«Алтын Орда дәуірінің фольклоры мен әдебиеті, өнері мен мәдениеті» деген тақырып Еуразия түркі халықтарының гуманитарлық ғылымында кеңес өкіметі құлағаннан кейін ғана орныға бастады. Бұл орайда, кейінгі жылдары татар, башқұрт, ноғай ғалымдарының Алтын Орда дәуіріндегі рухани алтын өзекті аршып көрсетуге байланысты батыл ізденістер жасап жатқаны атап айтуға тұрарлық. Ол зерттеулердің барлығында арғы бастауын Ұлық ұлыс дәуірінен алып, кейіннен түркі халықтарының мұрасында шалқарын тапқан шығармаларды «Алтын Орда дәуірінің мұрасы» деп қарастыруды жөн санайды. Бұл мақала көлемді ғылыми жұмыстың қысқаша баяны. Дегенмен сол көлемді дүниенің маңызды деген тұстарын түйіндеп көпшілікке ұсындық.
Фольклор және тарихи шындық
Басын ашып алатын үш маңызды дүние бар. Біріншіден, фольклор – тарих емес. Ол тарихтың көркем шежіресі. Яғни онда тарихи деректерден гөрі халықтың субъективті көркем шындығы басым болады.
Екінші, фольклордың бәріне ортақтығы. Қоғамның барлық әлеуметтік топтарына, халық тіршілігінің сала-саласына, тіпті жекелеген адамдарға ортақ қатыстылығы ғылыми терминде – инклюзивтілік деп аталады. Яғни фольклорлық шығармалар ханға да, қараға да, кедей мен байға да ортақ. Онда ешқандай таптық та, топтық та мүдде жоқ.
Үшінші, атқаратын қызметі. Бұл мәселе фольклордың қоғамдағы, әлеуметтегі қызметі мен маңызын, оның мәдениеттің басқа салаларымен байланысын ашып көрсетеді.
Құрылымы жағынан қарағанда, дәстүрлі қоғамдағы фольклор мифологиялық, діни, адамгершілік деген сияқты халықтың табиғат пен қоғамға көзқарасын, адамгершілік ұстанымдарын, дүниетанымын білдіретін тарихи жадтың өзінше қоймасы сияқты. Қоғамдық сананың өзгеше ерекшеліктерінің арқасында «фольклорлық сананың» мұндай ұғым-түсініктері сюжеттер мен бейнелерге айналып «заттанады», былайша айтқанда көркем шығармаға айналады. Тереңірек үңілсеңіз, фольклордан жекелеген өмірлік жағдаяттарға байланысты жағымды, жағымсыз. Мәселен, қазақ эпостарында Қобыланды бейнесі ел қорғаған қаһарман батыр ретінде суреттелсе, енді бір жырларда оны Дайырқожаны қапыда өлтіріп, ел арасына жік салған адам ретінде көрсетеді. «Ер Сайын» жырында Қобыланды Сайын мен оның балалары Бөкембай мен Киікбайға өнеге көрсетіп, қамқорлық жасап жүрген «Ұлы батыр» ретінде көрінеді. Енді бір аңызда Ер Көкшені өлтіргендердің ішінде Қара Қыпшақ Қобыланды бар екен, кейіннен Ер Көкшенің ұлы Қобыландыны өлтіріп, Қара Қыпшақ елін өзіне бағындырған», деп айтылады. Мұндай әркелкілік фольклор табиғатында жиі ұшырасып отырады. Мысалы, Алпамыс жырындағы Кейқуат есімді кейіпкер Едіге туралы аңыздарда да кездеседі. Екі кейіпкерге ортақ сипаттар (екеуінде де Кейқуат құл мен күңнен туған қызметші) болғанмен, екі шығармада қарама-қарсы екі сипатқа ие. Алпамыстағы Кейқуат зынданға күн сайын бір серкесін тастап, оны асырап отырады. Соңында Алпамыстың арқасында сол елдің билеушісіне айналады. Ал екінші шығармада жаңа босанып жатқан шешесін «бір құла бие беріп» аман алып қалса да, кейін есейген шағында Кейқуат Едігенің құсадан өлуіне себепкер, қатыгез адам.
Көп жағдайда әсіре саясатқа бейім мамандар фольклордан бой оздырып көрініп тұратын «озық идеалды», биік «парасатты», ақжүрек «адамгершілікті», ақыл-ойға толы «даналықты» іздеп әуреленіп жатады. Олар фольклор табиғатындағы қарама-қарсы көріністі көргісі келмейді немесе оны халық санасындағы қарама-қайшылыққа теліп қояды. Этностың тарихи жадының ауқымды қорытындысы ретіндегі фольклордың кең қарымдылығы мен көпсалалы қызметке бейімділігі оның ешқандай идеологиялық бағдарға тәуелді емес, баламалы, бірін-бірі жоққа шығаратын түсініктер мен тұжырымдарға, әрқилы құндылыққа бірдей орын беретін өмірдің өзіндей күрделі де шынайы табиғатын танытады. Осындай табиғатқа ие феномен – фольклордан тарихи шықтық іздеу әбестік болары сөзсіз.
Мысалы, Едігенің өз уақытында Алтын Орда дәуіріндегі барлық оқиғаның басы-қасында болған тарихи тұлға екені белгілі. Ол жөнінде тарихи жазба деректер де жеткілікті. Бізді қызықтыратыны – оның тарихи тұлға ретіндегі қайраткерлігі емес, түркі халықтары эпостарындағы көрінісі.
Едігенің жырда перінің қызынан туатыны – мифтік мотив. Осы құбылыстың өзі оны тарихтағы кейпінен алыстатады. Жыр бойынша арадағы келісім бұзылғаннан кейін перінің қызы ұшып кетіп, баланы Құмкент шаһарының маңына тастайды. Баба Түкті Шашты Әзіз оны Тоқтамыстың еліне әкеліп, үш жасында молдаға оқуға тастаған. Осы кезден бастап Едігенің жеке өмірі басталады. Ол жастайынан-ақ өнері асқан, алып күш иесі болады. «Күрескен балаларының барлығын жықты. «Бәрінің киімдерін алып, бір жарға үйіп салды, киімдерінің үстіне шығып отырып: «Міне, Тоқтамыс ханның тағының үстіне отырдым», деді.
Шығарманың бұл бөлігіндегі кейіпкердің соңғы әрекеті ғана сол замандағы тақ тартысы («Тоқтамыс ханның тағының үстіне отырдым») жөніндегі тарихи шындықты меңзеп көрсетіп отыр.
Ендігі оқиғалар осы тартыс төңірегінде өрбиді. Едігені ерекше қабілетімен ханға жақындатуда жыршылар тағы да көне эпикалық уәждемені пайдаланады. Сөйтіп, Едіге бала кезінен ақылды, зерек, тапқыр, көсемдігімен көзге түседі. Тоқтамыс хан төрелігіне бара жатқан адамдар жол бойында Едігеге тап болады. Сөйтіп, төрт түрлі дауға кесік айтады. Төртеуі де Тоқтамыс ханның алдына барып, әділдігімен ханды таңғалдырады. Сөйтіп, хан Едігені тойындырып, киіндіріп, өзінің сенімді адамына айналдырады.
Жалпы, Едігенің Тоқтамыс хан маңайында ержетіп, оның қамқорлығында болғаны да шындыққа жақын. Енді араға Тоқтамыстың ханымы (бұл – матриархат дәуірінің сарқыншақ сарыны) араласады. Сөйтіп, Едіге қасиетінің Тоқтамыс ханнан жоғары екені анықталады. Батырды сынау жөніндегі бұл мотив те – эпостық шығармаларда бұрыннан бар тәсіл. Енді Едіге Тоқтамыспен араздасып, Сәтемір (Әмір Темір) ханның еліне қашады. Жырдың біраз бөлігі Едігені райынан қайтаруға байланысты әрекеттерге арналған. Бұл да ежелгі эпикалық сарынмен жырланған. Едігеге он сегіз жолдас қосылады, сөйтіп келе жатқанда Едіге түс көреді. Оны жолдастары жақсыға жориды. Алдарынан Сәтемір ханның қызын зорлықпен алып келе жатқан Қабантиын алыптың шатыры ұшырасады. Едіге оған «сорға аунап, таздың кейпіне түсіп» жалғыз барады. Ақыры Сәтемір ханның қызымен сөйлесе жүріп, алыпты өлтіреді. Осылай ханның еліне келіп, құрметке бөленіп, қызына үйленеді. Одан бір бала туады. Оның атын Нұралын («Нұрадын» деп аталады кей нұсқаларда) қояды. Ұл ержетіп, садақ атып жүргенде жебесі бір шалдың жіліншігін үзіп кетіп, ашуланған шал: «Жүгірмек, менің жіліншігіме әлің жеткенше, жұрттан қуып шығарған Тоқтамыс ханнан барып кегіңді алсаңшы», деп назаланады (бұл да ежелгі ертегілік мотив). Бұл әңгімені баласы әкесіне айтқанда, бұрынғы кегін есіне алған Едіге Сәтемір ханнан «үш сан қол» алып, ұлымен бірге жорыққа аттанады.
Тоқтамыс Телікөл деген жерде бой тасалайды. Елін Едіге иеленіп, екі қызының бірін өзі алып, бірін баласына бермек болады. Сөйтіп, Нұралын («Нұрадын» деп те айтылады) Тоқтамысты қуып барып, жекпе-жекте өлтіреді. Бұл оқиғалардың барлығы эпостық дәстүрде баяндалады. Өзіне келген ажалды Тоқтамыс түсі арқылы біліп отырады. Едіге мен Тоқтамыстың арасында жүрген Кеңжанбай батырды қарсыласып тұрса да, ерге балап, әкесінің өсиеті бойынша аман қалдырады. Ал тарихи деректерде Тоқтамыс 1406 жылы Шәдібек ханмен шайқаста қаза тапқан деп жазылады. Бұл жерде де эпостың өз жолымен кеткенін көреміз.
Тұтастай алғанда, халық әдебиетіндегі Едіге бейнесі оның өз айналасындағы, қоғамдық ортадағы абырой биігінен алшақ кетпейді. Ал Алтын Орданың ыдырауына Едігені себепкер ету – кейіннен пайда болған жаңсақ пікір. Алтын Орда ол қайтыс болғаннан кейін де жарты ғасырдан артық өмір сүрген.
Ұлық ұлыс фольклоры қызыл идеология қыспағында
1944 жылы 9 тамызда «Татарстан партия ұйымының бұқаралық-партиялық және идеологиялық жұмыстарының жағдайы және оларды жақсартуға байланысты шаралар жөнінде» деп аталатын Коммунистік партия Орталық комитетінің әйгілі қаулысы жарияланды. Осы қаулы негізінде ғылым мен әдебиетті кеңес одағы өзінің идеологиялық мақсатына пайдалануды көздеген болатын. Енді тек жаңа шығармалар емес, фольклорлық зерттеулер де лениндік-маркстік идея тұрғысында жазылуға тиіс еді. Ғалымдар абсурдты жағдайға ұрынды. Өйткені фольклор өзі туған кезеңнің, сол шақтағы ұлыстың идеологиялық ұстыны десек, оны кеңестік идеология арқылы қалай түсіндіруге болады? Әрине, жауап дайын. Оның бәрі – ескілік қалдығы саналуға тиіс. Қазақ-кеңес ғылымы осылай фольклордың негізгі қағидасы баршаға қатыстылығы мен ортақтығы теориясын жоққа шығарды. Енді фольклор бай мен кедейдікі деп бөлініп, ондағы бай мен жарлы образдарының қарама-қарсы идеологиялық бейнесі жасала бастады.
Қызыл өкімет өзінің құрамындағы түркі халықтарының тамыры бір екенін, оларды саф (фольклор табиғатына сай тазалықты айтып отырмыз) қалпында сақталған Алтын Орда кезеңінің біріктіретінін анық білді. Сондықтан ортақ мұрасы бар халықтардың бір-бірімен идеологиялық тұрғыда жақындасып кетуінен қауіптеніп, Ұлық ұлыс фольклорын аямай жаншыды. Ол кезеңдегі шығармаларды бір ұлыс негізінде қарауға мүмкіндік бермеді.
Алтын Орда дәуірі үшін аса зиянды қаулы 1947 жылы 21 қаңтарда қабылданды. Ол «Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер жөнінде» деп аталатын. Яғни партия ғылымдағы шын ғылыми қателіктерге емес, өздері қате деп тапқан «саяси қателерге» ұрынып отыр. 1953 жылдың сәуір айында «Қазақ эпосының халықтығы» тақырыбында өткізілген жиынның стенограммасы ғайыптан тайып сақталып қалған. Оны С.Қасқабасов кітап етіп шығарды.
Қазақтың өткеніне де, болашағына да үкім шығарған қасіретті жиналысты басқарғандар: сол кездегі Қазақстан Ғылым академиясының президенті Д.А.Қонаев пен Қазақстан Кеңес жазушылары одағы президиумының төрағасы А.Жаймұрзин. Жиынның бас баяндамасын жасаған – Кеңес одағының батыры, белгілі фольклортанушы ғалым М. Ғабдуллин. Қосымша баяндаманы жасаған – тарихшы ғалым М.Ақынжанов. Жиналысты Коммунистік партияның Орталық комитеті жоғарыдағы аталған қаулы қабылданғаннан бергі бес-алты жыл ішінде мұқият дайындықпен жасағаны айқын көрініп тұр. Оған баяндамашыларды әбден сындырып, мәжбүрлеп көндірген сыңайлы.
Бас баяндамашы алғашқы айыптауын қазақ эпостарының жиырмасыншы жылдардағы Алаш қайраткерлері бастап салып кеткен, кейіннен М.Әуезов жалғастырған «байшыл-ұлтшыл» көзқарасты сынаудан бастайды. Алаш зиялыларының аты аталмағанмен, негізгі нысана М.Әуезовтің еңбектері болды. Мұхаңды таптық күресті мойындамай, контрреволюциялық идеяны астыртын таратушы ретінде танытуға тырысады. Осылайша, баяндамашы М.Әуезовтің 1927 жылы шыққан «Әдебиет тарихынан» 1948 жылы шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихына» дейінгі барлық еңбегін жіпке тізе отырып, таптық идеология тұрғысынан «тас-талқан» етеді. Баяндамашы ол жазған еңбектердің әрқайсысынан саяси, идеологиялық қате тауып, «буржуазиялық ұлтшылдықтың қитұрқы, бүркемеленген» пиғылдарын «әшкерелейді». Оны қазақ эпостарындағы буржуазиялық ұлтшылдықтың орысқа қарсы, кертартпа-реакцияшыл, пантюркистік идеяларын насихаттаушы, қазақ халқының патриархалды өткенін идеялизациялаушы» деп күстаналайды.
Солақай сынның оңды-солды сілтеген семсеріне С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, т.б. эпостанушылар да ілікті. Олардың барлығы эпостық шығармаларға таптық тұрғыдан баға бере алмайтын, маркстік-лениндік ілімді басшылыққа ала алмайтын, буржуазиялық ұлтшылдықтың жалаң насихатшылары ретінде танылды. Баяндамашы өз ойының дәлелі ретінде олардың Едіге, Орақ – Мамай, Ер Шора, Қорқыт, Асан қайғы, Қобыланды, Алпамыс, т.б. зерттеулерін алға тартады. Жылдарға созылған осындай идеологиялық тоқпақтан кейін Алтын Орда дәуірі мүлде айтылмайтын болды. Ол жөнінде шығарылған кітаптар мен жиналған материалдардың барлығы арнаулы қорларға «қамалды».
Алпысыншы жылдардың «жылымық» кезеңінде ғана ескі мұраның «шідері шешілгендей» болды. Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар батыр сияқты жырлар халықпен қайта табысып, жекелеген зерттеулер дүниеге келе бастады. Ал таза Алтын Орда дәуіріне тікелей қатысты мұраның қақпасын айқара ашуға еркіндік берілген жоқ, оны қазбалай зерттеуге жүректері шайлығып қалған қатардағы ғалымдардың да тәуекелі жетпеді.
Кешенді зерттеудің келешегі
Фольклордан мәдени феномен ретінде идеологиялық астар іздеудің өзі оның табиғатын түсінбеуден немесе қасақана бұрмалаудан туатынын шетелдік ғалымдар жақсы біліп, ертеде-ақ жолға қойған. Яғни «фольклор – езілген қара халықтың арман-мұңының көрінісі», «еңбекші бұқараның дүниетанымының айнасы», «еңбекші халықтың көркемдік талғамының тікелей нәтижесі», «таптық күрестің құралы» емес. Фольклор тіпті ескі аңыздар жинағы немесе мәтін ғана емес, қоғамның әлеуметтік құрылымын негіздеп, қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрал. Яғни Алтын Орда дәуірінде туған, қайта өңделген әрбір туындының өзіне тән қызметі болды және осы қызметтері арқылы мемлекеттік идеологияның ұстынына айналды. Былайша айтқанда, фольклор – халық тарихының белгілі бір кезеңіндегі тіршілік қамы мен қоғамдық оқиғалармен сабақтаса дамыған рухани өмірінің көркем шежіресі.
Фольклор – бірінші кезекте халық қажеттілігі. Мұны біз Алтын Орда дәуірінде қалыптасқан жаңа жанрлардан байқаймыз. Мысалы, танымал тұлғаны жырға қосып, эпосқа айналдырған тарихи жырлардың, сүйіспеншілікті жырлаған лиро-эпостық жырлар мен діни дастандардың бастауы Ұлық ұлыс кезеңі.
Осы жанрдың бәрі қажеттіліктен. Мысалы, тарихи жырлар халықты бір тұлғаның маңайына ұйысып, бір орталыққа бағындыра бастады. Өз кезегінде мұндай туындылар ұрпақ санасындағы отансүйгіштікті қалыптастыратын еді. Діни дастандар да мемлекеттің негізгі діни нанымын көшпелілерге жақын форматта түсіндіру үшін қажет болған. Ең қызығы, лиро-эпос жанрының қалыптасуы. Өйткені бұл жырларда ұлттық, халықтық мәселе емес, жеке адамның сезімі жырланады. Ал мұндай жағдай қоғамның әбден тынышталған шағында ғана болуы ықтимал. Яғни Алтын Орда халқына соғыссыз, тыныш кезеңдерді қалыптастыра алды. Сонымен ел қорғаудан бөлек жеке адамның бақыты алға шығып, ғашықтық жырлар дүниеге келген.
Алтын Орда дәуірінен жеткен фольклорлық мұраны кешенді түрде зерттеу бағытында да қордаланған мәселе өте көп. Алдымен бұл кезеңді зерттеудің тарихи кезеңдерін қайта саралап, оны кеңестік заман идеологиясынан тазартқан жөн. «Шыңғыс хан шапқыншылығы», «Әмір Темірдің қанқұйлы жорықтары», «Алтын Орда хандарының қатыгездігі» деген сияқты тіркестерді бүгінгі зерттеулерде оңды-солды қолдану әбестік болады. Демек бұл дәуірді зерттеудің әдістемелік (методологиялық) ұстынын мүлде жаңа жолға қою керек. Бүгінгі фольклортану ғылымы жалаң саяси айыптаудан, шығарма кейіпкерлерін «үстем тап, езілуші тап» өкілдеріне бөліп, оның мазмұнына идеологиялық тұрғыдан баға беруден арылуға тиіс. Ең бастысы, бабадан қалған фольлорлық мұраны бір қырынан ғана емес, жан-жақты сипатымен, кешенді түрде қарастыру. Осы кешенді саралаудың ішіне Алтын Орда мұрасын оның этнос тарихымен, этнографиясымен, музыкасымен тұтас күйінде, біртұтас синкретті құбылыс ретінде пайымдаудан бастап, түркітектес халықтар мұрасымен тарихи-типологиялық тұрғыдан салыстыра саралауға дейінгі күрделі ізденістер кіреді.
Тың тақырыпқа түрен салған алғашқы талпынысымыз келешек іргелі зерттеулерге ұласып жатса, үмітіміздің ақталғаны деп білеміз.
Кенжехан МАТЫЖАНОВ,
М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының директоры, академик