2024 жыл Қазақстан үшін энергетикалық болашақ тұрғысынан шешуші кезең болмақ. Елде атом электр станциясын (АЭС) салу мәселесі қоғамда қызу талқыға түсті. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 6 қазанда АЭС құрылысы бойынша ұлттық референдум өтетінін хабарлады. Бұл референдум – елдің стратегиялық шешімдер қабылдаудағы халықтың пікірін ескеру бағытында жасалған нақты қадам. Алдағы таңдау Қазақстанның энергетикалық болашағын айқындайтын маңызды шешім болары анық.
Мәселенің мәні неде?
Қазақстанның қазіргі энергетикалық балансы әлі де көмірге тәуелді. Бұл елдің экономикалық дамуына кері әсер етіп қана қоймай, экологиялық тұрғыдан да үлкен қауіп төндіруде. Елдегі электр энергиясының 57%-ы көмірден, 29%-ы табиғи газдан өндіріледі, ал жаңартылатын энергия көздеріне небәрі 13% тиесілі. Мұндай жағдай Қазақстан үшін энергияны әртараптандыру мен экологиялық таза технологияларға көшудің қажеттілігін айқын көрсетеді.
Қазба отынын жағу қоршаған ортаға ғана емес, адам денсаулығына да айтарлықтай зиян келтіреді. Ауа ластануы астма, қатерлі ісік, жүрек-қан тамырлары аурулары сияқты ауыр дерттердің таралуына ықпал етеді, мезгілсіз өлім жағдайлары да жиілеп отыр. Әлем бойынша әр бесінші өлім қазба отындарынан туындайтын ластанумен байланысты.
Бұдан бөлек, қазба отынын жағу нәтижесінде бөлінетін көмірқышқыл газы атмосферада жиналып, Жердің жылу балансын бұзады, бұл ғаламдық жылынудың үдеуімен байланысты. Мысалы, 2019 жылы АҚШ-тағы парниктік газдардың 74%-ы қазба отынын пайдалану арқылы бөлінген. Оның 25%-ы мемлекеттік жерлерден өндірілген отынмен тікелей байланысты.
Көмір өндірісі су ресурстарына да елеулі зиян келтіреді. Көмір электр станциялары суды буға айналдырып, электр энергиясын өндіру үшін пайдаланады. Бұл су, әдетте, жақын орналасқан өзендер мен көлдерден алынады. «Бір реттік» су пайдалану жүйесі бар станциялар суды алып, оны қыздырып, қайтадан табиғи ортаға жібереді. Алайда, қайтарылған су бастапқы температурадан 20-25°F-қа жоғары болады, бұл «жылулы ластануға» әкеледі. Нәтижесінде, бұл балықтардың көбею қабілетін төмендетіп, жүрек соғысы жиілейді, жалпы экожүйеге зиян келтіреді.
Қазба отындарын пайдалану тек экологиялық емес, сонымен қатар климаттық және медициналық тұрғыдан да шығындарға әкеледі, алайда бұл шығындар нарық бағасында көрініс таппайды және сыртқы әсерлер деп аталады. Қазба отынының өндірісінен бастап, тасымалдау, өңдеу және жағуға дейінгі әр кезеңінде осындай сыртқы әсерлер туындайды.
Ұлттық мұхит және атмосфералық зерттеулер басқармасының мәліметтеріне сәйкес, қазба отынын жағу климаттың өзгеруіне, соның ішінде жиі және күштірек экстремалды ауа райы құбылыстарының туындауына әсер етеді. Әрбір осындай апат миллиардтаған долларлық шығынға әкеледі. Мысалы, 2016-2020 жылдар аралығында АҚШ-та орман өрттері, дауылдар, желді борандар, су тасқындары және құрғақшылық салдарынан келтірілген шығын 606,9 миллиард долларды құраған.
Қазақстан үшін энергияны экологиялық таза көздерге көшіру тек қоршаған орта үшін ғана емес, елдің экономикалық болашағы үшін де аса маңызды мәселе.
АЭС не үшін қажет?
Қазақстанда АЭС салу қажеттілігі бірнеше негізгі себептерге байланысты. Біріншіден, елдің экономикалық өсуі мен халық санының артуы электр энергиясына деген сұранысты арттырып отыр. Екінші мәселе — елдегі ескірген энергетикалық инфрақұрылымның тозуы. Әсіресе көмірмен жұмыс істейтін станциялар экологиялық және экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып барады. 2023 жылы Қазақстан Ресейден 3,4 миллиард кВт·сағ электр энергиясын импорттап, бұл елдегі электр энергиясының 20%-ын құрады.Осыған байланысты, АЭС тұрақты әрі сенімді энергия көзі ретінде қарастырылып отыр.
Үшіншіден, АЭС-тің құрылысы Қазақстанның көмір мен газға тәуелділігін төмендетіп, атмосфераға бөлінетін көміртегі шығарындыларын азайтуға мүмкіндік береді. Мұндай станциялар экологиялық таза әрі тұрақты энергия көзі ретінде елдің парниктік газдарды азайту бойынша халықаралық міндеттемелерін орындауына көмектеседі. 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына жету Қазақстанның басты экологиялық мақсаттарының бірі.
Бейбіт атом: Қазақстанның артықшылықтары мен тарихи қиындықтары
Қазақстан уран қоры бойынша әлемдегі жетекші елдердің бірі. 2022 жылы еліміз әлемдік уран өндірісінің 43%-ын қамтамасыз еткен. Бұл елдің атом энергетикасын дамытуға қолайлы жағдай жасайды. АЭС-тің артықшылықтарының бірі — жоғары қуат тиімділігі (90%), бұл оны жел энергиясынан (25-35%) әлдеқайда тұрақты етеді. 1154 МВт қуат өндіретін бір АЭС миллион халқы бар қаланы бірнеше ондаған жыл бойы энергиямен қамтамасыз ете алады.
Сонымен қатар атом энергетикасы Қазақстан экономикасына да оң әсерін тигізеді. Мысалы, Францияда атом өнеркәсібі 457 200 жұмыс орнын қамтамасыз етеді, бұл экономиканы қолдауда маңызды рөл атқарады. Қазақстан өзінің уран қоры мен энергетикалық қажеттіліктерін ескере отырып, атом энергетикасының әлеуетін тиімді пайдалана алады.
Алайда, Қазақстанның ядролық энергетикаға қатысты тарихи тәжірибесі ерекше ескерілуі тиіс. Семей ядролық полигонындағы 40 жыл бойы жүргізілген сынақтар елдегі атом энергетикасына деген сенімсіздік пен алаңдаушылық тудырғанын жоққа шығару мүмкін емес.
Қазақстан үшін атом энергетикасының экономикалық тиімділігі айқын болғанымен, Семей полигонының ауыр мұрасы ел азаматтарын бұл салаға сақтықпен қарауға итермелейді. 1949-1989 жылдар аралығында 456 ядролық сынақ жүргізілген полигонның әлеуметтік және экологиялық зардаптары әлі де сезіледі. Осыған байланысты, халықтың бір бөлігі атом энергетикасына көшу туралы шешімді қабылдауда терең талдау мен ашықтықты талап етеді.
АЭС құрылысы бойынша қоғамда әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Бір жағынан, қазіргі заманда «бейбіт атом» ұғымы атом энергиясының қауіпсіздігін баса көрсетеді. Барлық қауіпсіздік талаптары сақталған жағдайда, атом электр станцияларының зиянына қарағанда пайдасы көп болары сөзсіз. Бұл энергетикалық тәуелсіздікті нығайтып, көмірге тәуелділікті азайтуға мүмкіндік береді, сондай-ақ экологиялық қауіптерді төмендетеді.
Атом электр станцияларының (АЭС) құрылысына қатысты қорқыныш көбінесе ядролық энергия туралы түсініспеушіліктен немесе тарихи оқиғаларға байланысты теріс көзқарастардан туындайды.
Қазіргі таңда атом энергетикасы саласында қауіпсіздік шаралары ең жоғарғы деңгейде қамтамасыз етілген. Халықаралық атом энергетика агенттігі (МАГАТЭ) бекіткен қауіпсіздік стандарттары барлық АЭС құрылыстарында қатаң сақталады. Жаңа буын реакторларының жобалары, соның ішінде шағын модульдік реакторлар (SMR), тіпті төтенше жағдайларда да қауіпсіз жұмыс істейді. Бұл реакторлар автономды түрде жұмыс істеп, ядролық қалдықтардың мөлшерін барынша азайтады.
Атом энергетикасы туралы қорқыныш көбінесе өткен ғасырдағы апаттарға байланысты. Мысалы, Чернобыль және Фукусима апаттары — ең үлкен ядролық апаттар ретінде танымал. Бірақ бұл апаттардан кейін әлемдегі барлық АЭС-терде қауіпсіздік шаралары күшейтіліп, технологиялар дамытылды. 2011 жылғы Фукусима апатынан кейін атом энергетикасы саласындағы барлық елдер қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қатаң шаралар қабылдады. Жаңа АЭС жобаларында мұндай апаттардың қайталануының алдын алу үшін инновациялық технологиялар қолданылып келеді.
Халықаралық тәжірибе: Әлем қайда бет алып барады?
Әлемде атом электр станцияларын (АЭС) салу тәжірибесі көптеген елдер үшін энергияның сенімді әрі экологиялық таза көзі ретінде қарастырылады. Бүгінгі таңда әлем бойынша 64 ядролық реактордың құрылысы жалғасуда, олардың шамамен екі үштен бірі Азия елдерінде салынуда. Бұл жобалар негізінен Қытай, Оңтүстік Корея және Үндістан сияқты елдерде жүзеге асырылып жатыр.
2023 жылғы деректерге сәйкес, Франция өзінің электр энергиясының шамамен 70%-ын АЭС арқылы өндіреді, бұл елді ядролық энергетиканы пайдалану жағынан көшбасшы елдер қатарына шығарады. Францияның ядролық энергетикаға тәуелділігі елдегі парниктік газдардың төмен деңгейін сақтап, энергетикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік беруде.
АҚШ-та қазір 92 атом реакторы жұмыс істейді, ал Оңтүстік Кореяда 24 реактор елдің шамамен 30%-ға жуық энергиясын қамтамасыз етеді. Қытайда 27 жаңа реактор салынып жатыр, олардың іске қосылуы елдің ядролық қуатын едәуір арттырады деп күтілуде. Бұл елдер жаңа қауіпсіздік технологияларын, соның ішінде шағын модульдік реакторларды (SMR), қолданып келеді, бұл атом энергиясын одан әрі қауіпсіз етуге бағытталған.
Сонымен қатар Словакия мен Беларусь елдері де атом энергетикасына басымдық беріп отыр. 2023 жылы бұл елдерде жаңа реакторлар іске қосылды. Атом энергиясы бұл мемлекеттер үшін экологиялық таза әрі тұрақты энергия көзі ретінде қарастырылуда.
Италияның да атом энергетикасына оралу ниеті байқалады. 2011 жылы «Фукусима» атом электр станциясындағы апаттан кейін Италия үкіметі елде атом электр станцияларын салуға мораторий жариялаған болатын. Алайда, уақыт өте келе қоғамның пікірі өзгеріп, 2023 жылдың мамыр айында Италия парламенті үкіметке атом энергиясын елдің энергетикалық балансына қосуды қайта қарауды ұсынды. Қыркүйек айында үкімет Ұлттық тұрақты ядролық энергетика платформасының алғашқы отырысын өткізді. Италияның қоршаған ортаны қорғау және энергетикалық қауіпсіздік министрі Джильберто Пичетто Фратин Миланда өткен «Ғаламдық энергетикалық көшу» конгресінде Италияның атом энергетикасына қайта оралу перспективасын атап өтті.
Қазақстан үшін де халықаралық тәжірибені ескеру және атом энергетикасын дамыту барысында экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету маңызды. Бұл тек технологиялық тұрғыдан дайындықты ғана емес, сонымен бірге қоғамның сенімін арттыру мен әлеуметтік жауапкершілікті қамтамасыз етуді талап етеді.
Экономикалық және экологиялық тәуекелдер: саналы шешім қабылдау қажеттілігі
Егер Қазақстанда атом электр станциясы (АЭС) салынбаса, бұл бірқатар елеулі тәуекелдерге алып келуі мүмкін. Соңғы мәліметтер мен сараптамалар негізінде еліміздегі энергетикалық сұранысы жыл сайын өсіп келеді. Елдің экономикалық дамуы мен халық санының өсуі осыған себеп болып отыр. 2030 жылға қарай елдің энергия тұтынуы шамамен 35%-ға артады деп күтілуде. Көмірмен жұмыс істейтін электр станциялары экологиялық тұрғыдан тиімсіз және тозығы жеткендіктен, бұл мәселені ұзақ мерзімді шешу қиынға соғуда. АЭС тұрақты және сенімді энергия көзі ретінде осы мәселені шешуде маңызды рөл атқара алады.
Энергетикалық тәуелділік: Атом энергетикасынан бас тарту Қазақстанның сыртқы энергия көздеріне тәуелділігін арттырады. Бұл, әсіресе, Ресей мен Қытай сияқты көршілес елдерден электр энергиясын импорттауға мәжбүр етуі ықтимал. Энергияның негізгі бөлігін сырттан сатып алу ұлттық энергетикалық қауіпсіздікке қауіп төндіріп, экономикалық тәуелділікті арттырады.
Көміртегі шығарындыларының артуы: Қазақстанның энергетикалық жүйесі қазір негізінен көмірге тәуелді. Көмірден алынатын энергия қоршаған ортаға парниктік газдар шығарындылары арқылы зиянын тигізеді. Егер ел АЭС құрылысына бет бұрмаса, бұл Қазақстанның халықаралық экологиялық міндеттемелерін орындауына кедергі келтіруі мүмкін. Париж келісімі аясындағы мақсаттарға қол жеткізілмеген жағдайда, ел экономикалық санкцияларға ұшырап, халықаралық қауымдастықтан қысым көре алады.
Жаңартылатын энергияның жеткіліксіздігі: Жаңартылатын энергия көздері (жел, күн, гидроэнергия) тұрақты және сенімді емес, олар маусымдық өзгерістерге тәуелді. Мысалы, желдің күші төмендегенде немесе күн сәулесі азайғанда, энергия өндіру деңгейі де төмендейді. Ал атом энергетикасы тұрақты және үздіксіз энергия көзі болып табылады, сондықтан жаңартылатын энергия көздерін толықтырып отыруға қабілетті.
Экономикалық шығындар: Энергия жетіспеушілігі өнеркәсіптің дамуын тежеп, шетелдік инвестициялар үшін Қазақстанның тартымдылығын төмендетуі мүмкін. Сондай-ақ электр энергиясының бағасының тұрақсыздығы және шетелден энергия сатып алу қажеттілігі ұлттық экономиканы әлсіретеді.
Технологиялық артта қалу: Атом энергетикасы елдегі жоғары технологияларды дамытуға үлкен серпін бере алады. АЭС болмаған жағдайда Қазақстан әлемдік инновациялық даму процестерінен шет қалуы ықтимал, бұл ғылыми-зерттеу әлеуетінің төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Егер Қазақстан АЭС салмаса, ел бірқатар нақты тәуекелдермен бетпе-бет келуі мүмкін. Энергия тапшылығы артып, елдің сыртқы көздерге тәуелділігі күшейеді. Сонымен қатар көмірден алынатын энергияның экологиялық зардаптары ұлттық және халықаралық міндеттемелерді орындауға кедергі келтіреді. Сондықтан АЭС мәселесін уақтылы және тиімді шешу Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі мен экологиялық тұрақтылығы үшін маңызды болмақ.
Берік БЕКЖАНОВ,
ҚР Президент іс басқармасы жанындағы Парламентаризм институты директорының орынбасары