Пойызға отырдық. Бағытымыз – «Астана – Шымкент». Купе. Мен кіргенде іште қазақтың жасы жетпіске жақындаған қарапайым қариясы мен жас жігіт отыр. Сыпайы амандастық. Олар мен келгенге дейінгі өзара әңгімелерін жалғастырды.
Қария:
– Рахмет, айналайын. Бір ауыз сөзімді жерге тастамадың. Ойпырым-ай, мына үстіңгі орынға мініп-түсуді уайымдап келіп едім. Өзің сияқты жас жігіттің, жас болғанда да үлкенді құрметтей білер адамның жолыққанына мұндай қуанармын ба? – деді.
Әлгі жігіт жік-жаппар болып:
– Иә, ата, үлкенді сыйлаймыз ғой. Мұны бір үлкен жақсылық деп ойламаңыз, бізге не, үстіңгі орынға қарғып мініп, секіріп түсе береміз ғой, – деді.
– Жолға шықпасқа амалым қалмады. Туған құдамның інісі, ол да құдам ғой, кенеттен қайтыс болып... Үй ішімізбен апыл-ғұпыл пойызға билет іздегенде табылғаны осы үстіңгі орын болды. Кемпірім де әулие екен, «үстіңгі орын деп қорықпа, бір мұсылман баласы кездесер, астыңғы орнын берер, тәуекел», деп еді, айтқаны дәл келді, – деді.
Олардың әңгімелерінен ұққаным – қарияның өтінішімен өзара орын ауыстырған. Өз өтінішін қабыл алған жас жігітке қария риза. Елпілдеген ол да қарияның пейіліне мәз.
Сөз арасында жігіттің «ой, ата, біз секілді балаңызбен жасты адамға мұндайда өтініш айтпай-ақ, «қане, орынды босат!». Бауыржан атамызша айтқанда, «шагом марш» деп бұйрық берсеңіз де жарасады ғой», деп одан сайын кішіпейілділік жасағаны қария түгілі әңгімеден тыс тұрған маған да ерекше әсер етті.
Қария:
– Ой-хой, дүние-ай десейші... Бұрынғы кезде өзіңнен кіші кез келген адамға «шагом марш» деп айта беруші едік, қазір абайламасаң сөз естіп қаласың. Кезінде әлгі сен айтқан «шагом маршты» өзіміз де талай естідік қой. Үлкендер не айтса, елпең қағып кете беретін едік. Тіпті кейде «шагом маршты» естімей қалсақ, соны сағынатынбыз. Ал қазір түсінік бөтен. Әрине, барлығын жазғыра алмайсың. Дегенмен, қария көрсе одан қандай да бір өтініш болып қалмаса екен деп анадайдан сақтанып жүретіндер көп. Қазір үлкендер жағының үні пәс. Өйткені олар «мен қариямын, өзімнен кішілер маған құрмет көрсетуге тиіс, сөзімді жерге тастамауы керек» деген ұғымның қоғамда сүлдері ғана тұрғанын іштей мойындайды. Сондықтан қариялар жалтақ. Сенің маған орыныңды босатып бергеніңе балаша қуанып тұрғанымның өзі осының бір кішкене көрінісі сияқты. Танымайтын мені үлкен деп сыйлағаныңды қалыпты жағдай деп қабылдай алмай тұрмын. Мұның өзі көп жайтты аңғартады. Қоғамда осындай ахуалдың қалыптасуына үлкен буынның да қосқан «үлесі» аз емес. Мұны мойындау керек. Біздің буын өз ортасында еркін түрде «шагом марш» деп айту құқығынан айырылып қалған, балам, – деді күрсініп.
Қарияның көпті көргені, көкейіне тоқығаны мол екені анық байқалып тұр.
Менің орным астыңғы еді. Пойыз әлі қозғалған жоқ. Төртінші жолаушы әлі келмеген. Кімнің «бұйыратыны» белгісіз. Пойыз жүруге бес минут қалғанда біз күткен төртінші жолсерігіміз де амандық-саулық сұрау жоқ, ішке шікірейе кіріп келді. Егде тартқан, жасы әлгі қариямен құралпы, түсі сұсты. Қазақ. Бұрын әжептәуір шенеунік болғаны байқалады.
Іштегі үшеуміз оның сәлемдеспегеніне қараған да жоқпыз, жамырай «ассалаумағалейкум» айттық. Оны өзіміздің сәлемімізге жауап қатуға мәжбүр еткендей болдық. Ол ықтиярсыз ернін жыбырлата жауап қатқансыды. Оныкі үстіңгі орын. Ол маған әй-шай жоқ, «ай да марш!» мына астыңғы орынға мен жайғасамын» демесі бар ма? Оның маған «өткізіп қойғаны» бар еді, ол – үлкендігі... Адамша өтініш айтса, бір сәрі. Мына баса-көктеуді қабылдай алар емеспін. Әлгі кісі бастырмалатып барады. «Давай, вставай, босат», деп дігірлейді. Бірінші кездескен екі көршімнің араларындағы сыпайы, жарасымды қатынас менің пешенеме жазылмай тұр.
Қырсығып, қарсылық білдірсем деген ой да қылаң берді. «Бұл неге сонша басынады?» деген сұраққа жауап іздеудің соңы ашу-араздыққа ұласары сөзсіз. Бірақ мұның «ай да маршы» қазақылықтан «жұрдай» екенін ішім сезіп тұр. Сондықтан ішкі әлемім бейтаныс қарияның мына қадамын қабылдай алар емес. Қазақы үлкендік назбен айтса мейлі ғой. Әйтпесе, нем бар? Мұның «ай да маршының» табиғаты басқа. Оның баса-көктеуінен үлкендігін білдіріп еркінсудің, қазақы жарасымды өзімшілдіктің жұқанасы ғана байқалды. Маған оның бұйрығы менсінбеушіліктен, тәкаппарлығынан, өзін жоғары санайтынынан, бұрын бір дөкей болғанын сездіріп, онысын бұлдайтынынан туындағанын жүйрік көңілім жазбай таныды. Жол бойында көңілім қателеспегеніне көзім біршама жеткендей де болды. Басқа қылықтарын айтпағанда, қарсы бетінде отырған өзі құралпы қарияға барғанша шекесінен қараумен болды. Онымен әңгімелесуді өзіне лайық көрмегендей. Тісінің арасынан сыздықтап әрең шығатын сараң сөздерімен кезінде үлкен бір мекемені басқарғанын әу баста аңғартып қойған.
Қош, сонымен, «жарайды» дедім де, жоғарғы төсекке жайғастым.
Қазақы орта, қазақы қатынас «қаңғып» далада қалды. Қаңғымай қайтсін, дәл ортасында ісініп-кебініп «біреу» отырса. Қит етсең өзінің қиқарлығымен қиып түседі. Айтатын тыйым, ескертпесі бастан асады. Тым қытымыр. Шымкентке дейін бірге бардық. Болмыс басқа. Қайтесің, шыдайсың. Шыдамасаң «шагом марш!».
Жоғарыда айтылған осы бір көрініс бүгінгі қоғамымыздағы қатынастың бір сипатын беретіндей.