«Ескіден келе жатқан ел әдебиеті – біздің қымбат қазынамыз. Оның күрделісі – сөз, оның неше алуаны – ауыз әдебиетімен бірге тараған. Оның түрлерінде де сан жоқ: ертегі, жыр, мақал, тақпақ, жар-жар, беташар, жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс өлең, қара өлең, ата өлең, тау өлең, өтірік өлең, жоқтау, шежіре, билер сөзі, ақындар айтысы, тағы да толып жатқан ел сөзінің бұлақтары бар.
Бұлар сала-салаға бөлініп тексерілген жоқ. Бұл тексерудің тілге де, әдебиетке де көп пайдасы тиер еді. Бізге осы асыл қазынаны жиып, аршып, қорыту керек, ішіндегі керекті дәнін алу керек» деп Ілияс Жансүгіров 1934 жылы Қазақстан кеңес жазушыларының алғашқы съезінде жасаған «Қазақ кеңес әдебиетінің бүгінгі күйі, келешектегі міндеттері» деген баяндамасында фольклористикаға байланысты өз пікірін білдіреді. Расымен де, Ілияс Жансүгіров – қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, ақын, жазушы, драматург қана емес, сондай-ақ қазақ фольклорының жанашыры, зерттеушісі болған тұлға. Ол халқымыздың ауыз әдебиеті мұраларын жинақтап, зерттеп, оны көркем шығармашылығында шебер пайдалана білген.
Ілияс Жансүгіровтің шығармаларында халық ауыз әдебиетінің түрлі жанрлары – мақал-мәтелдер, ертегілер, жырлар, аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер кеңінен көрініс тапты. Жансүгіров халық шығармашылығын зерттеумен қатар, оны өз шығармаларында жаңғырта отырып, көркемдік тұрғыдан дамытты. «Күйші», «Құлагер», «Дала» сияқты шығармаларында фольклорлық элементтерді кеңінен пайдаланды. Әсіресе «Күйші» поэмасында қазақтың күй өнерінің философиялық мәні мен тарихы халық аңыздары негізінде бейнеленген.
Ақын өзінің халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинауды бастауы туралы былай дейді: «Сол уақытта Түркістанның оқу кәмисариаты тарапынан ел әдебиетін жинауға айрықша бір кәмесие келген... Кәмесие... мені әдебиет жинауға қызметке алды. Мен жаздай ел ішінен кәмесиеге әдебиет жинау қызметінде болып, күзге кәмесиемен бірге Тәшкен келдім. Тәшкенде алғаш қазақ институты ұйымдастырған жылы екен. Оның жанындағы 2 жылдық оқытушылар дайындайтын курске түстім... орысша таңбаны сонда оқыдым».
Осылайша, ақын ел аузындағы әдебиет үлгілерін жинап, фольклористика саласына көңіл бөле бастайды. Мәскеу қаласындағы «Орталық кіндік» баспасынан 1927 жылы Ілияс Жансүгірұлының құрастырған «Өтірік» атты еңбегі шығады. Кітаптың басына «Жинаушыдан» деп алғысөз жазады. Әр өтіріктің астына жазып алынған адам есімін келтіріп отырады («Мейірманның өтірігі» Омарбек ақыннан деп, т.б.).
Талдықорған қаласындағы Ілияс Жансүгіров әдеби музейінің қорында ақынның ел аузынан жинақтап шығарған мынадай кітаптары бар: «Балаларға тарту» («Қазкөркем» баспасы, 1928), «Жұмбақ» («Қазкөркем» баспасы, 1928), «Шәркей» («Қазкөркем» баспасы, 1928), «Малта» («Қазкөркем» баспасы, 1928), «Одақ» («Қазкөркем» баспасы, 1929), «Мін де шап» (Пьесалар. «Қазкөркем» баспасы, 1933).
Ілияс тек өзі фольклор жинаумен ғана айналыспай, басқа да халық ауыз әдебиеті мұрасын зерттеуші ғалымдарға да көмектескен. Мысалға, туған халқының өнеріне, ән-күйіне көп көңіл бөлген ақын Мәскеуде оқыған жылдары атақты композитор А.В.Затаевичпен танысып, етене араласып тұрады. Өнер иесі А.В.Затаевич «Қазақ халқының 1000 әні» деген зерттеу жинағына Ілиястың өз аузымен айтқан өлеңдерін нотаға түсіріп, 19 халық әнін енгізеді. Соның бірі – Ілияс өзі сүйіп айтатын «Шилі өзен, қамыс-ай» әні еді. Александр Викторович І.Жансүгіровтің дарынына тамсанып: «Ілияс Жансүгірұлы – өзінің туған жері Жетісудың әндері мен күйлерін шебер орындаушы, қазақтың музыкалық шығармашылығын жоғары бағалайтын және білетін жас ақын және журналист» деп жоғары баға берген.
Ілияс Жансүгіров – қазақ фольклорын жинаушы, зерттеуші әрі оны әдеби шығармаларында жаңғыртушы дарын иесі. Еңбектері халық мұрасының құндылығын көрсетіп қана қоймай, оны келешек ұрпаққа жеткізудің маңызын айқындады. Ақынның шығармашылығы қазақ фольклортану ғылымының дамуына өзіндік үлес қосып, ұлттық әдебиетіміздің алтын қазынасына айналды.
Аида ҚҰНАНБАЙҚЫЗЫ,
І.Жансүгіров әдеби музейінің аға ғылыми қызметкері
Жетісу облысы