Мұхтар Аманбайұлы: Әр азамат өзгерістердің көшбасшысы болуға ұмтылуы қажет

– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сәуір айындағы үндеуін­де елдегі су тас­қынын соңғы 80 жыл­дағы ең үлкен та­би­ғи апат деп атады. Қазақстандағы су тас­­қыны жағдайы туралы не айта аласыз?

– Айтып келмеген апаттың зардабын көрдік. Жауапты өкілдер төтенше жағдайдан абдырап қалған халыққа әлі де көмектесуін жалғастыруда. Енді біз елді есеңгіреткен жағдайдан сабақ алып, болашақта осындай апаттардың алдын алудағы тиімді іс-шараларды әзірлеуге және енгізуге, соның ішінде су бұру жүйелері мен қорғаныс құрылыстарын жақсартуға назар аударуымыз керек. Жаһандық жылыну Қазақстандағы су тасқыны жағдайына айтарлықтай әсер етіп, олардың жиілігі мен қарқындылығын күшейтті. Температураның жоғарылауы судың көбірек булануына және сәйкесінше жауын-шашынның көбеюіне әкеледі. Еліміздің кей өңірлерінде шамадан тыс мол жауын-шашын байқалды, бұл су тасқынын тудырды. Сонымен қатар температура мен жауын-шашынның жоғарылауына байланысты өзендер мен су айдындарының деңгейі көтеріліп, су тасқыны қаупін арттырды. Жаһандық жылыну Қазақстандағы су тасқыны жағдайын едәуір күшейтіп, болжай алмайтындай күйге жеткізді.

Климат өзгеруінің әсері мұздықтар еріп жатқан таулы аймақтарда ерекше байқалады. Бұл өзендерге ағып жатқан судың көлемін арттырып, су тасқынына да ықпал етеді. Жылыну су тасқыны кезеңдерін өзгерту арқылы өзен ағынының өзгеруіне сеп болып отыр. Әрине, қар мен мұздың ерте еруі көктемгі су тасқынына әкелу ықтималдылығы жоғары.

– Қалай ойлайсыз, болашақта бізде тағы қандай күрделі экологиялық проблемалар болуы мүмкін?

– Жақын арада бізді климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттерден туындаған бір­неше маңызды экологиялық проблема кү­тіп тұр. Біріншіден, құрғақшылық пен су тапшылығы үлкен қауіпке айналады. Кли­­маттың өзгеруіне байланысты біраз ай­мақ­тар ұзақ уақыт құрғақшылыққа тап бо­ла­ды. Сәйкесінше, бұл су тапшылығына әке­­леді және ауыл шаруашылығына, ауызсу­­мен жабдықтауға, экожүйеге үлкен әсер етеді.

Екіншіден, ауа сапасының нашарлауы да үлкен проблемаға айналады. Урбанизация мен өнеркәсіптік өндіріс қарқынының өсуімен біз қалалардағы ауа сапасының нашарлауын байқап отырмыз. Жалпы, бұл тыныс алу жүйесі мен жүрек-қан тамырлары ауруларының көбеюіне әкеледі. Ірі қала­ларда тұрғындар аллергиядан және жоға­рғы тыныс жолдарының ауруларынан зар­дап шегеді.

Сонымен қатар биоәртүрліліктің жоғалуы тағы бір маңызды экологиялық проблема тудырмақ. Яғни климаттың өзгеруінен кей жануарлар мен өсімдіктер жойылуы ықтимал. Кейбір жануарлар мекендейтін орнын өзгертуі мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, экожүйе өзгереді.

Сондай-ақ дауыл, тайфун, торнадо және қатты нөсер сияқты экстремалды ауа райы оқиғаларының жиілігі көптеген қирау­ мен адам шығынына әкеледі. Оған осы тосыннан келіп тұрғындарды тосыр­қатқан су тасқынын жатқызуға болады.

Теңіз деңгейінің көтерілуі де үлкен қауіп төндіреді. Полярлық мұздар мен мұздықтардың үздіксіз еруі жағалау аймақтарын су басып, миллиондаған адамдар қоныс аударады. Жерді дұрыс пайдаланбау және климаттың өзгеруі көптеген аймақтың, әсіресе құрғақ аймақтың шөлейттенуіне әкеледі. Бұл құнарлы жерлерді азайтады әрі азық-түлік қауіпсіздігіне әсер етеді.

– Орталық Азия елдеріне ортақ ең үлкен экологиялық проблема қандай?

– Ең біріншісі – су тапшылығы. Су ресурстары қазірдің өзінде тапшы және климаттың өзгеруі бұл мәселені күшейтеді. Тянь-Шань мен Памир тауларындағы мұз­дық­тардың азаюы Сырдария мен Әмудария сияқты өзендердегі су көлемін азайтады, бұл аймақтағы миллиондаған адамдардың сумен қамтамасыз етілуіне қауіп төндіреді.

Орталық Азия аймағы шөлейттенуге бейім. Жерді дұрыс пайдаланбау, мал жаю және климаттың өзгеруі топырақтың деградациясына және құнарлы жерлердің азаюы­на әкеліп соғады. Сондай-ақ Алматы және Ташкент сияқты ірі қалаларда өнеркәсіптік өндіріс, көлік және сапасыз отынды пайдалану салдарынан ауаның ластану деңгейі өсіп жатыр. Бұл халықтың денсаулығын нашарлатады және тыныс алу жүйесі ауруларын көбейтеді.

Тағы бір маңызды мәселе – қалдықтар. Жылдам урбанизация және халықтың өсуінен қоқыс та көбейіп жатыр. Ал оларды қайта өңдеу және кәдеге жарату үшін инфрақұрылымның жеткіліксіз­дігі топырақ пен су объектілерінің ластануына әкеледі. Осы секілді өткір мәселелер Орталық Азия елдерінің ең үлкен проблемасына айналуы мүмкін. Бұл қиындықтарды тек күш-жігерімізді біріктіріп, шешуіміз қажет.

– Ел жастарының климат мәселе­ле­ріне қа­тысты көзқарасы туралы не айта ала­сыз?

– Біз жастарды климаттың өзгеруімен күресуге және экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған жобаларды талқылауға және әзірлеуге белсенді түрде тартып жүрміз. Әдетте Орталық Азияның әртүрлі аймағынан келген жастар өзекті экологиялық мәселелерді тал­қылау, инновациялық шешімдерді ұсыну және оларды жүзеге асыру үшін қажетті дағ­дыларды дамыту үшін бас қосады.

Маған қазіргі жастардың экологияға, жалпы табиғатты аялауға деген көзқарасы өте қатты ұнайды. Байқасаңыз, көпші­лігі қоршаған ортаны қорғауға бағыттал­ған түрлі науқан мен жобаның басы-қасында жүреді. Өйткені олар бұл мәсе­лелердің маңыздылығын анық түсінеді және оны шешуге өз үлесін қосуға тырысады. Біздің конференциялар мен іс-шараларда белсенді түрде өз идеяларымен, білімімен, тәжірибесімен бөлісуге тырысады. Сәйкесінше, біз де әртүрлі аймаққа баруға және әртүрлі жол арқылы проблема туралы хабардарлықты арттыруға тырысамыз: дәрістер өткіземіз, климаттық ойындар ойнаймыз және фильмдер көрсетеміз, экологиялық мәселелерге ­назар аударамыз.

Сондай-ақ бастамаларымызды іс жүзін­де жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін халықаралық ұйымдармен және жергілікті билік органдарымен ынтымақтық орнатамыз. Жастар тек проблемалар туралы ­айтып қана қоймай, белсенді әрекет ететі­нін атап өткен жөн. Жаһандық экологиялық және климаттық сын-қатерлер жағдайында әр азамат өзгерістердің көшбасшысы болу­ға, жобаларды бастауға және осы мәсе­лелерді шешуге көмектесетін инновацияларды енгізуге ұмтылуы қажет.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескендер –

Зейін ЕРҒАЛИ,

«Egemen Qazaqstan»,

Мәрия МҰРАТОВА,

«Жастар» ҒЗО сарапшысы