Өңірлік төлтаңба асқақ болуы шарт

Ұлттық идеологияның негізі

Әрбір тәуелсіз елдің өз алдына ел болуы, саяси-экономикалық тұрақтылығын білдіретін, жері­нің тұтастығын көрсететін, ресми бейнесін айқындайтын ұлттық идеологияның негізі – геральдика. Осылай деген Мәдениет және ақпарат министр­лігі Геральдикалық жұмыс бас­қармасының басшысы Гүл­дана Аргенова да Мемлекет басшысының Пре­зидент жа­нындағы Ұлттық құрылтайдың екінші отырысында геральдикалық белгілерді және өңірлік нышандарды жетілдіру мәселесін көтеруі өте орынды екенін айтады. Бұл барлық облыстық және қалалық өңірлік нышанды біріздендіруге және нормативтік құқықтық деңгейде бекітуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ өңірлік нышандардың сыртқы пішіндері, олардың жазылу үлгі­лері, эстетикалық нормалары мен қолдану тәртібі реттелетін болды. Осы ретте Мәдениет және ақпарат министрлігі толықтырулар ен­гізген «Жергілікті мемле­кеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңына жақында Мемлекет басшысы қол қойды. Соның аясында еліміздегі 17 облыс және 3 республикалық маңызы бар қаланың өңірлік нышандарын нормативтік-құқықтық деңгейде ресми бекіту жоспарланып отыр. Оның айтуынша, жалпы жүзеге асыру механизмдерін жергілікті атқарушы органдар жүргізеді. Өңірлік нышандардың жобасы іріктеуден өткеннен кейін қоғамдық талқылауға, сосын мем­лекеттік рәміздер және гераль­ди­калық белгілерді насихаттау жөнін­дегі облыстық және республикалық комис­сияның қарауына жолданады. Нәти­же­сінде, облыстық мәслихаттар депутаттық тал­қы­лауға шығару арқылы мәслихат ше­шім­і­мен бекітпек.

Сондай-ақ республикалық комис­сия­ның негізгі жұмыс бағыттарына тоқталған Гүлдана Аргенова: «Биылғы жиында жаңа заң нормаларын енгізуден бөлек, кейбір мемлекеттік наградалар­ға ұлтқа қызмет еткен ардақты тұлға­лардың есімдері берілді. Бұдан басқа Мемлекеттік күзет қызметінің және Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің жалпы 10 ведомстволық наградасы нормативтік деңгейде бекі­ті­ліп, 4 жаңа награданың эскиз­дері нақ­тыланды. Бір реттік мерей­той­лық төсбелгілер, оның ішінде қо­­­ғамдық және үкіметтік емес ұйым­­­­дардың медальдарын реттеуге қатысты қолданыстағы заң­на­ма­лар­­ға өзгерістер енгізіледі», деді.

Биыл комиссия жұмысының отырысында Төтенше жағдайлар министрлігіне, Абай, Ақтөбе, Қарағанды, Павлодар, Маңғыстау және Ұлытау облыстарына мониторинг жүргізілген. Сондай-ақ мемлекеттік рәміздер өндіруші компаниялар арасында заң талаптарын бұзу фактілері, сапа төмендігі және нарықтық бағаның қымбаттығы, ұлттық стандарттарға сәйкес емес шетелден өндірілген рәміздердің ел аумағында сатылуы анықталған. Сол үшін жұмыс органы қазір осындай компаниялардың жұмысымен танысып, қоғам тарапы­нан айтылатын сын пікірлерге де дер ке­зінде назар аударып келеді екен. Ко­мис­сия мүшелері мемлекеттік рәміз­дер­дің бейнесін заңсыз қол­дану немесе пай­далануға қатысты жауап­кершілікке тарту ту­ралы ұсыныс-талап­та­рын жеткізген. Ал жыл басынан бері Төтенше жағдайлар министрлігі Апат­тар медицинасы орталығының және Әділет министрлігі Сот сараптамалары орта­лы­ғының жаңа нышандарының жобасы бекі­тіліп, Бас прокуратура нышаны мен ведомст­волық наградаларының эскизін ауыс­тыруға байланысты жұмыс жүріп жатыр.

Түсініксіз термин

Алайда бүгінге дейін өңір­лік рәміздердің сипаттамасын әзірлеу мен оларды пайдалану тәртібін айқындау құзыреті Астана және Алматы қала­ла­рының мәслихаттарында ғана қарас­ты­рылғанмен, өзге өңірлерге қатысты бұл мәселе нормативтік-құқық­тық актілер деңгейінде бекітілмеген еді. Осы олқылықтың салдарынан жергілікті әкімдер өңірлік рәміздердің сипаттамасын әзірлеу мен пайдалану тәртібін өздері айқындап келді. Осылай деген геральдист Айдын Рысбекұлы геральдикалық жұмыс басқармасы өңірлік рәміздерді әзірлеу жүйесін ретке келтіру бойынша «Үлгілік қағида» дайын­далғанын айтады. Қағида мәтіні ­23 шілдеге дейін қоғамдық тал­қылау үшін «Ашық НҚА» сайтында орналастырылды. Алайда маман «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару тура­лы» заңға «өңірлік рәміздер» емес, «өңірлік нышандар» болып енгенін құптай алмайтынын жеткізді.

Оның айтуынша, нышан сөзінің үш түрлі мағынасы бар: бірінші, нышан – сұлба, көлеңке, сағым секілді субъек­тивті ұғым. Бұл белгісіздікті, тұрақ­­­сыздықты, көпмағыналықты білді­ре­ді (тәріз­дес, іспеттес, сияқты, мүмкін, бәл­кім, т.б.). Екінші, нышан – туа пайда бола­­тын ерекшелік. Мәселен, баланың ата-анасына (туысқандарына) ұқсап тууы – «анатомиялық нышан» деп аталса, нерв жүйесінің ерекшеліктері – «физио­логиялық нышан» деп аталады. Ны­шан­дар адам бойындағы әртүрлі қабілет­тердің дамуына негіз бола алады. Бірақ әрбір қа­бі­летке арнаулы нышан сәй­кес келе бермейді. Үшіншіден, нышан – ыңғай (ниет, талап). Мысалы, ыңғайы бай­қал­­мады, ыңғайы келмеді, жұмысқа ың­ға­йы жоқ, ешнәрсенің ыңғайын біл­мей­ді.

Осылай деген ол «өңірлік нышандар» деген атауды «өңірлік рәміздер» деген атаумен ауыс­тыру қажет деп санайды. Себе­бі Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бірліктері мемлекеттің құрамдас бір бөлігі. Сондықтан мемлекеттің мемлекеттілігін айқындайтын геосаяси гераль­дикалық белгілерді «рәміз» деп атаса, құқықтық тұрғыдан да орынды болады. Оның үстіне өңірлік рәміз – өңірлердің саяси әлеуетін, мәдени-рухани әлемін, тарихи-этнографиялық кеңістігін, әлеуметтік-экономикалық да­муын,­ экологиялық флорасы мен фаунасын, табиғи пейзажын, қазба байлығын, географиялық ерекшелігін, тұрғындарының келешекке деген ұмтылысын бейнелейтін, сондай-ақ жергілікті билік пен халық арасын етене байланыстыратын идео­ло­гиялық құрал. Сол үшін өңірлік рә­міз­дерде «Ел – бір, мемлекеттік мүдде – ортақ» екенін айқындайтын ортақ идея болуға тиіс. Екіншіден, идея мен тақырып, рәміз бен бейне арасында сабақтастық, үйлесімділік болуы шарт. Үшін­шіден, идеологиялық мәні мен көркемдік мазмұны, гераль­дикалық сипаттамасы, стандарты, жүйелілігі, құрылымдық, пішіндік шарттылықтары мем­ле­кеттік рәміздермен үндесіп жатуы керек. Төртіншіден, дөңгелек пішінді және беткі жағы дөңес болғаны жөн. Дөңгелек пішін – күннің рәмізі, сонау сақ-ғұн-түріктен тамыр тартқан киіз үйдің бейнесі, таза қазақы үлгі. Өңірлік рәміздердің де осы үлгімен жасалғаны дұрыс. Бесіншіден, беткі жағындағы атауы қазақ тілінде жазылуға тиіс. Геральдистің сөзінше, қазақ тілі – Қазақстанның туымен, елтаңбасымен, әнұранымен қатар қастерленетін ұғым. Мысалы, мемлекеттік тілдерін өзбектер «өзбек тілі», қырғыздар «қырғыз тілі», орыстар «орыс тілі» дейді. Сондықтан бұл бағдарда ел ғана емес, тіл де егемен болуы керек. Алтыншыдан, арт­қы жағында ресми бекітілген мерзімі көр­сетіледі. Жетіншіден, бұрынғы өңір­лік рәміздің кейбір элементтерін жаңа өңір­лік рәмізде қолдануға болады. Сегізін­ші­ден, ауылдық округ, аудан, қала, облыс және республикалық мәртебеге ие қала­­лардың өңірлік рәміздерін төлтаңба деп атау керек. Елтаңба – мемлекеттік рәміз болса, төлтаңба – өңірлік рәміз. Ұлты­­мыз­дың болмысымен біте қайнасқан архе­­тип ұғымдар, төлтума туындымыз. Одан ұлы даламыздың иісі аңқиды. Біз төл­­тума туындыларымыз арқылы алдымен – қазақтың, сосын – жаттың жүрегіне жол таба аламыз. Тоғызыншы – төлтаңба тер­­минін лингвистикалық тұрғы­дан заң­дас­­ты­рғанда ғана өңірдің бойтұмары сияқ­ты ажы­рамас бір бөлшегіне айна­лып, ең басты өңірлік рәміз ретінде баға­ла­­на­ды.

Ұлттық код елдік рухты асқақтатады

Саяси ғылымдар докторы,­ про­фессор Мұхит-Ардагер Сы­дық­назаров 2014-2016 жылдар аралығында аймақтық геральдика жүйесінде толық хаос пен тәртіпсіздік болғанын айтып жүр. Мұның соңы елдің бірқатар облысында өз логотипін ойлап та­уып қана қоймай, туды, әнұранды да қабылдауға әкелді. Тіпті ХІХ ғасырдағы орыс империялық рәміздері мен элементтері қол­данылған кездері де кездесті. Ордендер мен медальдар беру жүйесінде де бірыңғай мәліметтер базасы болмады. Көптеген медаль, орден және награданың басым көпшілігінде штамптау нөмірлері енгізілмей және белгілі бір орденнің немесе награданың қандай адамға тиесілі екендігі беймәлім болды. Бұл жағдай күні бүгінге дейін бар.

Осылай деген ол елімізде болашақ геральдистер мен вексиллологтерді даярлауға көңіл бөліну керектігін айтады. Әр аймақ пен елдің күштік ведомстволарында ресми геральдистер болуы керек. Өкінішке қарай, күштік құрылымдарда кәсіби геральдис­тер жоқ. Бір сөзбен айт­қан­да, М.Сыдықназаров мемлекеттік рә­міз­­дерді әлі жетілдіру қажет­тігін айтады. «Қазір кез келген мемлекеттің ықпал ету деңгейі көбі­несе ұлттық брен­ді­­мен анық­та­лады, оны тиімді жылжы­ту үшін бірыңғай стиль мен жалпы стан­­­дарт­тарды сақтау маңызды. Біздің рә­міз­дерде бірегей ұлттық код анық және айқын көрсетілуге тиіс. Меніңше, біз­дің өңірлері­міз бен қалаларымыздың ел­таң­­­­баларын бір жүйеге келтіру керек. Қа­зір олардың көпшілігі формасы мен маз­мұ­ны жағынан ерекшеленетін ең қа­ра­па­йым талаптар мен канон­дарға сәйкес кел­­мейді. Бұл қоғам­ның саналы сынын ту­­ды­рады. Сон­дықтан бұл сала­да мұқият тал­­­дау жүргізіп, жалпы тәсілдерді әзір­леу қа­жет. Ордендер мен медаль­дар­дың терең сим­­в­­олизмге ие болуы, бірегей болуы және қоғамда кең резонанс тудыруы өте ма­ңыз­ды.

Оның айтуынша, үш жыл бұрын ел­дегі ге­раль­дика мен вексиллология инс­титу­цио­­налды түрде ұйым­дас­­ты­­рыл­ды. Геральдика жөніндегі рес­пуб­­ли­калық комиссияның құра­мы пы­сық­­талып, бекітілді, сарап­тамалық кеңес­тің құрамы жаңар­тылды. Осы мәселе­лерді пы­сықтаумен айналысатын Мәдениет және ақпарат жа­нындағы геральдикалық зерттеу­лер орталығы – бейінді инс­титут пайда болды. Дегенмен аумақтық рә­міздер, ордендер мен медаль­дар беру саласында әлі де үлкен проблемалар бар. Әртүрлі мемлекеттік органдар беретін наградалардың, медальдардың, ордендердің көпшілігінде наградада да, ашық деректер база­сында да реттік нөмір жоқ. Мем­ле­кеттік емес марапаттар саласын­да жағдай тіпті күрделі. Яғни есеп жоқ, олардың бәрі өзінің бақы­лан­байтын өмірімен өмір сүреді.

Осылай деген ол: «Жақында біз мем­ле­кеттік сыйлықтарға әл-Фараби, Абай, Ах­мет Байтұр­сынұлы сияқ­ты көрнекті ой­шыл­дар мен ағарту­шылардың құр­­метіне жеке сипат бер­дік. Мемлекеттік на­гра­далар жүйе­сін дәл осындай негіз­де өзгерту қажет. Бұл азаматтық пат­рио­тизмді ны­ғайту, көрнекті тарихи тұлға­лар­ды қо­ғам­дық сана­ға сіңіру үшін жасала­ды. Біз бұл тәжірибені мемлекеттік наг­ра­да­лар жүйесін жетілдіру бойын­ша жұ­мыста салмақты пайдалануымыз керек», дейді.

Қалай десек те, ұлттық және аймақтық рәміздерді қалып­тас­тыру жауапты әрі күрделі іс. Әлемде өзінің аумақтық тұ­тас­­тығын қорғап, елдің іргесін сақтап қал­­­ғысы келетін кез келген ел ұлт­тың бі­ре­гейлігін білдіретін ұлттық рәмізіне ұқып­ты­лықпен қараған. Өйткені өз атау­ла­рын­да географиялық, негізгі, диф­фе­рен­циа­­циясына баса назар а­у­дар­ма­ған мем­ле­­кеттің мәңгі болып қалуы да қиын­ға со­ғады. Әйгілі Кон­фуцийдің «Әлем­ді сөз бен заң емес, рәміздер мен таңба­лар би­лейді» деуі бекер емес. Ұлттың ұлы­лы­­ғын һәм азаттығын әлемге танытатын таң­­ба­дағы тақырып пен идея арасындағы сабақ­тастық біте қайнасса, елдегі көптеген сая­си проблемалар мен әлеуметтік шие­ле­ністер өздігінен шешіліп, ұлттың рухы оянары хақ.