Мына бір фотода 12 адамның бейнесі тұр. Жетеуі – патшалық Ресей кезіндегі шенді офицерлер де, қалған бесеуі – азияттар. Бұл жәдігер қазір Орталық мемлекеттік архив қорында сақтаулы. Фотоның ресми анықтамалығында «1913 жыл. Жетісу делегациясы Санкт-Петербург қаласында Романовтар билігінің 300 жылдығын мерекелеу шарасында» деп жазылыпты.
Осы орайда оқырман қауым тарапынан «Романовтар кім?» деген сұрақ туары хақ. Тарихтан білеміз, 1612 жылы Польша королі Мәскеуді шапты. Патша халықты қорғай алмай тақтан тайды. Иесіз елге боярлар бас болып, басқыншы жауды жеңді. Сөйтіп, 1613 жылы Мәскеуде жаңадан патша сайлау үшін боярлар, дворяндар, шіркеу қызметкерлері, посадтар қатысқан зор жиын өтті. Осы жиын боярлар әулетінен шыққан 16 жастағы Михаил Федорович Романовты патша сайлады. Сөйтіп, Романовтар әулетінің билігі Ресей тарихында үш ғасырға ұласты. 1913 жылы соңғы император ІІ Николай Александрович Романовтың тұсында әулеттің билік құрғанына 300 жыл толған мерекесі Петерборда дүркіреп өтті. Ал мына фотода тұрғандар – осы тойға Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты әкімшілік аймақ Жетісу облысынан барған өкілдер.
Осындағы адамдар туралы ақпаратта: оң жақтан екінші ретте отырған шенді – сол тұста Түркістан өлкесінің губернаторы генерал-лейтанант Александр Василевич Самсонов екен. Одан кейін үшінші болып отырған тұлға – Жетісу облысының әскери губернаторы, ұлты неміс, генерал-лейтенант Михаил Александрович Фольбаум.
Ал бізді қызықтырғаны – әскери губернатор М.А.Фольбаумның сол жағында иық тірестіріп отырған келісті қазақ бейнесі. Ол кісінің аты-жөні – Құдайберген Тұрысбекұлы Маманов. Яғни тарихта байлығымен аты шыққан Маман Қалқабайұлының немересі. Байырғы жетісулықтар сүйсініп айтатын «Құйсаң толмайтын, төксең ортаймайтын, Маман Тұрысбектің байлығын берсін!» дейтін батада аталған Тұрысбектің бел баласы. Сондай-ақ алдыңғы қатарға алпамсадай болып жайғасқан, кеудесі орденге толы ақсақал – ұлты қырғыз, атақты болыс Қыдыр ата Байсарыұлы екен.
Осы Қыдыр ата 1843 жылы туып, 18 жасында Түрген болысы сайланып, бұл қызметін 1893 жылға дейін атқарады. Ақсақалдың бір ұрпағы ІV шақырылған Қырғызстан Жоғары кеңесінің депутаты Дүйшембек Қыдыровтың айтуынша, атасы 1896 жылдың көктемінде тақ мұрагері Николайдың үйлену рәсіміне, одан кейін екінші рет 1913 жылы Романовтар әулетінің 300 жылдық тойына қонақ болып барған.
* * *
Қош, сонымен... Бұл фотоны он шақты жылдан бері білеміз. Тіпті бір журнал бетінен қиып алып сақтап қойғанбыз. Содан өткен көктемде жұмысқа бір апай іздеп келді. Қолындағы папкасын ашып еді, ішінен мына фото жарқ етіп шыға келді. «Бұл суретті қайдан көріп едім, өте таныс». Менің ойланып отырғанымды ұққан болуы керек, апамыз ортада қасқайып отырған адамды «бұл – менің әкем» деп көрсетті. Басын басқалардан ерекшелеп қойыпты. Таныса келе Еңлік Құдайбергенқызы Тұрысбекова екенін білдік. «Суреттегі кісі әкеңіз екеніне дәлеліңіз бар ма?» дедім. «Дәл осы фото болмаса да, әкемнің басқа суреттері қолымызда. Анам Ғазиза мына суретті бірден таныды», деді. Айтпақшы, фотоның бір нұсқасы шөбересі Мұрат Құдайбергеннің шаңырағында сақтаулы тұр.
Еңлік Құдайбергенқызы көзімді толық жеткізейін дегендей, тағы бір деректі алып шықты. Бұл құжат түп-тамыры көкшетаулық, Үпідегі (Уфа) «Ғалия» медресесін, одан кейін Қазан университетін бітірген ағартушы, қайраткер, ақын, жазушы, журналист Мұхамедсәлім Кәшімовтің 1913 жылы «Айқап» журналының №3 санында жарық көрген «Қапал уезінен» атты мақаласы екен. Онда былай деп жазылыпты: «21 февральда Петербордағы болашақ юбилейге (Романовтардың 300 жылдық тойын айтады) баруға Қапал уезі қазақтары атынан Құдайберген Маманов сайланды. Алыс сапарға шығар алдында Маман ұрпақтары Қапалдағы үйіне таныс адамдарын қонаққа шақырды. Орыстардан ояз помощнигі, пристав, басқа бірнеше төре болды. Қазақтардан Барлыбек Сырттанов, частный выборный Көлбай Төгісов һәм бірнеше переводчик қатысты», деп жазыпты.
Фотоның тағы бір данасы Семей қаласындағы Абай музей қорында болғаны туралы айтқан абайтанушы ғалым, көп жыл Абай қорық мұражайын басқарған Төкен Ибрагимнің естелігін оқып қалдық («Шапағатты шырақ». Алматы: «Үш қиян», 2001. 61-б).
Сөйтіп, Құдайберген хақында іздендік. Бұл кісі 1871 жылы атақты Тұрысбек Маманұлының наманғандық өзбек әйелі Әбугүлден туған баласы екен. Әкесі оны жастайынан нағашыларына жіберіп, Самарқанд медресесінде оқытқан. Одан кейін 1891–1895 жылдары Орынбордағы төртжылдық мұғалімдер семинариясына жіберген. Құдакең бұл жерде Алаш арысы Ахмет Байтұрсынұлымен бірге білім алып, мәдениетті, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген, сондай-ақ музыкаға қабілетті, прогресшіл тұлға болып қалыптасады.
Оқуын аяқтап елге оралған соң, ағартушылық ісімен айналысады. Арасан еліне болыс болып сайланады. Әкесі Тұрысбек қажы 1904 жылы өмірден озған соң, «Мамания» мектебінің ісін басқарады. 1909 жылы мектепті заманға қарай сегізжылдық оқу жүйесіне ауыстырып, бағдарламасына орыс тілін енгізеді.
Белгілі жазушы Шәкен Күмісбаевтың «Жетісу» газетінде жарық көрген естелігінде: «Арасан елінің болысы Құдайберген Тұрысбекұлының Жетісу губерниясының оқу инспекторына «мектеп бағдарламасына орыс тілін оқыту туралы» жолдаған өтініш хаты сақталған. Бұл өтініштің жүзеге асуына Барлыбек Сырттанов көмектескен. Нәтижесінде, «орыс тілі оқытылсын» деген шешім шығып, сарқандтық Захар Назаров деген орыс мұғалімдік қызметке алынған» деп жазыпты. Тағы бір деректе Құдайберген болыс 1911 жылы бірге оқыған досы Ахмет Байтұрсынұлының кеңес беруімен білімді ұстаз Ғабдулғазиз Мұсағалиевті «Мамания» мектебінің меңгерушісі қызметіне қабылдағаны туралы айтылыпты.
Мамановтар әулеті – Жетісу өңіріне ғылым-білім шырағын жаққан адамдар. Олар өздері құрған «Мамания» мектебін озат оқыған түлектерді Орынбор, Уфа, Қазан қалаларына оқуға жіберіп, шығынын көтерген. Соның бірі – Орынбордағы екіжылдық мұғалімдер семинариясына жолдама алған Біләл Сүлеев. Бұдан басқа Бейсенбай Кедесов, Мейірман Ермектасов, Әйсейіт Бағрамов, т.б. түлектер Уфада білім алған.
Құдайберген болыс өз тұсында Алаш арыстарымен достық қарым-қатынаста болған һәм ғасыр басында ұлттық ағартушылық бағыт ұстанған қазақ газет-журналдарына көмектесіп тұрған. Мысалы, ұлт айнасы «Қазақ» газетінің 1916 жылғы 31 март (наурыз) күнгі №169 санында басылымға қамқорлық танытып, көмек берушілер тізімінде Құдайберген Тұрысбековтің де есімі жүрсе, 2001 жылы «Үш қиян» баспасынан жарық көрген «Шапағатты шырақ» атты кітаптың 56-бетінде «Құдайберген болыс маңына білімді адамдарды жинаған. Алаш қайраткері Мұхамеджан Тынышбаевпен дос болған. Тарихшы ғалым «Қырғыз-қазақ руларының шежіресі» атты еңбегін жазу кезінде оған Құдайберген болыс ел арасынан дерек жинап көмектескен» депті. Сол сияқты Құдайберген болыстың кіші әйелі Ғазиза апаның естелігінде дүлдүл ақын Ілияс Жансүгіровті мектепке қабылдаған Құдайберген дейді.
Бұл кісі ақ қашып, қызыл қуған 1920 жылы атажұртынан байыз таппай, Шыңжаң – Құлжа өңіріне қоныс аударған. 1927 жылы туған жеріне айналып соққанымен, ентелеп келе жатқан байталау (кәмпеске) науқанын сезіп, бір түнде Қытай асып кеткен. Жарықтық 1949 жылы Іле-Құлжа өңірінде дүниеден өтіпті.