Жақында Мәдениет және ақпарат министрлігі Архив, құжаттама және кітап ісі комитетіне қарасты Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының мамандары Лондон қаласында орналасқан Британия ұлттық архив қорына барып, қазақ тарихына қатысты деректер іздестірді. Нәтижесінде, еліміз тарихына қатысты 15 қолжазба мен 500-ге жуық архивтік құжат көшірмесі алынып, құнды деректер орталық қорын толықтырды. Осы орайда, қарт құрлыққа сапарлап барған ізденуші топтың мүшесі, Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы Ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру бөлімінің жетекші сарапшысы, тарих ғылымдарының кандидаты Гүлсім Бисеновамен әңгімелескен едік.
– Гүлсім Алдабергенқызы, Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының мамандары соңғы жылдары шет мемлекеттерден қазақ тарихына қатысты құнды деректер жинаумен айналысып жүр. Орталық мамандарының Ұлыбританияға барған сапары туралы айтып берсеңіз?
– Орталық мамандары «Архив – 2025» мемлекеттік бағдарламасы аясында нәтижелі жұмыс атқарып жатыр. Яғни шет мемлекет қорларынан халқымыздың өткен тарихына қатысты небір құнды мәлімет тауып, оларды сараптамадан өткізіп, ғылыми айналымға енгізу ісімен тұрақты айналысуда.
Ал Ұлыбританияға сапарымыз Мәдениет және ақпарат министрлігі, Сыртқы істер министрлігі, сонымен қатар Ұлыбританиядағы Қазақстан елшілігінің қолдауымен жүзеге асты. Орталық мамандары әуелі Ұлыбританияның ғылыми мекемелері: тарихи деректі құжаттарға бай кітапханалар, зерттеу орталықтары һәм ұлттық архив мекемесі қатарлы орындармен онлайн байланыс орнатып, халқымыздың тарихына қатысты тақырыптарды таңдадық. Мақсат-мүддемізді түсінген ұлыбританиялық мамандар барынша қолдау көрсетті. Атап айтар болсақ, Британия ұлттық архивінің халықаралық байланыс бөлімінің басшысы доктор Джульетт Десплат Қазақстан тарихына қызығушылық танытып, көп көмектесті.
Біз алдымен 1838 жылы іргесі қаланған Ұлыбританияның ұлттық архив мекемесіне бардық. Бұл жерде 1000 жылдық мерзімді деректер сақтаулы екен. Ал қор тізбесіне тіркелген құжаттар саны – 11 миллионнан астам. Мұнда еуропалық этностармен қатар, араб, осман-түрік, парсы тілдеріндегі маңызды құжаттар архив қорының құнды бөлігін құрайды екен.
– Еліміз тарихына қатысты қандай құжат таптыңыздар?
– Британия ұлттық архив қорында бүкіл түрік әлемінің тарихи тұлғасына айналған Алаш арысы Мұстафа Шоқай туралы жазылған Англияның Орталық Азияны зерттеу қоғамының баянхатын таптық. Бұл баянхатта: «М.Шоқайдың қызметі мұсылман халқының санасын оятуға бағытталған... Ол – барлық күш-жігерін күллі Түркістанды біріктіруге арнаған тұлға» деген мәлімет берілген. Сондай-ақ аталған қазақ қайраткері хақында пікір білдірген француз ғалымдары А.Беннигсен мен Ш.Лемерсье-Келькеже, тағы басқалардың естелік жазбасы бар екен. Олар Мұстафа Шоқайды Орталық Азияның саяси өмірінде маңызы зор тұлға деп танып, Қоқан автономиясының негізін қалаушы деп баға беріпті.
Британия ұлттық архив қорының Сыртқы істерге қатысты бөлімінде қазақ қайраткері М.Шоқайға қатысты «FO248/1318 Correspondence: Turkestan – Turkey. Vol.44. Date 1920» деген атпен ағылшын тілінде сақталған құжатты кездестірдік. Бұл құжатта 1919 жылы Түркістан автономиясы таратылғаннан кейін Баку арқылы Тифлис шаһарына (Тбилиси) табан тіреген М.Шоқайдың саяси-ғылыми баспагерлік қызметіне қатысты маңызды мәліметті таптық.
– Бұдан басқа қандай деректер кездесті?
– Бұдан басқа тағы бір елеулі құжат – алғашқы қазақ шығыстанушысы, ағартушы, қоғам қайраткері Серәлі Мұңайтбасұлы Лапинге қатысты дерек. Бұл тұлға туралы Британия ұлттық архив қорындағы Әскери операциялар және әскери барлау басқармасы бөлімінде ағылшын тілінде «WO 106/61 «Anti– bolshevik – Shere Ali Mury Aitbas Lapian» («Большевиктерге қарсы – Серәлі Мұңайтбасұлы Лапин ісі») атты архивтік құжат сақталған.
Бұл кісі Сыр елінің тумасы. Араб, парсы, тағы басқа Шығыс тілдерін жетік меңгерген. 1917 жылдың қазан айына дейін Ташкенттегі мұсылман ұйымының басшысы қызметін атқарып тұрып, Қоқанда жарияланған Түркістан автономиясы күшпен таратылғаннан кейінгі тағдыры да сипатталады.
Бұл тұлға тұңғыш рет Гури-Эмир, Регистан, Шаһи-Зинда кешендері мен Көкілташ медресесінің көне архитектуралық ескерткіштердегі ежелгі араб-куфи калиграфиясымен жазылған мәтіндерді оқып, оларды орысшаға аударып, ғылыми айналымға енгізген. Осы кісінің ізденісі арқасында Регистан ансамбліндегі Шери-Дор, Тилля-Кари медреселерін әйгілі қазақ қайраткері Жалаңтөс баһадүрдің салдырғаны анықталып отыр. Сонымен қатар Серәлі Мұңайтбасұлы «Шаһнама», «Туһрат әл-Хани» дастандарының парсы тіліндегі байырғы қолжазбаларын тауып, ғылыми айналымға қосқаны тағы бар.
– Сіздер жоғарыдағы деректердің тұпнұсқасын емес көшірмесін әкелген боларсыздар. Алдағы уақыттағы жоспарларыңыз қандай?
– Алдағы күндері Британия ұлттық архив қорларынан көшірмелері алынған тарихи тұлғаларымызға қатысты құнды құжаттарды қазақшаға аударып, қолда бар деректермен байыта отырып, ғылыми айналымға енгізуді жоспарлап отырмыз.
Әңгімелескен –
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»