Бие сүтінің шипалық қасиетін зерделеген

Бие сүті 3 мың жыл бұрын Қы­тай­да емдік мақсатта қолданы­ла­тын қасиетті өнім болып саналған. Гиппократ (шамамен б.з.д. 460-377 ж.) осы өнім жайлы жазбаларында оның емдік қасиеті, әсіресе туберкулез, тыныс жолдары аурулары мен басқа да көптеген сырқатқа таптырмас ем екенін баяндаған. Еуропалық әдебиеттерде бие сүті ас қорыту ауру­­­ларына қарсы «бальзам», бауырға арналған «эликсир» және жалпы сырқаттарға ар­нал­ған «сергіткіш сусын» ретінде көрсетілді. Бұл көп­теген аурудың симптомдарын азайтатын немесе то­лығымен алдын алатын пайдалы тағам деп есеп­телді. Сондай-ақ «Бие сүті ағ­за­ны емдеп қана қоймай, оны нығайтады, иммунитетті арттырады, күш-қуат беріп, төзімділікті арттырады, яғни жалпы өмір сүру сапасын жақсартады» деген қорытынды жасалған.

Жаңа сауылған бие сүтінің ға­сыр­лар бойы Қазақстан аумағында ғана емес, оның шегінен тыс жерлерде де танымал болғанына қара­мас­тан, оның емдік қасиетіне кейінгі жылдары ғана мән беріле бастады. Бұл үрдіске бие сүтінің жаңа инновациялық технологиялар – суб­ли­мациялау, пастерлеу әдістері ар­қылы саумалдың ұнтақ түрін шы­ғар­уы түрткі болды.

Сублимациялау (сублимациялық кептіру) саласындағы заманауи же­тіс­тіктер бие сүтінің пайдалы қа­сиеттері мен балғындығын тиім­­ді сақ­тауға мүмкіндік береді. Суб­­­ли­­мация процесі кезінде бие сүті тоңазытылып (– 35ºС), мұзға айналған соң, алынған сүт мұзы арнайы жағдайда сұйық фазаны айналып өтіп, құрамындағы су буға айналып кетеді. Нәтижесінде мұздың орнында тек сүттің құрғақ ұнтағы ғана қалады. Осылайша, сублимация әдісімен алынған бие сүті ұнта­ғы­ның сапалық құрамы табиғи сүтке мейлінше жақын болады.

Пастерлеу (пастеризация) процесі арқылы өнімнің қауіпсіздігіне қол жеткізілді. Бұл жағдай тек ересектер үшін ғана емес, балалар мен жүкті әйелдер үшін де өте маңызды. Құрғақ бие сүті ұнтағын белгілі бір пропорцияда жылы суда еріткен кезде ол тез қалпына келіп, табиғи сүтке айналады. Осындай озық технология­лармен өңделген бие сүтін отандық кәсіпкерлер ойдағыдай жүзеге асырып, оны шетелдік тұтынушыларға да ұсынып жатқаны қуантады. Бұл, әрине, экономикалық тұрғыдан да мемлекетімізге тиімді.

Осындай сублимация мен пас­терлеу әдістері арқылы саумалдың ем-шипалық қасиетін медицина сала­сында кең көлемде ғылыми тұр­ғыда зерттеуге мүмкіндік туды. Отан­дық дәрігер ғалымдардың осы саладағы еңбектерін айтып өткен жөн. Еліміздегі бетке тұтар клини­ка­ларымыздың бірі – Пре­зидент Іс басқармасы медицина орталығының ауруханасында осындай ғылыми зерттеулер жүргізіліп жатқанын білетінмін. Бие сүті мен қымыздың, түйе сүті мен шұбаттың ем-шипалық қасиеттерін зерттеп жүрген ғалым­дар­дың көшбасшысы ретінде осы аурухананың бас гастроэнтеролог дәрігері, медицина ғылымдарының докторы, профессор Бақытжан Биімбетовті зор ілтипатпен айта ала­мын. Оның жүргізіп жатқан ғылыми жұмыстары, бие сүтінің ас қо­рыту органдары мен бауыр, өт жолдары сырқаттарындағы кереметтей қасиеттерін дәлелдеп жазған ғылыми жұмыстары көңілге жылу ұялатады.

Қазіргі заманда кең етек алып жат­қан метаболизмге байланысты аурулар мен кешегі елімізге орасан зор шығын келтірген Covid-19 инфекциясының салдары әлі де маңызды проблемалардың бірі болып келеді. Ол тек медицина қыз­меткерлерін ғана емес, жалпы қоғам­ды да алаңдатып отыр. Осы бағытта жа­ңа­ша көзқарастар мен зерттеулер қажет сияқты көрінеді.

Жақында Президент ауруханасында қызмет ететін медицина ғы­лым­дарының докторы, профессор Орал Оспановтың жетекшілігімен дайындалған бір топ автордың «Қа­зақстан Республикасындағы ба­риат­риялық және метаболикалық хирур­гияның концептуалды реин­жи­нирингін әзірлеу және енгізу – көп­салалы көзқарас» тақырыбында Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласы бойынша Мемлекеттік сыйлығына тапсырылған жұмысын тізімнен көріп, қуанып қалдым.

«Реинжиниринг» деген сөзбен ұсынылған жұмыс тақырыбын оқы­­ған кезде алдымен меди­ци­на­дағы қандай да бір техникалық жаңалықтар туралы ойлаған едім. Бірақ ғылыми-практикалық жұ­мыс­пен танысқан соң оның терең мағынасы түсінікті болды. Жалпы айтқанда, бұл ғылыми жұмыс метаболизм бұзылыстары мен оның асқынуларын комплексті түрде, яғни әртүрлі саладағы дәрігер­лер­дің бірігіп, көпсалалы көзқа­рас­пен қарап, хирургиялық және хи­рур­гиялық емес тәсілдермен емдеу керек деген қорытындыға саяды. Меніңше, бұл – өте дұрыс көзқарас. Себебі адам организмі өте күрделі жаратылған биологиялық субъект қой. Оны тек бір көзқараспен қарап, денсаулық проблемасын оңтайлы шешу, сірә, дұрыс болмас.

Дәрігер болмағандықтан, мен аталған ғылыми-практикалық жұ­мыс­та көрсетілген хирургиялық тәсіл­дерге сараптама жасай алмас­пын, бірақ биолог, ветеринар, ғалым ретінде ой-пікірім­ді білдіргім келді:

Біріншіден, жұмыстың ауқым­ды­лығы. Аталған проблемаларды шешу жөнінде жасалып жатқан әртүрлі хирургиялық тәсіл, олар­дың керемет нәтижелері. Бұл, әсі­­ресе, кейінгі кезде белең алып бара жатқан семіздік кезінде айқын көрі­неді.

Екіншіден, «Бариатриялық және метаболикалық хирургия» са­ла­сы инно­вация ретінде танылып, ал­ғаш рет Ден­саулық сақтау ми­нис­­тр­лі­гі­­нің­ аттес­­таттауға жататын ма­ман­­­дықтар тізіміне енгізіл­ген екен. Яғни бұл – медицинада жа­ңа­ша ма­мандық пайда болды деген сөз. Бұл мамандық Денсаулық сақтау ми­нистрлігінің бұйрығымен бе­кі­тіл­ген. Бұл, әрине, мақтауға тұ­рар­лық нәтиже.

Үшіншіден, жұмыс нәтиже­ле­рі­нің отандық және шетелдік баспаларда ауқымды түрде жарық көруі. Жасалған жұмыс нәтижесі бойынша 7 монография, 15 отандық және шетелдік патент, 39 авторлық куәлік, дәрігерлерге арналған 9 ме­то­­дикалық нұсқаулық, әлемдік «Scopus» және «Web of Science» деректер базасындағы басылымдарда жарияланған 50 мақала. Өте көлемді, ауқымды жұмыс. Тарихта тек бір моно­графиямен ғана мемлекеттік сый­­лықты алған жағдайлар кезде­седі. Ал мұндай ірі көлемдегі жұмыс қазіргі таңда сирек кездессе керек.

Төртіншіден, жасалған жұмыс нәтижесі тек ғылыми жұмыс болып «шаң басып» жатпай, күнделікті практикада қолданысқа ие болған. Бұған еліміздің барлық өңіріндегі практикаға енгізу акті­лері дәлел. Яғни кең-байтақ қазақ елінің өңірлерінде метаболизм бұзы­лыс­тары кезінде авторлар енгізген әдіс­термен ем-шаралар жүргізіліп жатыр деген сөз.

Бесіншіден, әрине, бие саумалын метаболизм сырқаттары кезінде емдік-профилактикалық әдіс ретінде қолдану – тың көзқарас, жаңаша әдіс. Ұлттық тағамымызға тың көзқараспен қарау нәтижесінде пайда болған жаңаша емдеу тәсі­лі көптеген ғылыми зерттеуді жүр­гізу нәтижесінде дәлелденген. Бұл ба­ғыттағы жұмыстар патенттер мен авторлық куәліктермен, «Scopus» және «Web of Science» де­­рек­тер базасындағы басылымдарда жария­ланған. Сонымен қатар сау­­малдың ем-шипалық қасиеттері жөнінде Бақытжан Биімбетовтің автор­лы­ғы­мен 2 монография жарық көрді.

Реті келгенде айта кеткен дұ­рыс болар. Ұлтымыздың қасиетті тағам­дары қымыздың, шұбаттың ем-шипалық қасиетін терең зерттеу мақсатында мемлекеттік тұрғыда қолдау жасалынып, Ұлттық бағ­дар­лама ретінде қолға алуымыз керек. Ата-бабамыздан қалған кә­сіпті жалғастырып, түйе мен жыл­қы шаруашылығын дамытуға, олар­­­дан алынатын шұбат-қымыз сияқ­ты бағалы өнімдерді молайтуға, оны мақтаныш ететіндей ұлттық брендімізге айналдыруға мол мүм­кін­дігіміз бар.

«Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, Денсаулық сақтау мен Ауыл шаруашылығы министрліктері бір­лесіп, осы бағытта жаңа бағдар­лама жасап ұсынса, оны білікті ғалым дәрігерлер мен ауыл шаруашылығы саласының ғалымдары терең зерттеп, нәтижесін көпшілікке ұсынса, нұр үстіне нұр болар еді.

Президент Іс басқар­масы ме­ди­цина орталығының ауруханасы дәрігерлерінің «Қазақстан Рес­пуб­ликасында бариатриялық және метаболикалық хирургияның кон­цептуалды реинжинирингін әзір­леу және енгізу – көпсалалы тәсіл» тақырыбындағы жұмысы ғы­лыми-практикалық маңызы бар, ашқан жаңалығы мен енгізу ауқымы бо­йынша Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Мем­ле­кеттік сыйлығының иегері атануға лайықты деп есептейміз.

Қуаныш АЙТАХАНОВ,

Ауылшаруашылығы ғылымдары академиясының академигі,

экономика ғылымдарының докторы