Ақтау қаласының маңындағы Қаракөл жасанды көлі – әсіресе қыс мезгілінде ұшып келетін сан түрлі құстың жиналатын мекені. Биыл көл сыбырлақ аққулар үшін қолайлы болмады. Былтырғы желтоқсаннан бергі бір ай ішінде мыңнан астам аққу өлексеге айналды. Қаңтар айының 18-не дейінгі мәлімет бойынша 1 018 құстың өлексесі тіркелген болса, соның 41-і Қарақия ауданындағы теңіз жағалауынан табылған. Бұл жағдай тұрғындардың алаңдаушылығын туғызып, әлеуметтік желі бетінде түрлі қоғамдық пікір-болжамның тарауына негіз болды.
Құзырлы орындар тарапынан аққулар өлімінің басты себебі «құс тұмауы болуы мүмкін» делінгенмен, тұрғындар бұл уәжбен келіскен жоқ. Олар Қаракөлге құбыр арқылы құйылатын төңіректегі демалыс орындарының қалдық суларының кесірі деген болжамдарын көлденең тартып отыр.
Аққу қырғынының себебін анықтау мақсатында Маңғыстауға орнитолог мамандар арнайы келді. Алматы қаласынан келген мамандар мен жергілікті экобелсенділерді аймақ басшысы Н.Ноғаев қабылдады.
– Қаракөлдегі аққулар өлімінің нақты себебін іздеуге белсенді қатысқаны үшін сарапшылар Виктория Кошвар мен Федор Карповқа, мәселені шешуге қатысқан экобелсенділерге алғыс білдіремін. Бұл мәселе көпшіліктің алаңдаушылығын тудырып отыр. Алдағы айларда осы бірегей су айдынының биоалуантүрлілігін зерттеу үшін ғалымдар тобы келеді, деген облыс әкімі сарапшылардың пікірін тыңдау қажеттігін айтып, эмоционалды реакциялардан аулақ болуға шақырды.
Көшпелі конференцияда мамандар Қаракөл көліндегі жағдайға кеңінен тоқталды. Олардың айтуынша, аққулар өлімінің себебі – құс тұмауы. Әсіресе жас аққулар, яғни балапандар қысқа қоңсыз келіп, май жинап үлгере алмағандықтан, салқын мен тұмауға төтеп бере алмай өліп жатыр екен.
– Құс тұмауы – бүкіл әлемде кең таралған құбылыс. Каспийде де бұл ауру жағдайы жиі тіркеледі. Мысалы, екі жыл бұрын аққудың қара бас күлкі мен чеграва тұқымдары жаппай қырылды. Сол кезде аққулардың өліміне мұнай қалдықтарын төгу себеп болды деп есептелгенмен, үкіметтік комиссия олардың құс тұмауынан қырылғанын анықтады. 2015 жылы құс тұмауы бұйра бірқазанда ғана табылды, алайда бір жерде мекен ететін, бір түр тармағына жататын қызғылт бірқазанға әсер етпеді. Екі жыл қарабас өгізшағала мен үлкен қарқылдақ шағалалардың өлімі тіркелді, ал шағаланың басқа түрлері аман қалған еді. Бұл жағдай тек біздің аумақта ғана болған жоқ: Каспийдің Ресей жағындағы бөлігінде, Жерорта теңізінде және тіпті Мичиган көлінде құстардың едәуір бөлігі өлді. Биыл сыбырлақ аққулардың өлімі байқалады және аққудың өзге түрлері дін аман. Біздің есептеуімізше, әр жыл сайын қыста Маңғыстауда шамамен 50 мың сыбырлақ аққу қыстайды. Биыл құс тұмауынан аққулардың жаппай қырылуы алғаш рет орын алып отыр, бұл – ерекше жағдай емес, табиғи үдеріс. Байқауымызша, қысқы суыққа шыдамаған жас құстар өлген. Аққуларды құтқару – қар көшкінін қолмен ұстап, тоқтатқыңыз келетіні сияқты мүмкін емес дүние. Сол себепті үйрек пен қаз сияқты үй құстарына құс тұмауын жұқтырудың алдын алу маңызды. Вирус белсенділігін өлі құстардың денесінде, салқын ауа райында ұзақ уақыт сақтайды, тіпті -27 С градуста да вирус белсенді болады. Алайда Маңғыстаудың ауа райында вирус бір сағаттан аз өмір сүреді, – деді биология ғылымдарының кандидаты, орнитолог және тәуелсіз сарапшы, Қазақстан құстарды қорғау одағының және Мензбирлік орнитологиялық қоғамының мүшесі Виктория Ковшарь.
Сарапшы демалыс орындарының ағынды суларының әсерін жоққа шығарды.
– Көлге төгілетін сарқынды сулар көлдің биохимиялық құрамына қатты өзгеріс әкелмейтіндіктен аққулардың өліміне әсер етпейді. Көлге түсетін органикалық заттар зиян тигізбейді, керісінше көмектеседі, егер ол зиян келтірсе, аққулар ғана емес, басқа да құстар қырылатын еді. Алматы маңындағы Сорбұлақ, Атыраудағы «Тухлая балка» және Батыс тұндырғыш сияқты еліміздің көптеген қаласында сарқынды суларды тазарту нысандары бар. Бұл орындардағы көптеген органикалық зат құстардың алуан түрлілігіне ықпал етеді. Мысалы, Атыраудағы «Тухлая балка» аймағында алакөз сүңгуір үйрек пен ақбас үйрек сияқты Қызыл кітапқа енген құс түрлері ұя салады, – деді ол.
Қаракөл көлі 40 жылдан бері құстар табиғатын зерттеумен айналысып жүрген В.Ковшарь мен Ф.Карповтың назарына ілінгелі 16 жыл болған. Олар биыл санаққа сәйкес көл аумағынан шамамен 18,5 мың аққуды тіркей алған.
– Орын алып отырған жағдай сыбырлақ аққу үшін ерекше күзету мәртебесін қажет етпейді, сондықтан Қызыл кітапқа енгізу қажеттілігі жоқ, – деді В.Ковшарь.
Кездесуде жергілікті экобелсенді Ә.Қозыбақов аққуларды қолдан тамақтандырудың дұрыс емесін айтып, Ауыл шаруашылығы министрлігі ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің облыстық аумақтық инспекциясының басшысы Т.Нұртазин облыстың ветеринариялық қызметтері күн сайын жеке қосалқы шаруашылықтардағы үй құстары арасындағы эпизоотиялық жағдайға мониторинг жүргізіп отырғанына тоқталды. Айтуынша, облыста үй құстарының арасында құс тұмауы тіркелмеген. Мамандар Қаракөлге барып құстарды үркітіп, оларға қосымша салмақ салудың қажеттігі жоқтығын, адамдардың әрекеті көлдегі өзге құстардың тіршілігіне зиян тигізуі мүмкін екенін ескертті. Жұмыс комиссиясы Қаракөл көлінің аумағын табиғатты қорғау полициясы қызметкерлерімен патрульдеу туралы шешім қабылдаған.
Орнитолог мамандар аққулардың жаппай қырылуын құс тұмауымен байланыстырды, бірақ бұл тұрғындардың көкейіндегі ағынды қалдық суларға қатысты көп күмәнді сейілткен жоқ. Аққулар өлімі қашан тоқтайды – оған нақты жауап жоқ, ал халық аққулар ажалының себебі мен ағынды сулар әсері туралы ақиқат ақыры айтылады деген пікірлерінде қалды.
Маңғыстау облысы