«Қара ақша», саясат және билік

АҚШ философия қоғамының мүшесі әрі саяси журналистиканың қас шебері Джейн Майердің қаламынан туған «Қара ақша» (Jane Mayer. Dark money) – әлемдегі ең алпауыт елдің жоғарғы билігіне қол созған мульти-миллиардерлердің астыртын радикалды әрекеттерінің сырын ашатын бірегей туынды. Сондықтан да болар, 2017 жылы жарық көрген автордың аталған кітабы қалың оқырман назарына бірден ілікті. Солай болатын жөні де бар, өйткені Джейн Майер «Wall Street Journal» сынды іргелі де ықпалды басылымда он екі жыл репортерлік қызметте, ал одан бергі кезде «The New Yorker» апталық басылымның меншікті тілшісі бола жүріп, жоғарыда аталған туындысымен етене үндес әрі бірнеше жоғары жүлдені жеңіп алған «Көлеңкелі жақ» («The Dark Side»), «Түсініксіз әділет» («Strange Justice») және «Жер көшкіні» («Landslide») сынды үш кітабын жарыққа шығарған-ды. «Қара ақшаның» бас кейіпкерлері – Массачусетс технология­лық институтының түлегі, әйгілі химик-инженер Фред Чейз Кох пен ізін басқан оның ұлдары Чарльз бен Давид Кох.

Фред Кох – өткен ғасырдың 30-жылдары Техаста өзінің тырнақалды жекеменшік фирмасының негізін қалап, шикі мұнайдан бензин өндірудің ең оңтайлы жолын ойлап тапқан талантты тұлға. Алайда бәсекелестері оны мұнай бизнесінен ығыстырып шығаруға бар күшін салып бақса керек. Соның салдарынан Фред Кох әлгі бақталастарынан іргесін аулақ салып, Адольф Гитлер билеген Германиямен де, Сталин билігіндегі Ресеймен де іскерлік байланыс орнатуға мәжбүр болады. Көп кешікпей Кох отбасының қолға алған тамырлы бизнесі үлкен қарқынмен дамып, толағай табысқа қол жеткізеді. Соның нәтижесінде Кох әулеті Америка халқының олигополиялық 1%-ын құрайтын «алтын миллиардтың» қатарына еніп қана қоймай, сол магнат-топтың көшбасшыларының біріне айналады. Ұшан-теңіз байлыққа кенелген  Кох әулетінің бизнес әлеміндегі ықпалы да ерекше шексіз еді. Олар байлығы мен бақуатты жағынан өздерімен дәрежелес миллиардерлермен иық тіресе отырып, күштерін біріктіріп, бейбіт өмір мен адам еркіндігін бірінші орынға қоятын жасанды идеологияның туын желеу етіп, либертариандық саяси партия құрады.

1980 жылы Давид Кох әлгі саяси партияның мандатын иеленіп, АҚШ-тың вице-президенттігіне өз кандидатурасын ұсынады. Алайда ол сайлаушылардың бір пайыз ғана дауысына ие болады. Соған қарамастан, ол бұл жеңілістің себебін өздері құрған тәжрибесіз әрі бедел жинап үлгермеген жас партияның әлсіздігінен емес, елде бұрыннан қалыптасқан сайлау жүйесінің кемшілігінен көреді. Сөйтіп,  Кох әулеті ендігі жерде АҚШ-тың сайлау жүйесін өзгертуге бел буады. Осы мақсатын іске асыру үшін олар ортақ мүдделі одақтастарымен тізе біріктіре отырып, жүздеген миллион доллар шығарып, өте қомақты қор құрады да, идеяларын Американың саяси өмірінің ең негізгі күн тәртібіне айналдыруға жұмыла кіріседі.  Кохтар ендігі жерде радикалды мақсатты көздей отырып, өздері субсидиялаған жымысқы желілері арқылы тегеурінді күрес жүргізе бастайды. Олар көздегеніне жету үшін сырттай қарағанда бір-бірімен ешбір байланысы жоқ болып көрінетін академиялық бағдарламаларды іске қосады және ұлт­тық саяси пікірталастарға қатысу үшін ақпараттық-түсіндіру топтарын құра­ды. Сондай-ақ бастаған қозғалысына сер­пін беру үшін жасанды құрылымдар жасақ­т­ап, Конгрестен лоббистер мен арнайы қызметкерлер жалдайды. Сонымен қатар тек банктерді ғана емес, құқық қор­ғау органдарының заңгерлерін де, сот­тарда қаралатын істерді өз пайдасына шешу үшін сот жүйелерін де қоса қаржы­лан­дырып отырады. Алайда әлгіндей «қара қаржыларының» ізін жасыру үшін «филантрофиялық мақсат», яғни қайы­ры­м­дылық іс-шаралар деп іздерін көмес­кілейді.

Осы тұрғыдан келгенде, Джейн Майер­дің «Қара ақша» атты туындысын – саяси билікке қол созған радикалды оңшыл күштердің артында тұрған мил­лиардер-магнаттардың жасырын тари­хы деп айтуға болады. Аталған кітап «The New York Times» газетінің анық­тамасы бойынша, 2017 жылы жарық көрген ең құнды он кітаптың санатына кірді. Еңбекте америкалық алпауыт топтар жоспарларының, жымысқы айла-тәсілдерінің астары айқара ашылады. Журналистік тергеудің ең түйткіл тұстары жария етіледі. Атап айтқанда, автор кітаптың алғысөзінде 2009 жылы 20 қаңтарда өткен өте маңыз­ды мемлекеттік шараға, атап айтқан­да, Вашингтондағы Ұлттық сауда орта­лығында сол жылғы пре­зиденттік сайлауда үлкен басымдық­пен жеңіске қол жеткізген АҚШ-тың 44-президенті Барак Обаманың ант қабыл­дау сәтіне бағышталған салтанат­ты жиынға сілтеме жасайды. Айтса айтқан­дай-ақ, сол күні аталған мерекені Вашинг­тон халқы мемлекет астанасына ағылған миллионнан астам қонақпен бірге тойлап жатты.

Дәл осы 2009 жылы қаңтарда АҚШ-тағы президент сайлауын байқап қай­ту­ға Еуропадағы қауіпсіздік және ынты­мақтастық ұйымының Парламент Ассам­блеясы депутаттарынан жасақ­талған бай­қау­шылар тобының бірі ретінде президент Барак Обаманың ант қабылдауы салтанатына мен де куә болған едім. АҚШ телеарналары айтулы мерекені 20 қаңтардың кешінен бастап, келесі таң атқанға дейін еш дамылдамай, жарыса көрсетті. Сосын бұл репортажды Америка халқы ғана емес, күллі әлем бірге тамашалады.

Сол мерекені өз көзімен көрген Джейн Майердің пікірінше, Обаманың бұл жеңісі, біріншіден, түрлі пікірталасқа негіз болғанына қарамастан, АҚШ-тың Демократиялық партиясының көптен бері асыға күткен мерекесіне ұласты, ал екінші жағынан, бұл жеңіс АҚШ-тың консервативтік саяси билік жүйесін уысында қалдыруға жанталаса тырысқан және сол биік мүдде үшін аса қомақты қаржыны төккен консерваторлар партия­сын жақтайтын мультимиллиардерлер діттеген мақсатына жете алмай, салы суға кеткенін дәлелдеді.

Сондықтан да болар, консервативтік сая­си билікті қолдап келген олигопо­лиялық топ белсенділері дәл сол 2020 жылы қаңтар айының соңғы демалыс күндері АҚШ-та өткен аталған президенттік сайлаудың нәтижесін жоққа шығару ниетімен қолдан келгеннің бәрін істеу үшін АҚШ-тың қиыр батысындағы Калифорния штатының Палм-Спрингс қаласының маңайындағы айтулы курорттардың бірінде оңаша бас қосып, қауырт та жымысқы жиынын өткізді. Кітап авторының айтуынша, ол жиынды ұйымдастырушылардың басы-қасында АҚШ-тың Консервативтік партиясының жетекші тұлғасы емес, жоғарыда аты аталған айтулы магнат Фред Кохтың ұлы Чарльз Кох тұрған еді.

Сонымен қатар Джейн Майер көңіліне қаяу түсірген мына бір риторикалық сұрақтардың жауабын табуға тырысады. Бүгінгі Американың тағдырын шешіп отырған алпауыт топтардың оңшыл идео­логтері кімдер? Америка неліктен күн сайын тереңдей түскен экономикалық тең­сіз­дік шырмауында өмір сүріп жатыр? Жаһан­дық климаттың өзгеруіне қатысты қара­пайым жобалар АҚШ-та неліктен қай­та-қайта сәтсіздікке ұшырайды? Хедж-қор миллиардерлері орта тап өкілдеріне қара­ғанда неліктен мардымсыз салық төлейді?

Міне, осы сияқты сүбелі сұрақтарға жауап іздеген Джейн Мейер кітабындағы шытырманға толы репортажында, бірін­шіден, америкалық саяси билік сипатын түбегейлі өзгертудің жүйелі де жымысқы жоспарын қалқадағы «қара ақшаларымен» қаржыландырып отырған  Кох, Скейф, Олин және Брэдли әулеті бастаған плутократтардың эли­та­лық тобының күш-қуатын кәсіби ше­берлікпен суреттейді. Мәселен, әлгі олигополиялық топтағы ағайынды  Кох әулетінің жекеменшік компаниясының бір өзі ғана байлығы мен бақуаттылығы жағынан АҚШ-та екінші орынды иеленетін аса іргелі индустрияға айна­лып кеткендігін алға тартады. Екін­ші­ден, әлгі индустрияның иелігінде бүгін­гі таңда ұзындығы 4 000 километрге созылған мұнай құбырлары ғана емес, Аляска, Техас, Минесота штаттарында орналасқан мұнай өңдейтін зауыттар да, ағаш бұйымдары мен қағаз, көмір мен химикат шығаратын ірі-ірі өнеркәсіптер де, тіпті, тауар фьючерстерін даярлайтын өндіріс ошақтарымен қатар өзге де бизнес түрлерімен айналысатын компаниялар тобы иін тіресіп тұрғанын да растайды. Үшіншіден, бұл іргелі конгломераттың шексіз байып кеткені соншалық, қазір ағайын­ды Кохтар әлемдегі ең бай-ба­қуат­ты олигархтар тобындағы бесінші жә­не алтыншы орынды иеленеді екен. Сәйке­сінше, 2009 жылы әрқайсысының ақша­лай жеке табысы 14 миллиард долларды құрап, олардың жалпы сомасы 28 миллиард долларға теңелгенін де жайып салады.

Ал енді сәл ғана шегініс жасап, 2009 жылы қаңтар айының соңындағы  Палм-Спрингс курортында өткен жиынға қайта оралсақ. Сол астыртын басқосуды ұйымдастырған ағайынды Кохтардың үлкені Чарльздің ойында екі мақсат болған екен. Атап айтсақ, Чарльз Кох, біріншіден, консерваторларды жақтайтын өзімен мүдделес әріптестерінің жаппай қолдауына ие болуға тырысқан. Екіншіден, оның көкейінде 2009 жылы америкалық сайлаушылар жаппай дауыс берген Обама әкімшілігінің демократиялық саясатына қарсы жақтастарын жұмылдыру тұрған. Өйткені Чарльз Кох Барак Обаманың демократиялық саясатын мүде жақтырмай, «ең апатты саясат» деп сынаған.

Джейн Майер кітабында да, интер­нет желісінде де, жоғарыдағы олигархтар­дың жең ұшынан жалғасып, астыртын жұмсаған миллиардтаған «қара ақша­ларының» жасырын ізін, олардың ықпал ету аймағын (сараптамалық орталықтар мен академиялық институттар, сол сияқты медиатоптар мен сот жүйелері) айла-тәсілдерін, ең бастысы, үкімет жүйесінде отырған етене жақын мүдделестерін жіпке тізгендей көрсетіп, судың бетіне шығарып берген. Мұқият зерттелген жүздеген экск­люзивті сұхбат пен қоғамдық жаз­баға, сондай-ақ жеке құжаттар мен сот үдерістерінің желісіне терең үңіле отырып, Джейн Майер жаңа америкалық олигополияның артында тұрған алпа­уыт тұлғалардың нақты бейнелерін дәл анықтап қана қоймай, әлгі топтағылардың мемлекеттің басқару жүйесін тізгіндеп алуға бағытталған құпия жоспарларына да өзінің өткір көзқарасын білдіреді. Сондықтан да нақты әрі шынайы журна­листік зерттеулерге негізделген «Қара ақша» туындысын бүгінгі жаһандық капиталистік жүйенің бір бөлігіне айналып үлгерген еліміздің тағдырын зерделеу үшін де өте маңызды десек, артық болмас. Өйткені кезінде Президент Қ.Тоқаев айтқандай, ел байлығының басым бөлігі аттөбеліндей ғана олигархтың иелігіне өтіп кеткенін ескерсек, 2022 жылы Қаралы қаңтарды ұйымдастырушылар мен мемлекет қауіпсіздігіне тікелей қатер төндіріп, төңкеріс жасауға ашық ұмтылғандардың артында да аса қомақты «қара ақша» тұрғанын бір сәт те естен шығармау қажет. Джейн Майердің өт­кір де өзекті туындысы еліміздегі әді­летті демократияның болашағын ойлай­тын бүгінгі көшбасшыларға да, билік­тің маңызды салаларын ұстап отыр­ған тұлғаларға да, саясаткерлер мен сарап­шыларға да, қатардағы адал азаматтар мен меритократ жастарға да айтары, берері бар еңбек. Осы орайда автор сілтеме жасаған қазіргі АҚШ-тың ең көшбасшы әрі солшыл ағымдағы оқу орны Колумбия университетінің профессоры, экономика саласынан Нобель сыйлығының лауреа­ты Жозеф Стиглицтің (Joseph Stiglitz): «Wealth begets power, which begets more wealth», яғни «Байлық одан сан есе көп байлықты тудыратын билікті өмірге әкеледі» деген пікірін ұмытпаған абзал. Рас, түп-тамыры бұлыңғыр «қара ақша» әрқашан қара пиғылға, ал қара пиғыл – жымысқы саясатқа, ал жымысқы саясат түбінде жымысқы билікпен жымдасқан арам байлыққа жол ашады. Ең өкініштісі, осы лас құбылыстың бәрі еліміздің ішінде жаппай көрініс тауып, азаматтық құқыққа, әділеттілікке, ел қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіріп, ең жауапты мемлекеттік құрылымдарды матап алғанын Қасі­ретті қаңтар көрсетіп берді. Бұл «қара ақша» Президент Қасым-Жомарт Тоқаев­тың қолға алған демократиялық реформаларын алға бастырмауға, тіпті оны тақтан тайдыруға бар күшін салғаны белгілі.

Дана халқымыздың «Жау жоқ деме, жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында», «Жау жағадан алғанда, бөрі – етектен» немесе «Іштен шыққан жау жаман» дейтін нақыл сөздері жайдан-жай айтыла салмаған. Бұдан алатын сабақ – мемлекет іргетасын шайқалтып алмауды, егемендік пен мемлекеттігімізді әрқашан қызғыштай қорғауды аманаттайды.

Сөз соңында айтарымыз, әлемде оза дамыған елдер сияқты мемлекетіміздің прагматизмге негізделген ішкі тәртібі мен күллі заңдар жүйесін әділетті демократия жолымен барынша қатайтып, қараның да, ханның да құқы бірдей болуын халық санасына сіңіріп, осының мызғымастығын нақты іспен жүзеге асыру – биліктің де, қоғамның да парызы.

Әділ АХМЕТ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері