Орталық Азияға ортақ су мәселесі

Еуразиялық даму банкіні (ЕАДБ) «Орталық Азиядағы тиімді ир­ри­гация және су үнемдеу» жаңа зерттеуінде суарылатын алқап­тар тиімділігін арттыру мен су үнем­деудің 10 нақты қадамы ұсы­нылған: төр­теуі – аймақтық деңгейде, алтауы – ұлттық саясат шең­берінде. Аталған тәсілдер жиынтығы жыл сайын қажетті су мөлшерін үнемдеп, тұрақты да­муды қам­тамасыз етпек. Олар­ды жүзеге асыруда мемлекет, фермер және көпжақты даму инс­титут­тарының өзара бірлескен жұмысы қажет.

Банк сарапшыларының айтуынша, Орталық Азия климат өзгеріс­теріне едәуір тәуелді ай­мақ қа­­­та­рына жатады. Бұл жерде тем­­пература жер жүзінің бас­қа жер­леріне қарағанда, тез көт­ері­леді. Құрғақшылық пен су тап­­шылығы мәселесі шиеленісе түсті. Мұз­дықтар алқабының кө­лемі кейінгі 50 жылда 30 пайызға азайған.

«Су қоры тапшылығы мә­се­­лесінің шешімін ең алдымен ирригациялық суарудан із­деуіміз керек. Орталық Азияда ауыл шаруашылығы негізгі су тұтынушы болып саналады: 2020 жылы жылына 127,3 текше ша­қырым көлемнің 100,4-і немесе қолданылатын судың 80 пайызы ирригация мақсатына жұмсалған. Суару аймақта ауыл шаруашылығын жүргізуде және азық-түлік қауіпсіздігін қам­та­масыз етуде негізгі рөлге ие. Ор­талық Азиядағы суарылатын ал­қаптар көлемі 10,1 млн га немесе әлемдегі суарыла­тын алқаптардың 2,9 пайызын құрайды. Алайда Орталық Азия­­­­ның ирригациялық инфра­құрылымы тез тозғыш және тех­никалық жабдықталу жа­ғынан жеткілікті қамтамасыз етілмеген. Есеп жүргізу құ­ралдарымен және суаратын суды реттеу, оның ал­қаптарда пай­да­ла­нылуын ба­қы­лау құ­рылғыларымен ішінара жабдық­талған», деді банк сарап­шылары.

Орталық Азиядағы суару алқап­тарының тиімділігін және азық-түлік қауіпсіздігін сақ­тау­дағы бірегей жол – су үнем­­деуге көшу. ЕАДБ сарап­шылары Орта­лық Азияда су пай­­даланудың тиім­ділігін және суарылатын алқап­тардың пайда­лылығын арттыру үшін 10 нақты қадам ұсынып отыр.

Оның біріншісі – Орталық Азия­лық су-энергетикалық ха­лық­аралық консорциумын (ОА ХСЭК) құру. Консорциум энер­гетикалық жобалармен бір­ге ир­ригациялық жобалар­ды жү­зеге асыру үшін керек. Оның құ­­рылуы көпжақты даму бан­кі­лерінің аймақтағы мемлекет­тер­­мен диалогін және арақа­тынасын жеделдетеді.

Екіншіден, консорциумдар ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға қабілетті. Демек, ирригацияға инвестиция әкелуге мүмкіндік бар. Аймақта жұмыс істейтін даму банктері күрделі жобаларды бірге жүзеге асыратын, қосымша қаражат қорын тартып, күрделі жобаларға тиім­ді қаржы серіктесі болатын қаржы операторы ретінде қыз­мет атқара алады.

Үшіншіден, заманауи ирри­гациялық жабдық бойынша ма­мандандырылған аймақтық өнді­рістік-қызмет көрсету клас­терін құру – аса қажет шешім.

«Орталық Азия суару ал­қап­тары бойынша әлемде Қытай, Үн­діс­тан, АҚШ және Пәкіс­тан­­нан кейін бесінші орында. Ирригациялық жабдық бойын­ша 140-320 млн долларды құрай­тын нарыққа ие. Бұл – әлем на­рығының 4-8 пайызы», дейді мамандар.

Төртіншіден, ОА елдерінің Ауғанстанмен қарым-қатынас бо­йынша консолидация құруы да – көкейкесті мәселе. Орталық Азияның су қорын басқару тетіктерінде серіктестік схемасын ұсыну орынды, оның ішінде АҚХҚ платформасында және трансшекаралық су қорларына байланысты басқа да аймақтық ұйымдар шеңберінде.

Бесіншіден, Орталық Азия­ның су-ирригациялық жүй­е­лері ауқымды инвестицияларға зә­ру, оның ішінде мемлекет-же­ке­меншік серіктестік тарапы­нан да.

Алтыншыдан, шаруааралық арна­ларда және фермерлік ша­руа­шылықтарда Су пайдалану­шылар қауымдастығының (СПҚ) қатысуымен судың дұрыс есеп­телуін ұйымдастыру өте ма­ңыз­ды. СПҚ ұйымдастыру-құқық-т­ық дәрежесін нығайту су қор­ларын пайдалануға қа­тыс­ты СПҚ жауапкершілігі мен міндеттемесін арттыра­ды. Мұндай шаралар алда­ғы уа­қытта фермерлік шаруа­шы­лық­тарға берілетін суды ақы­лы жүйеге ауыстыруға мүм­кіндік береді.

Жетіншіден, тарифке инвес­тициялық төлемдерді біртіндеп қосу бюджеттік су шаруашылық ұйымдарға ирригациялық жүй­е­лер­дің реновациясына, құры­лысына, модернизациялауына ин­­вес­тиция жасауға мүмкіндік береді.

Сегізіншіден, суарылатын ал­­қаптардың жан-жақты тұз­да­нуына байланысты олардың мелиоративті жағдайын суару және кәріздеу жүйелерін жақ­сарту арқылы түзеу дұрыс болар еді. Мысалы, шаруашылық ішіндегі жер каналдарын науа тип­теске ауыс­тырып, ал бұ­рыннан бар ка­нал­дарды алқап­тарға су беретін құбыр жүйе­леріне алмастыруға бола­ды. Бұл фильтрациялық шы­ғын­дарды үш-төрт есе азайтады.

Тоғызыншы қадам – су ша­руа­шылықтарында барлық жерде цифрландырылған технологияларды енгізу. Бұл суды рационалды түрде пайдалануға мүм­кіндік беріп, оның жұмсалу көлемін есептеуге және фер­мер­­­лік шаруашылықтарға суды ақылы түрде беру жүйесіне өтуді жеңілдетеді. Су есептеу цифр­­­лы тех­нологияларын енгізу ар­қасында су шығындарын үнем­деу жылына 12-15 пайыз болуы мүмкін. Оған қоса суарылатын алқаптардың мелио­ративті жағдайын және жер­­дің тұздануын қадағалайтын ара­қашықтық спутниктік диагностиканы қолданатын тұрақты жүйені ұйымдастыру да керек.

Оныншы міндет – суарудың, жерді лазерлі жоспарлаудың, ауыл­шаруашылық өнімдерін өсі­рудің заманауи технологияларын қолдану. Еңіс жерлерді түзеп, атыздар арқылу суару жағ­­дайында өнім түсімі едәуір ар­тады әрі су жылына 20-дан 30 пайызға дейін үнемделеді.