Елдіктің берік тұғыры

Өйткені өмір бойы өз жерін­де «аға халық» өкілдерінің өктем­дігін көріп қорланып, ана тілі мен ата салт-дәстүрінен айырылып бара жатқанына қапаланып, еңсесі түсіп жүрген олар Алладан тілеп, аңсаған азаттық таңы аға­рып ата бастағанын айқын сезін­ген еді. Сондықтан да бұл күн халқымыз үшін айрықша қымбат.

Осы орайда Тұңғыш Прези­дент Нұрсұлтан Назарбаевтың 1995 жылы 18 қазандағы Жарлы­ғы­мен 25 қазан Ұлттық мереке – Республика күні болып жария­ланғаны көпшіліктің көңілінен шыққан шешім еді. Алайда арада уақыт өте келе осы ұмытылмас оқиғаның мәні кемітіліп, 2001 жылы  бұл күн мемлекеттік мере­ке­лер қатарына жатқызылды. Ал 2009 жылы мемлекеттік мерекелер тізбесінен мүлдем алынып тас­талды. Бұл тарихи әділетсіздік еді.

Оны түзетуге Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тікелей бастамашы болып, 2022 жылғы 29 қыркүйекте Республика күні­не ұлттық мереке мәртебесін қайтарған заң­ға қол қойғаны – Әділетті Қазақстан орнату жолындағы маңызды қадам деп білеміз.

Шынтуайтында, егемендік декларациясы кейінірек қабылданған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуел­сіздігі туралы» Конституциялық заңға және жаңа Ата заңға да берік негіз болған аса маңызды саяси құжат. Оны әзірлеуге және қабылдауға аянбай атсалысқан академик Салық Зиманов бастаған заңғар тұлғалы заңгер-депутаттар мен көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің егемен еліміздің іргетасын мызғымас етіп қалауға сіңірген ұлы еңбегі, биік парасаты мен бұлжымас азаматтық ұстанымы, «Елім!» деп еміренген асқақ рухы халық жадында әрдайым сақталып, бүгінгі және келер ұрпақтарға өшпес өнеге болуға тиіс.

Мемлекет басшысы былтыр Респуб­лика күніне арналған салтанатты жиында атап айтқанындай, егемендік декларациясын қабыл­дау еліміздің сол кездегі саяси-әлеуметтік және демографиялық ахуалы тұрғысынан қарағанда, өте батыл әрекет еді. Себебі 1989 жылы өткізілген халық санағы бойынша республикамыз­дағы 16 млн 464 мыңнан аса тұрғынның небәрі 6 млн 534 мыңы, яғни 39,69 па­йызы ғана қазақ болатын. Оның үстіне, кеңес одағында жарияланған қайта құру мен жариялылық саясатын өз мүддесіне пай­даланып қалуға тырысқан казачество елі­міздің солтүстік, шығыс және батыс өңір­лерінде қайта-қайта бас көтеріп, сепа­ратистік пиғылдарын ашық білдіріп жат­ты. Мұның өзі, әсіресе 1986 жылы Алма­ты қаласында болған Желтоқсан көтері­лісінен кейін көкірек көзі ашылып, ұлт­тық сана-сезімі оянған қазақ жастары­ның наразылығын тудырып, қоғамдағы саяси жағдай шиеленісіп тұрған еді.

Дегенмен сол кездегі билік басында болған ұлтжанды азаматтар қамсыз отырмаған тәрізді. 1990 жылғы 25 нау­рызда өткізілген Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі сайлауының нәтижесі осындай ойға жетелейді. Нақты айтқанда, он екінші шақырылымдағы Парламентке бір мандатты сайлау округтері бойынша сайланған 360 депутаттың 181-і, яғни 50 пайыз + 1-і – жергілікті ұлт өкілдері болып шықты. Мәскеу рұқсат еткен жария­лылық аясында әркім аузына келгенді айтуға көшкен «ақкөбік демократия» кезеңінде өтіп, әрбір депутаттық мандатқа орта есеппен 6 кандидат таласқан сайлауда мұндай нәтижені қамтамасыз ету ұлтымыз үшін үлкен олжа болғаны анық.

Әйткенмен Жоғарғы кеңесте құрыл­ған «Демократиялық Қазақстан» депу­таттық тобы егемендік деклара­циясы­ның баламалы жобасын ұсы­нып, онда сол кездегі көпэтносты еліміз­де ұлттық республиканың орнына аза­маттық қоғам құруды көздеді. Өкініш­к­е қарай, олардың ішінде өмір бойы орыс­ша оқығандық­тан, ана тілінен ма­құрым қалған, қит етсе Мәскеу жаққа жалтақтап отыратын жекелеген сая­саткер қазақ азаматтары да болды. Бірақ ондай «іштен шыққан шұбар жыландарға» Салық Зиманов, Сұлтан Сартаев сынды абырой-беделі зор әрі халықаралық құқыққа жетік заң­гер депутаттармен қатар, қазақ халқына шынайы жанашырлығын жасырмаған гуманист орыс азаматы Александр Кня­гинин орынды тойтарыс беріп отырды. Соған қарамастан, декларация жобасын талқылау қызыл кеңірдек болған­ша айтысып-тартысуға ұласып, әсіресе ұлттық мәселелер бойынша келісім­ге келу оңай болмаған. Мысалы, осы саяси құжаттың 2-тармағын: «Қазақ ССР-і ұлттық мемлекеттiгiн сақтау, қорғау және нығайту жөнiнде шаралар қолданады. Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлт­тар­дың төл мәдениетiн, дәстүрiн, тiлiн қай­та түлету мен дамыту және олар­дың ұлт­тық қадiр-қасиетiн нығайту Қазақ ССР-і мемлекеттiгінiң аса маңызды мiн­д­ет­терiнiң бiрi болып табылады», деп жазу­дың өзі қиынға соққан. Себебі «Демо­кратиялық Қазақстан» депутаттық тобы­ның мүшелері және оларды жақтап шыға келген кейбір ұлты басқа депутат­тар тіпті 1989 жылғы 22 қыркүйекте қабыл­данған «Қазақ ССР-iндегi тiлдер тура­лы» Заңда еліміздің мемлекеттiк тiлi – қазақ тiлi, ал орыс тiлi ұлтаралық қаты­нас тiлi деп көрсетілгенін де қаперге алғыл­ары келмеген. Бұл норма тек 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Ата заңға енгізілді.

Декларацияны қабылдауға 360 депу­таттың 71-і қарсы дауыс бергендігі – сол кездегі қоғамда елі­міз­­дің егемендік алуына, ұлттық мем­ле­кет құрып, ана тіліміз бен ата салт-дәс­түрі­міз­ді қайта түлетуге қарсы адам­дар­дың аз емес­тігін көрсетті. Мұ­ның өзі ішкі сая­сат­та ескермеуге бол­майтын елеулі фак­тор еді. Қазақ­станның егемендік декларациясын тек Қырғызстаннан бұрын, ал тәуелсіздігін одақтас респуб­ли­­ка­­лардың ішінде ең соңғы болып жария­­лауы­ның басты себебі де осында екен­дігі анық. Дана Абай айтқандай, «ақы­рын жүріп, анық басуға» тура келгені күмәнсіз.

Егемендік декларациясында жария етілген тағдыршешті қағидалар еліміз­дің тұңғыш Президентінің Жоғарғы кеңеске арқа сүйей отырып, көптеген көкейкесті мәселе бойынша дербес те батыл шешімдер қабылдауына мүмкіндік берді. Халқымыздың қасіретіне айналған Семей ядролық сынақ полигонын жабу, Қазақ КСР-нің Қауіпсіздік кеңесін құру, республиканың орталық және жергілікті мемлекеттік органдарын менсінбей, жүре тыңдап келген, одаққа бағынышты мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды Қазақ КСР Үкіметінің басқаруына беру, еліміздің алтын және алмас қорларын құру, сыртқы экономикалық қызметінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Жарлықтар шығарылды. Мұның өзі Мәскеудегі одақтық министрліктердің үстемдігін жойып, еліміздің шын мәніндегі егемен­дігіне жол ашты.

Бір назар аударарлығы – егемен­дік дек­ларациясының 4-тармағында «Рес­пуб­ликаның бүкiл халқы атынан Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң iс-қимыл жасауға правосы бар», деп жазылған. Бұл осы саяси құжатты әзірлеген академик Салық Зиманов бастаған ұлт зиялылары пар­ламенттік республика құру идеясын жақтағанын аңғартқандай. Оған тұң­ғыш Президентті 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы кеңес сайлағаны заңды негіз болған да еді. Ал Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылғы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау арқылы Президент болып қайта­дан сайланған соң оның ықпалы арта түсті. Осыған орай, сол жылғы 16 желтоқ­санда қабылданған «Қазақстан Респуб­ликасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңның 9-бабында: «Республика халқы атынан сөйлеу құқы Қазақстан Респуб­лика­сының Жоғарғы кеңесi мен Прези­дентiне берiледi», деп жазылды. Бұл еліміздегі парламенттік билік енді парламенттік-президенттік билік болып өзгеретінін білдіргендей еді. 1993 жылы қабылданған Ата заңда да: «Қазақ­станның бүкіл халқы атынан билік жүр­гізуге өздерінің конституциялық өкілет­тігі шегінде Республика Жоғарғы кеңе­сі мен Президентінің ғана құқы бар», деп көрсетілгені де – соның айға­ғы. Бірақ 1993 жылғы желтоқсан айын­да он екінші шақырылымдағы Жоғар­ғы кеңес өзін-өзі таратып, жаңа сай­лау­­ға дейін барлық өкілеттілігі Пре­зи­­дент­ке беріл­гені, ал 1995 жылғы 30 та­мыз­да өткі­зіл­ген республикалық ре­фе­рен­­­дум­ның қоры­тындысы бойынша Қазақ­стан Рес­пуб­ликасы президенттік басқару ны­санын­дағы мемлекет болып жарияланғаны мәлім.

Еліміздегі осындай саяси өзгеріс­тер­­дің бел ортасында жүрген академик Салық Зиманов: «Экономикалық дағ­­­да­рыс, қылмыс пен сыбайлас жем­қор­лық бе­­лең алған өтпелі кезеңде күшті пре­зи­­дент­­тік билік қажет. Бірақ ол тиім­ді жұ­мыс істей­тін Парламентсіз ешқа­шан күш­ті әрі бедел­ді болмайды. Үздік заңдар – ап­парат­тық «ұстаханада соғыл­ған» заң­дар емес, Парламентте туын­дап, қ­абыл­данған заңдар. Өйткені онда ха­лық­тық өкілдік бар», деп жазды. Ғұ­лама ға­лымның осы сөзі бәрін бір адам ғана шешетін суперпрезиденттік билік­тің елді жақсылыққа бастамайтынын мең­зегені анық. Сондықтан да қазіргі Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев суперпрезиденттік жүйеден өз еркімен бас тартып, биліктің «Күшті Президент – ық­палды Парламент – есеп беретін Үкі­мет» формуласын ұсынғаны, әсіресе Пар­ламенттің халық тікелей сайлайтын төмен­гі палатасы – Мәжілістің пәрменін күшей­ту шараларын қолға алғаны көңілге үміт ұялатады.