ВАТИКАН МУЗЕЙІНДЕГІ ҚАЗАҚ ҚОБЫЗЫ

Кез келген музыкалық аспапты көз сүйсінетіндей етіп жасауға болады. Әйткенмен, одан шы­ғатын әуеннің үнін сезініп істеу екі­нің бірінің қолынан келмесі анық. Шеберде де шебер бар. Ұзақ жыл бойы қобыз жасап жүрген Қанат Қазақбаевтың жөні бөлек. Ол өз ісіне асқан адал­дықпен қарайды. Содан да болса керек, Қанекеңе тапсырыс беретіндердің қарасы сиреген емес.

Ел ішінде «Қанаттың қолы­нан шыққан қобыз Ватикан мем­ле­кеттік музейіндегі Қорқыт баба­мыздың кітабының жанында тұр» деген әңгіме жиі айтылады. Шу ауданына қарасты Төле би аулында тұратын шебер жасаған аспап расында да кәрі құрлық асты ма, әлде бұл ел арасында тарап кеткен қауесет пе? Өзінен сұрап білдік.

«Төрткүл дүниеде екі-ақ данасы бар «Қорқыт дада» деген аса құнды кітап бар екен. Оның түпнұсқасы Ватикан мемлекеттік музейінде тұрса, екіншісі Германияның Дрезден қаласындағы музейге қойылған деседі білетіндер.

2001 жылы Рим Папасы Иоанн Павел ІІ арнайы іссапармен елімізге келгенде, сол кездегі Еуразия ұлттық университетінің ректоры мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай Жолдас­беков Ватикандағы Қорқыт баба­мыз­дың кітабының жанында ұлт­тық аспабымыз қобыз тұрсын деген ұсыныс жасап, белгілі дін қай­раткеріне ұлттық аспапты сыйлады. Сол қобызды жасау үшін маған тапсырыс берген еді. Бұл, әрине, ерекше бір сәт қой» - дейді ол.

Шебердің шағын бөлмелі шеберханасында ұлттық аспа­бымыздың әлденеше түрі қаз-қатар ілініп тұрады. Жарым-жартылай істелген жұмысына өзі де бір айрықша махаббатпен қарайтын секілді. Көзқарасынан өзі ісіне деген адалдық пен махаббат айқын көрінеді.

Кейіпкеріміз Алматыдағы Гоголь атындағы көркемсурет училищесін 1982 жылы тәмам­даған. Қазақтың ұлттық музы­калық мұрасын қазіргі заман ағымына лайықтап өңдеп, халықаралық деңгейде наси­хат­таған белгілі қобызшы, рес­пуб­ликалық және халықаралық байқаулардың жеңімпазы Әлқуат Қазақбаев  – Қанекеңнің туған інісі. Шебердің айтуынша, Әлқуат республикалық музыкалық мектеп-интернатында 4-сыныпта білім алып жүріп, демалыс кезінде үйіне құрама қобыз әкелген. Қанекеңнің сол сәттен бастап, қобызға деген аңсары ауып, жан-жақты зерделей түскен.

Ширек ғасырдан астам уақыт бұрын қолына алғаш рет қобыз ұстаған Қанат Қазақбаев құрал-жабдықпен жұмыс істеуге, түйенің терісін қалай өңдеу керектігіне ден қойып, қазақы қобызды жасауға машықтана бас­тайды. Бұл жұмысқа ол асқан махаббатпен кіріседі.

Дерекке сенсек, 2014 жылдың тамызында археолог Зейнолла Самашев бастаған топ Шығыс Қазақстан облысының аумағында қазба жұмысын жүргізіп, ықылым заманда жерленген жауынгердің орнын тауыпты. Мамандар батыр шамамен VII ғасырда ғұмыр кешкен деген байлам жасапты. Археологиялық қазба жұмысы барысында үлкен олжаға кенелген мамандар жауынгердің қару-жарағынан бөлек беймәлім бір аспапқа кезігіпті. Пішіні бөлектеу аспапты олар әбден зерттеп көрген көрінеді. Нәтижесінде, ғалымдар аспаптың сарбаздарды рухтандыратын қуаты бар екенін айқындапты. Ал сыртқы пішінін ұлттық аспабымыз қобызға ұқсатқан екен...

– Ол кезде Халықаралық Түркі академиясының президенті қызметін Дархан Қыдырәлі бауырымыз атқаратын. Археолог Зейнолла Смашев және бір топ ғалым аспап әбден ескіргендіктен, оны бүтіндей алмай, қағазға түсірген. Одан кейін маған хабарласып, суретіне қарап осы аспапты жасауға тапсырыс берді.

Оның қағазға түскен көлемін өлшеп, оған кәдімгі қазақтың қара қобызына салынатын жылқының құйрық қылы мен түйенің терісін салып, бас-аяғы екі айдың айналасында қобызды жасап шықтым. Бұрынғы заманда бақсылар қобызға бұғының тарамысын тартқан деген дерек бар. Оны да байқап көргім келген еді. Алайда ысып алатын адамды табу қиынға соқты. Жұмыс толығымен аяқталған соң, көлемі шағын ғана жауынгердің аспабын тартып көрген ғалымдар оның үніне таңғалып, қобыздың атасы деп бағалапты.

Одан соң Дархан Қыдырәлі осындай қобыздың бес данасына тапсырыс берді. Қазір өзімде бір данасы сақтаулы. Ал еліміз бо­йынша бұл қобыздың жеті данасы ғана бар, - дейді ол.

Қобыздың сыртқы пішіні­нің өзі көз сүйсінтеді. Ал аспаптан шыққан тылсым үн сонау бір ғасырларға сапар шектіреді. Жүрегіңді бір беймәлім мұң қозғап жібереді. Үстіңгі бөлігіне тартылған жылқы қылы мен төменгі жағындағы өңделген түйе терісін асықпай-аптықпай әдіптеген шебер өз жұмысын өте ұқыпты, тиянақты атқаратыны тайға таңба басқандай аңғарылып тұр. Шебер бұл туындыны өзіне дейін де, өзінен кейін де ешкім жасамағанын айтады.

Қырық жылға жетеғабыл уа­қыттан бері қобыз жасауды кәсібіне айналдырған Қанекеңнің айтуынша, қобыздан шығатын үн таңдалып алынған ағаш пен жылқы қылына байланысты көрінеді.

«Қобыз аспабының екі түрі болады. Алғашқысы – қазіргі кезде қолданыста жүрген музы­канттардың қолындағы қобыз болса, екіншісі кезінде бақсылардың ойнаған нар қобызы. Бұлар тұтас ағаштан шабылады.

Ағашты әр шебер өзінің туған жерінің табиғатына, ыңғайына қарай таңдайды. Мен Шу өзені бойында көп өсетін жиде ағашын пайдаланамын. Одан бөлек, үйеңкі ағашымен де жасаймын. Қобыздың төменгі жағы түйенің терісімен қапталса, ішектері 5-6 жасар айғырдың құйрық қылынан жасалады. Ағашты ойғаннан соң, оны екі сағат тұзға қайнатып, содан кейін барып ағаштың бойындағы ылғал мен майды сіңіріп алу үшін сексеуілдің шоғынан қалған күлге салып, 3-5 күн аралығында кебуіне қарай ұстаймын. Содан кейін ғана әрлеу жұмысы басталады.

Бір жылдары қылқобыз дегенді ешкім қолға ұстамай, құрып бара жатыр еді. Қазір ұлттық аспаптарға деген сұраныс жақ­сарды. Бір қобызды жасау 15-20 күнді қажет етеді. Бүгін­гі күнге дейін жүздеген қобыз жасаппын. Құрманғазы атын­дағы Қазақ ұлттық консер­ва­то­риясының ұжымы тұрақты тұ­ты­ну­шыларыма айналған еді», дейді шебердің өзі.

Шебердің айтуынша, қобыз­дың құны әртүрлі екен. Ал ең қымбат туындысын 400 мың теңгеге өткеріпті.

Қанат Қазақбаевтың жеткен жетістігі де аз емес. Ол 2006 жылы өткен І республикалық «Дана қобыз» атты ұлттық музы­калық аспап қылқобыз жасау­шы шеберлер арасындағы байқауда топ жарған. Содан болса керек, Талдықорған қала­сын­дағы Ілияс Жансүгіровтің әдеби-мемориалды музейіндегі баға жетпес қазынаға айналған Молық­­бай Байсақұлының ежелгі қобызын қайта өңдеу Қанатқа тапсырылған.

Ілияс Жансүгіров 30-жыл­дардың басында Жетісу дала­сы­ның атақты қобызшысы, үш ішекті дом­быраны жетік меңгерген Молық­байға арнап «Күйші» поэ­масын жазғаны баршамызға мәлім. Атадан балаға мирас болған поэма кейіпкерінің осы киелі қобызын Шу жерінде өңдеп, қайта қалпына келтіріп, оны Молықбай Байсақұлының 150 жылдығына арналған республикалық ғылыми-танымдық конференцияға дайын­даған шебердің еңбегі орасан зор.

Жамбыл облысы,

Шу ауданы