ЕЛБАСЫ ЖӘНЕ ЕЛ БІЛІМІ

Ата тарихтың тарланбоз шабысында “Кеше”, “Бүгін” және “Ертең” деп аталатын үш ұлы бөлік болады. Олар бір-бірінен ажырағысыз, бір мезгілде бөлек-бөлек, тағы бір мезетте біртұтас ғұмыр кешіп, тағылым мен танымның, парасат пен пайымның тұнығынан адамзат бала­сының шөлін қандырып отырады. Елі­міздің Тәуелсіздікке қол жеткізген жыл­да­рына бүгінгі күннің биігінен көз салғ­ан­да, осы ұлы қағидат бірден көзге шалынады. Өткенге ой жүгіртіп, осыдан жиырма жыл бұрынғы Қазақстанды көз алдымызға елестетсек, ең алдымен аумалы-төкпелі экономика, саяси белгісіздік, сансыратқан тапшылық, жұмыссыздық, бағаның құнсыздануы, күйреген шаруашылық т.т. есімізге түседі. Бұрынғы Кеңестер Одағы­ның темір құрсауынан босанып, тәуел­сіздіктің ақ таңы атқан елімізде дамудың жаңа жолын таңдау қажеттігі тұрды. Осы бір жүгі мен жауапкершілігі зіл батпандай ауыр міндет елдің Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мойнына жүктелді. Алдымен елдегі жағдайды тұрақтан­ды­рып, тез арада нарықтық қатынасқа көшу кезек күттірмес шаруа болатын. “Саяси белгісіздік пен экономикалық құлдырау­дың, қаржылық былықтың аса ауыр жылдарында барлығын жаңадан бастау керек болды, – деп жазады Н.Назарбаев “Ғасырға тұрарлық он жыл” атты кіта­бында, – Біздің стратегия экономикалық қалыптасуды тиімді жүзеге асырған елдер­дің классикалық тәжірибесіне негізделген. Бірақ бұл аздық етті, себебі еліміздің өзін­дік ерекшелігін ескеру қажет еді. Қазақстанға өзіндік жол іздеу керек болды. Қазақстандық жол”. Тәуелсіздіктің алғашқы жылы Қазақ­станның жаңа тарихындағы аса ауыр кезең еді. Өндіріс өнімін шығару жартылай қысқарды. Экономикадағы төлемдік қарыз республиканың ішкі жалпы өнімінің көлеміне теңелді. Несиелік мөлшерлеме 400, жылдық инфляция 2500 пайызға жетті. Елдегі кәсіпорындардың жартысы­нан астамы өз шығынын өтей алмай банкротқа ұшырады, орташа жалақы екі есеге, ал ең төменгі жалақы мөлшері тіп­тен 90 пайызға түсті. Ауыл шаруашылы­ғындағы өндіріс отыз пайызға құлдыраса, көлік тасымалдау екі есеге азайды. Өндірістің құлдырауы, әлеуметтік қа­жет­тілікке бөлінетін қаржының тапшы­лығы халықтың тұрмысының төмендеуіне әкеп соқтырды. Зейнетақы мен өтемақы төлеуге қаржы жетпеді, елдің жалақысы айлап кешіктірілді. Осындай эконо­ми­калық қиыншылықтар демографиялық жағдайға да әсер етті. Миграциялық үрдіс­тер күшейді, Қазақстаннан қоныс аударушылар саны еселеп өсті. Сол жылдарды: “Қазақстан арты қайда апарып соғары белгісіз экономикалық қысым (коллапс) жағдайында тұрған еді”, – деп сипаттайды Елбасы. Қазір біз сол кездегі жас мемлекеттің үлкен қауіптің алдында тұрғандығын бар болмысымызбен тұтас сезініп, ашық түрде айта аламыз. Сол қысылтаяң шаққа қарамастан ұлт көсемі Н.Ә.Назарбаев азат елдің Тұңғыш Президенті болған алғашқы күннен-ақ Қа­зақстанда білікті мамандар даярлау мен бі­лім саласын әлемдік стандарттарға сай ре­фор­малау мәселесіне баса назар аудар­ды. Тәу­елсіздікті баянды етуде білімнің ма­ңыз­дылығын жете түсінген Елбасы эко­номи­ка­лық және қаржылық қиындықтарға қара­мас­тан осы салаға барынша қолдау көрсетті. Халқымыздың “Білекті – бірді, білімді – мыңды жығады” деген ұлағатты сөзін, білімнің шындығында да баға жетпес үлкен рухани қару екендігін, тек рухани қару ғана емес, сонымен қатар аса зор өндіргіш күш екенін ол терең түсінді. Расында да, білім­нің қуатына тең келетін басқа идеялық-рухани күш, қуат көзі жоқ екені баяғыдан белгілі. Сондықтан да, күллі әлемдік жаңа идеология ең алдымен білім күшіне арқа сүйейді. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның білімге негізгі басымдық беріп отырғандағы басты себебі содан. Өйткені, білім – тек ғылымның іргетасы ғана емес, сонымен бірге тасы өрге домалаған еңсесі биік елдермен те­резесі тең мемлекет болудың күретамыры, ел дамуының алтын арқауы. Білім бар жерде даму, жетілу, кемелдену үрдісі бір сәтке толастамайды. Табыстың көзі, жақсы өмір сүрудің түп қазығы білімде жатқанын ұлы Абай да жақсы айтқан: “Балаң білімді, парасатты болсын десең, малыңды аяма”, – дейді ол. Өз ұлтының бақытты болаша­ғын, кемел келешегін ойлаған, төрт құбыласы түгел, қуатты мем­лекет құруды мақсат еткен Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ең алдымен елге терең білім керек екенін жұрттан бұрын аңғарып, ерте түсінген тұғырлы тұлға болды. Қай жерде де, қашан да тұңғыш болудың жүгі мен жауапкершілігі ауыр екені белгілі. Өйткені, бірінші болып жол салу, бірінші болып жеңіске жету, бірінші болып бәйгеден келу, бірінші болып шар­шы алаңға шығу, бірінші болып тереңге үңілу, бірінші болып биікке көтерілу т.т. секілді бірінші болулардың қай-қайсысы да үлкен тәуекелді қажет ететін ерліктің нышаны іспетті. Басқасын айтпағанда, бірінші болып тепкісі тастай қатты, тегеуріні сом темірдей мықты империялық құрылым билігіне дер кезінде ерекше мінез таныту, қыр көрсету, олармен тең дәрежеде сөйлесу, сөйтіп бодандықтың сор батпағында батып жатқан туған еліңді бірінші болып азаттықтың ақ жолына бас­тау, алаңы көп аласапыран заманда ай­бын­ды да айбарлы әрекеттерге бару – ерен ерлік дерлік. Оған қоса Қазақстан се­кілді көпэтносты, көпмінезді, көппиғылды кеңестік “қызыл идеологияның” қасіретін молынан көрген, оның азабын мейлінше көп тартқан елде мұндай тарихи маңызды тәуекелге, саяси батылдыққа барудың жауапкершілігі де, жүгі де айрықша салмақты. Осы айтқанымызды жаңарған Қазақстандағы бүкіл елдік деңгейдегі білім саясаты мәселесіне байланысты зерделе­сек, Н.Ә.Назарбаевтың кемеңгерлігі қайраткерлігімен үндескендігін, көрегендігі даналығымен тұтасқандығын бүгінде әр тарап та, шартарап та толық сезінген. Елбасының президенттік қызметінің алғашқы күнінен-ақ елдің назарын ауда­рып, қолдауына ие болған маңызды мәсе­ленің бірі – Қазақстандағы білімді білікті ету саясаты. Біле-білгенге бұл асқан бол­жам­паздықтың көрінісі. Ел егемендігін баян­ды етуде оқу-білімнің маңыздылығын жете тү­сінген Елбасы экономикалық және қар­жы­лық қиындықтарға қарамастан, осы салаға тиянақты түрде қолдау көрсетіп келеді. Ол бүгінгі таңдағы дүние жүзінің бар­лық елдерінде белең алған экономикалық дағ­да­рыс әсер етіп отырған жағдайдың өзін­де бі­лім саласына берілген қар­жыны азайт­­пау жөнін­де Үкіметке ті­келей тап­сырма берді. Неге? Себебі, кең бай­тақ елі­мізді өркениет дамуына ілестіру үшін, қойнау­ын­да жатқан ен бай­лық­ты тиімді игеру үшін қазақ жұрты жа­ңа заман техно­ло­гия­ларын меңгеруі қажет. Ал, жаңа за­ман тех­но­логияларын меңгеру үшін бі­лімді, білікті мамандарды молынан әзірлеу еш уақытта көптік етпейтіні сөзсіз. Бүгінгі жас өскін – елімізде қабылданған стратегиялық маңызы бар бағдарла­ма­лар­ды жүзеге асы­ратын бола­шақ маман. Ол – елі­міздің кемел келешегі. Сондықтан, бүгінгі жаһандану үрдісіне үн қо­сып, кезеңдік шек­теу­лікке бармай, томаға-тұйықталмай, икем­ділікпен, ұтқырлықпен алға жылжып келе жатқан дүние жүзі мемлекеттерінің білім жүйелерін үлгі етіп, керек болса өзі­міздің ұлттық мектебі­міздің ұлы мұратына сай бұдан әрі дамудың жаңа стра­­тегиялары мен бағдарламаларын ұсыну кезек күттірмейтін маңызды мәселенің бірі еді. Елбасы осы ма­ңызды мә­селені дер кезінде аңғара білді. Міне, орта білімді ақпарат­тан­дыру, дарынды балаларды табу, оқыту мен оны дамыту, соның ал­ғашқы бастамасы – Президенттік “Да­рын” бағ­дар­ламасы, одан кей­інгі тәуелсіз еліміздің жаңа маман­дарын даярлауға арналған 1993 жылғы “Болашақ” халықаралық бағдарла­масы секілді мемле­кеттік маңызы зор жобалар дүниеге келді. Бұл бағдарламаның әлі күнге же­місті түрде жүзеге асып келе жат­қандығы көңілге ерек­ше қуаныш ұялатады. Бүгінде еліміз “Болашақ” бағдарлама­сы бойынша жылына 3000-нан астам жас жеткіншекке әлемнің ең беделді оқу орындарында білім алуға мүмкіндік жасап отыр. Бұл – еліміз жастарының ертеңіне сенімін арттырады. Расында, білімнің негізінде болашаққа деген шынайы сенім мен үкілі үміт, өз халқына деген ізет-құр­мет пен қадір-қасиет жатқанын Елбасы жақ­сы түсінді. Ол тәрбие мен оқу-білімді егіз дүние ретінде қарастырып, тәрбие ар­қы­лы берілетін білімнің болашағы әрқа­шан баянды болатынын назарынан ешқа­шан тыс қалдырмады. Бұл ретте “Қазақ­стан – 2030” Стратегиясында Ел­басы: “Ел келешегі жас ұрпақ тәрбиесіне тікелей бай­ланысты”, – деп айрықша атап айтса, би­ылғы жылғы Қазақстан халқына Жол­дауында: “Елді жаңғырту стратегия­сын іске асырудың табыстылығы, ең ал­ды­мен, қазақстандықтардың біліміне, әлеу­меттік және дене болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты” – деп білім беру саласын дамытудың қаншалықты маңызды екен­дігіне жұртшылықтың назарын аударды. Бұл орайда Н.Ә.Назарбаев мектеп жа­сына дейінгі балаларды оқыту мен тәр­биелеу, “Балапан” арнайы бағдарламасы, 12 жылдық оқыту моделі, кәсіптік және тех­­никалық білім беру, жоғары білім бе­ру­­дің сапасы, интеллектуалды мектептер, жа­ңа халықаралық университет сынды бір­қатар соны іс-шараларды саралап алға қойды. Бүгінгі таңда ХХІ ғасырдың білім беру саласы негізгі үш ерекшеліктен тұратынын байқауға болады. Олар: біріншіден, адам­дар өмір бойы алған білімдерін жаң­ғыр­тып, дамытып отырады; екіншіден, оқу­шы­ның жас, ой, мүмкіндік ерекшелік­те­ріне қарай білім беріледі; үшіншіден, бүкіл білім беру жұмысы халықаралық деңгейде басқалармен қатар, қат-қабат іске асы­рылады. Былайша айтқанда, білім бәсекеге сәйкес, қазіргі кезеңнің талабына сай жұ­мыс істеуге бағытталады. Бұл ерекшеліктер қазірдің өзінде бізге байқалып келеді. Мысалы, ақпараттық технология сала­сындағы жаңалық күн сайын емес, сағат сайын жаңару үстінде. Бұл салада бір сәт кеш қалу дегеніңіз ізбе-із өкшелеп келе жатқан бәсекелесіңе орын беріп, жолдан ығысып, шығып қалу деген сөз. Ал, сол жа­ңарған технологияны өз уақытында ті­лін тауып, жұмыстың мүддесінен шығудың өзі тыным таппай ізденуді, білмегеніңді күні-түні үйренуді талап етеді. Жоғарғы технология саласын айтпағанның өзінде, қарапайым өмірде осыдан оншақты жыл бұрын компьютерді игеру дәл бүгінгідей жалпыхалықтық сипатқа ие болуы мүмкін еместей көрінуші еді. Өзіміз куә болып отырғандай, жағдай жылдам өзгерді. Бүгін кез келген жұмысты компьютерсіз елестете алмайсыз. Бұған итермелеп отырған да заман талабы. Бұл нені білдіреді? Бұл – бұдан былай білім берудің өзінің жаңа технологиясын игеру керектігін аңғартады. Яғни, білім беруді де жаңа әлемдік стан­дарттар мен жаңа нормаларға, тың қалып­қа негіздеу керек. Бүгінгі дүниежүзілік білім бәсекесі бізден осыны талап етіп отыр. Білім бәсекесі демекші, алған білімің басқалардың білімімен бәсекеге түсе алмаса, онда уақыттың босқа шығын бол­ғаны. Сондықтан алған білімнің бәсеке­лестікке қабілетті болуы білім алушының бейіміне тікелей байланысты. Оның маңыздылығы да осында жатыр. Өйткені, білімді игеру – айтуға оңай болғанмен, жай шаруа емес, аса күрделі құбылыс. Білімді игеру үшін тынбай іздену, үйрену жеткіліксіз, сонымен бірге білім алушы­ның бейім-қабілетін білу керек, сонда ғана белгілі бір нәтиже шығатынына сенуге болады. Әйтпесе, төгілген тер де, кеткен шы­ғын да, бәрі бекер. Бейім демекші, оның тасасында табандылық пен құш­тарлық, батылдық пен өз құнын білетін алғырлықтың жасырынып тұратыны белгілі. Ойымыз жұртшылыққа түсінікті болу үшін, оны үлкен кеңістікке алып шығып дамытуымыз қажет. Халықаралық деңгейдегі білімнің басты бір ерекшелігі – күшті нарықтық бәсекеге қажет кадр даярлау ісі болса керек. Ал, бәсекеге қабілетті болудың алғышарты оның ішкі механизмін қалыптастыратын жүйе құру деген сөз. Бұл тақырыптағы мәселенің мән-жайы осыған байланысты күрделене түседі. Бүгінгі кезеңде отандық білім берудің ұлттық моделін құруға байланысты қыруар шаруалар атқарылу үстінде. Ал, бұл мәселе төңірегінде іргелі ғылыми-зерттеу жұмыс­тарының жүргізіліп жатқанына оншақты жыл болды. Қазір осыған орай республи­камызда заңнамалық және нормативтік-құқықтық база қайтадан құрылу жолында. Нақтылай түссек, Елбасының тапсырма­сы­на орай халықаралық стандарттарға сәй­кестендірілген қазақстандық білім беру жүйесіндегі реформалар жүзеге аса бастады. Айталық, білім беру мазмұны мен құ­ры­лымын жаңартудан басқа, жоғары бі­лімді мамандарды дайындаудың үш саты­лы моделін – бакалавриат – магистратура – докторантура PhD – қабылдау мен білім беру жүйесін жаңаша басқару үрдісі қалыптасты. Алайда, бұл жерде айта ке­тетін бір мәселе, білім берудің ұлттық мо­делі мен ұлттық жүйесі ұғымдарының ара ­сал­мағы мен айырмашылығын, ұқсасты­ғын салыстыра зерттеген ғалымдар “ұлт­тық жүйе” ұғымының аясы “ұлттық модель” ұғымына қарағанда әлдеқайда кең әрі күрделі екендігін айтады. Әдетте, ұлттық модель ұғымында негізінен білім берудің формасы мен құрылымы, сондай-ақ оның мазмұнының бірлігі төңірегінде әңгіме қозғалады. Ал, білім берудің ұлттық жүйесі дегенде, жоғарыда сөз болған ұғымдармен шектеліп қалмай, оларға қоса білім саласының барлық деңгейдегі буын­дарының инфрақұрылымдары, атап айт­қан­да, құқықтық-нормативтік және ма­те­риалдық базалары, оқу-жаттығу алаңдары, кадр мәселесі, оқу-әдістемелік құралдары, тағы басқа толып жатқан проблемалары кеңінен қамтылады. Міне, осыдан-ақ білім берудің ұлттық жүйесінің инфрақұры­лым­дарын тез арада шешу туралы Елбасының берген тапсырмаларының қаншалықты зор ауқымы мен қатаң жауапкершілігін сезінуге болады деп ойлаймын. Осы тұста “12 жылдық мектеп” моде­лін енгізу мәселесіне байланысты бірер сөз айтқан жөн секілді. Өкінішке орай, біз осы кезге дейін 12 жылдық білім беруге өтудің түпкілікті мәнін, әлеуметтік мағынасын, Қазақстан қоғамы үшін тарихи тағдырлық сипатын жалпыұлттық деңгейде түсініп біткен жоқпыз. Сол себептен бұл орайдағы қоғамдық санада оған деген көзқарастың екі жарылғандығын былай қойғанда, салғырттықтың, жайбарақаттылықтың орын алғанын да ашық мойындауымыз қажет. Ең алдымен, бұл жұмыстың толық­қанды атқарылуы үшін оның заңнамалық-нормативтік негізін жаңарту, оны жеткі­лік­ті түрде қаржыландыру, бұл мектептің жүйелі жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін материалдық-техникалық база қалып­тас­тыру, 12 жылдық мектептің сұранысына сай келетін қажетті оқулықтар, оқу-әдістемелік кешендер жазып дайындау жайы алға жылжымай тұрғаны анық. Осы жәйт Елбасының биылғы жылдағы ха­лыққа Жолдауында тағы да сөз етілді. Жолдауға сәйкес 12 жылдық мектеп 2020 жылы толыққанды жұмыс істей бастауға тиіс. Ал, Қазақстан Республикасы дамуы­ның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарында нақты көрсетілгендей, 12 жылдық білім беруге көшудің мерзімі 2015 жылдан басталуы белгіленіп отыр. Осы мерзім ішінде отандық білім берудің жаңа жүйесіне көшуге байланысты барлық әзірлік жұмыстары өз мәресіне жетуі тиіс. Басқаны қайдам, өз басым Президенттің “12 жылдық мектеп” моделін енгізуге байланысты бастамасы жұртшылық та­ра­пынан қолдау тауып, межеленген уақы­тында іске асырылатынына сенімдімін. Нарық қатынастары өмірімізге терең тамыр тартумен бірге, экономикалық ілгері басуымыздың да негізіне айнала бастады. Ол – ол ма, қоғамдық санамыз бен ұлттық психологиямыздың өзі өзгеріп, жаңалыққа тосырқай қараудан арылып, әлеу­меттік батылдық пен азаматтық бас­тамашылыққа бой ұра бастадық. Қо­ғам­дағы осы жаңа серпінді айқын аңғарған Елбасы қайсыбіреулердің қатаң сынына ұшыраған “Тілдердің үштұғырлығы” бағдарламасын ұсынды. Мұндағы негізгі мақсат – үшінші мыңжылдықта қарқыны жеделдей түскен жаһандану, шекара талғамайтын экономика-қаржы және ақпарат ағымдары заманында еңбек ресурстарының бәсекелестігін арттыру мәселесі көзделген болатын. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттік тіл – қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілін және халықаралық тіл – ағылшын тілін халықтың неғұрлым көп бөлігінің мең­ге­руіне бағытталады. Осы жерде ерекше назар аударатын нәрсе, Мемлекет басшы­сының “тілдердің үштұғырлығы” идеясын бүкіл ұлттық идея деңгейіне көтеру қажет. Неге десеңіз, біріншіден, бұл идея халқымыздың болмысында ежелден-ақ бар “жеті жұрттың тілін біл” деген бағалау өлшеміне сай келеді; екіншіден, қазіргі бәсекеге негізделген өмірлік қағидалардың өзі бізден, біздің буыннан осыны талап етіп отыр. Пікірімізді мысалмен дәйек­тейік. Жер жүзінің өркениетті елдерінде білім – ең алдымен экономиканың негізгі өндіруші саласы болып есептеледі. Яғни, білім мен ғылым өзін-өзі асырай алатын болуы керек, өзін-өзі асырай алғаны елді де асырай алғаны, қалың халыққа жағдай жасалғаны. Ендеше, білім мен ғылымды дамытпай, мемлекетті алға сүйреу мүмкін емес. Ал, нарықтық экономикада еңбек ресурстарының бәсекелестігі өзінен өзі алдыңғы кезекке шығады. Еңбек ресурс­­тарының бәсекелестігі тікелей білімге қа­тысты. Әсіресе, қазіргі әлемдік жаһандану кезеңінде жастарға берілер білімнің маз­мұнының ұлттық құндылықтарға, мә­дениетаралық түсінік-пайымға, ақпараттық жетістіктерге, сонымен бірге, әрине, халықаралық тілдерді меңгеру үрдісіне де қатысы орасан. Жаңа технология мен қаржы-экономиканың тілі болып есеп­телетін халықаралық тілдерді меңгерген адамның жұмысты да қиналмай, тез табуға мүмкіндігі болады. Бәсекеге қабілеттілік дегеніміздің өзі осыдан шығады. Біз қаласақ та, қаламасақ та бұл жәйт бүгінгі күннің шынайы шындығы, одан ешқайда қашып құтыла алмаймыз. Елбасы көтерген “тілдердің үштұғырлығы” дегенде біз, ең алдымен, осы мәселені түсініп алғанымыз жөн. Сосын осыған айрықша мән бергеніміз абзал. Алайда, біздің бұл бағдарламаны ғы­лыми негізде ұйымдастырып, жемісті жү­зеге асыруда аздап кешеуілдеп келе жат­қанымыз рас. Қалай дегенде де, әуелі ұғы­нып алатын нәрсе, бұл жерде мемлекеттік тіл – қазақ тілінің тарихи орнын, атқа­ратын қызметі мен миссиясын, әлеуетін ешкім төмендете алмайды. Мәселе – педагогикалық-психологиялық тұрғыдан бүкіл әлем зиялылары мойындап, басшы­лыққа алып отырған “тұлғаның ой-өрісін баспалдақтап дамыту теориясына” сәйкес білім беру мен тәлім-тәрбие үрдістерін жүйелі түрде ұйымдастыруда болып отыр. Бұл теория бойынша әуелі бір тілді – ана тілін толық әрі тиянақты меңгеруді, ал, содан кейін оған сүйене отырып екінші тілді, оларға сүйеніп үшінші тілді, тағы басқа да тілдерді еркін игеруді талап етеді. Түйіндеп айтқанда, білім беру саласында әлемдік озық үлгілермен қатар, тарих қойнауынан әбден екшеліп, сүзгіден өтіп шыққан ұлттық ойлау тәсіліне де барынша көңіл бөлінуі тиіс. Сонда ғана біз қазір­гідей күрделі кезеңде бәсекелестікке қабі­лет­ті жас ұрпақ тәрбиелеуге қол жеткізе ала­тын боламыз. Елбасы “тілдердің үш­тұғырлығы” бағдарламасын ұсынғанда, міне, ең әуелі осы мәселелерді шешіп, өмірге енгізуді міндеттеп отыр. “Ертеңін ойламаған ел азады” дейді халық даналығы. Барын бағалап отыратын, ұрпағына үмітке сай білім беріп, тәрбие­лейтін ел озады. Осы орайда, мемле­ке­тіміздің интеллектуалды қорын құру жолындағы игілікті бастамаға Мемлекет басшысының өзі тікелей ұйытқы болып отырғанын айрықша айтқан орынды. Әңгіме – 2009 жылдан бастап іргесі қа­лана бастаған Тұңғыш Президенттің ин­тел­лектуалдық мектептері туралы болып отыр. Мұндай мектептердің алғашқысы былтыр Астанада ашылса, одан кейін іле-шала Семей, Көкшетау қалаларында көш түзеді. Бұларда барлығы 1854 оқушы білім алып жатыр. Білім берудің осы инно­ва­циялық моделі біртіндеп еліміздің барлық аймақтарында жүзеге асатын болады. Қазір бұл мектептердің алғашқы жемісін де көре бастадық. Елбасының өзі “ұлттың үміті” деп баға берген ондағы оқушылар халық­аралық және республикалық пәндік олим­пиадаларға, сараптамалық ойлау мен үлкен ізденісті қажет ететін ғылыми жобалар сайы­сына қатысып, толағай табыстарға же­тіп жүр. Осындай жетістіктердің нәти­жесінде Қазақстан осы жылы шілде ай­ында Астанада ТМД кеңістігі елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып 51-ші халықаралық математикалық олимпиа­да­ны өткізу мәртебесін иеленді. Сарапқа салғанда, бұл қазақстандық білім беру жүйесінің үлкен табысы. Енді Астана мен Өскемен қалаларында химия-биологиялық бағыттағы және Талдықорған қаласында физика-математикалық бағыттағы ин­теллектуалдық мектептер өз есігін айқара ашатын болады. Ал, 2020 жылы аталған жоба аясында жалпы Қазақстанда осындай үлгідегі 20 мектеп жұмыс істеуге тиіс. Аталған білім ордаларының жұмысына Президент өзінің биылғы халыққа Жол­дауында айрықша тоқталғанын жоғарыда атап өттік. Интеллек­туалды мектептер эко­номиканың маңызды салаларында және ел ғылымында бәсекеге қабілетті менеджерлер дайындауға қолғабыс етеді. Ал оның даму бағыттарына келсек, мұнда 1) дүниежүзілік сапа мен еңбек ресурс­та­рындағы білімнің өтімділігі; 2) жеке-дара бі­лім мен дербес қа­бі­леттерді баулу; 3) жа­ра­тылыстану-ма­те­ма­тикалық бағыттар­дағы пәндерді тереңдетіп оқы­ту арқылы бейінді білім беруді қалыптас­тыру; 4) үш­тұғырлы тіл үлгісін іске асыру; 5) жаңа ақ­параттық-ком­му­никациялық техно­логия­лар­ды енгізу си­яқты бағыттарға ба­сым­дық беріледі. Бұл мек­тептердің барлығы да физика-математи­ка­лық және химия-био­ло­гия­лық бағыттарда те­­рең білім беретін болады. Осы күндері Елбасы жүктеген міндет үдесінен шығу жолында интеллектуалды мектептердің стратегиялық мақсаттары, білім бағдарламалары, ішкі құрылымдары, сыртқы байланыстары жан-жақты үйлес­тірілу үстінде. Әлемдік білім деңгейіне кірігу үшін өзімізде бар нәрсемен шектеліп қалмай, оны қазіргі және болашақтағы заманауи жетістіктермен ұштастырудың пайдасы ұшан-теңіз. Әрине, әлемдік білім жетістіктерінің жақсы нәтижелерін үлгі еткенде, өзіміздің де тарих қойнауында қайнап, сұрыпталып шыққан сүбелі табыстарымыз шетін қалмауы тиіс. Халықаралық және қазақстандық білім беру бағдарламаларына кіріктірілген осы күнгі оқу үш деңгейде жүргізіледі: бастау­ыш мектеп – негізгі орта мектеп – жоғар­ы мектеп. Бұл үштұғырлы білім жүйесі бірін-бірі толықтырып отыруға тиіс. Онсыз білім де, тәрбие де тереңдей түседі дегенге сену қиын. Бір біз ғана емес, басқа жұрт та байқаған болу керек, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсыны­сымен өткен жылы дүниеге келген “Ин­тел­лектуалды ұлт – 2020” ұлттық бағдар­ламасының басты мақсаты да осы – қа­зақстандықтардың жаңа буынын тәр­биелеу, сөйтіп бүгінгі ғаламдық дамудың арқа сүйейтін негізгі байлығы – бәсеке­лес­тікке қабілетті адам капиталын қалып­тас­тыруға негізделген. Өйткені, қазіргі кезде кез келген мемлекеттің табысы – оның жер көлемі мен табиғи қорларының көптігінде емес, бәрінен бұрын адам мүмкіндіктерінің сапасына сүйенеді. Білімі қаншалықты жоғары мемлекеттің бүгінгі әлемдік қауымдастықта бәсекелестікке қа­білеттілігі соншалықты биік болмақ. Осы жағдайда ерте бастан өркениетті мем­ле­кеттерде интеллектуалдық бәсекелестік жү­­ріп жатқаны даусыз. Бұл – бірінші түйін. Екіншіден, қазіргі кездегі білім беру жүйесінің міндеті – жастардың білім алып қана қоймай, алған білімін үздіксіз да­мы­­тып, оны бойына сіңіріп, тәрбиелі, әдеп­ті, бір сөзбен айтқанда, интел­лек­туалды-үйле­сімді болуын қамтамасыз ету. Жаңа көзқарас ұлтты ойлануға, ойлауға үйрету арқылы қалыптан тыс көкжиекке көз жіберуге тәр­биелеу, білімді өз бетінше зерделеу, техно­логиялар мен инновация­лардағы жаңа­лық­тарды жүзеге асыра білу бейімділігімен ба­ғаланады. Жастарымызды осындай мақсатта тәрбиелеуге біздің зор мүмкіндігіміз бар екендігіне дау жоқ. Міне, Тұңғыш Прези­денттің интеллектуал­дық мектептеріне қойылатын талаптар осыларға негізделген. Елдің адами капиталы тек білім ар­қылы ғана көрінетіні сөзсіз. Ал, білімде сер­піліс болмаса – инновациялық дамуда серпіліс болмайтыны бесенеден белгілі. Сондықтан, қазақстандық университеттер “білім экономикасы мен әлеуетінің” ұйытқысы, елдің инновациялық дамуының тегершігі болуға тиіс. Мұндағы айтпа­ғы­мыз, әлемдегі білім мен ғылымның, мәдениеттің ең соңғы тоғысатын жері – жоғары білім. Бізді қоршаған әлем үнемі өзгеріс үстінде дамып отыратындығы бар­шаға мәлім. Ол қаншалықты күрделенген сайын, оны шешетін жаңа мүмкіндіктерге де кең өріс ашылып отырады. Бұл жағдай, сөз жоқ, студенттерден дүниежүзілік дең­гей­де мойындалатын сапа белгісінің болу­ын талап етеді. Біздің “халықаралық стан­дарт” деп жүрген өлшемдер – осы сапаның түрлі жағдайдағы көрсеткіші мен белгісі іспетті. Осыған байланысты отандық универ­ситеттер рейтингі жөнінде қатаң талаптар қойылды. Жоғары оқу орындарының халықаралық деңгейдегі қызметін жан­дан­дыру туралы тапсырмалар берілді. Қазіргі күн тәртібінде тұрған мәселе – оқу орны мен мамандықтарды халықаралық аккре­дитациядан өткізу жайы – Президенттің жеке бақылауында. Мұнда бізге саннан гөрі сапаның маңызды екенін өмір талабы көрсетіп отыр. Ендігі жерде универси­тет­теріміз білім экономикасының өзегі ретін­де еліміздің инновациялық дамуының қоз­ғаушы күшіне айналуы тиіс. Бұл – біздің басты мақсатымыздың бірі әрі бірегейі. Ағымдағы ғасыр адамзат баласының алдына шешімі күрделі әрі іргелі мәсе­ле­лерді қойып отыр. Әлем жаһандану дәуі­ріне қадам басумен бірге тұтастану, бірігу, кірігу үдерісіне батыл бет бұруда. Соны ерте түсінген дүние жүзі мемлекеттері мен олардың білім жүйелері жаһандану үде­рісіне үн қосып, бұдан әрі дамудың жаңа стратегиялары мен жобаларын ұсынуда. Мұны Мемлекет басшысы біліп, көріп, сол күрделі қиын кезеңнен елімізді қайт­кенде аман алып шығудың қамын ойлас­ты­рып жүргені жаһан жұртының назарын­да. Осыған орай Жолдауда аталған Аста­надағы әлемдік деңгейдегі “Жаңа халық­аралық университет” жобасы іске асырылды. Бұл университет Елбасы есімімен ата­лып, жуырда есігін айқара ашты. Халық­аралық деңгейдегі университеттің алдына қойып отырған міндеттері орасан зор. Айталық, оның білім беру бағдарламасына: 1) ақпараттық-коммуникациялық техно­ло­гия; 2) өнер және әлеуметтік ғылымдар; 3) инженерлік және технология; 4) жа­ратылыстану ғылымдары институттары ене­ді деп жоспарланып отыр. Жоба әріп­тестерінің қатарында: Корея политех­ни­калық университеті; Нью-Джерси техно­логиялық университеті, Кент мемлекеттік университеті, Питсбург университеті, “Айдын” Ыстамбұл университеті т.т. бар. Бұл аталған жоғары оқу орындарының халықаралық беделі әлемге әйгілі. Рас, кез келген білімнің мақсат-мүддесі болатыны шындық. Біздің қазіргі жағ­дайы­мыздағы оның негізгі мақсаты – ел­дік сана мен мемлекетшілдік рухты қалып­тастыру, ұлтсыздықпен күресу, тәуел­сіз­дікті баянды ету болуы керек. Осы орайдан келгенде, Елбасының ел ішінде, жастар арасында жүргізіп отырған саясатының сындарлы үлгісі – ұлттық тәрбие мәселесіне қатысты. Әрине, әр ұр­пақ өз заманының проблемасын өзі шешуі керек екені өзінен-өзі түсінікті. Алайда, сол мәселені ұлттық ұлағат негізінде шешсе, мұндай ұрпақтың жүзі жарқын, рухы биік, жолы даңғыл болмақ. Бүгінгі жастардың пси­хологиясы, таным түйсігі, алдына қой­ған мақсат-бағдары мүлдем басқаша екен­дігі өздерінің алдын­дағы аға ұрпаққа еш­қандай ұқсамайтыны анық. Қазіргі қоғамда болып жатқан жағдайлар өкшебасар ұрпақты бәрібір өз иіріміне тартып әкетіп, дегеніне көндіріп бағуда. Тіпті, ұлттың құ­ра­мы да ала-құла. Ұлттың құрамы ала-құла болған соң, тілі де, ұстанатын дәстүрі де, мә­дениеті де, тіпті дініне дейін біркелкі бол­мауы мүмкін. Осыған байланысты Қазақстандағы бүгінгі қоғамдық қатынастар күрделі өзгерістерді бастан кешіруде. Елі­мізде осындай жағдайды жіті әрі дер кезінде пайымдаған Мемлекет басшысы ұлттық тәрбие туралы қағидатын ұсынды. Бұл, әлемдік кеңістікте өз жолын таңдаған Қазақ елінің бүгінгі талабы мен өмірлік қажеттілігінен туындап отырған жағдай. Ал енді Елбасы ұсынған ұлттық тәрбие туралы қисынды қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары мен амал­дары қандай деген мәселеге келсек, мұнда бірден ескеретін нәрсе, бұл аса күрделі, әрі сонымен бірге өте-мөте нәзік, ерекше маңызды шаруа. Сондықтан, бұл мәселеге асқан жауапкершілікпен, ыждаһаттылық­пен, өзара түсіністік пен келісім, ынты­мақтастық пен сенім арқылы келгеніміз жөн, яғни әр түрлі жақтар бірін-бірі ести, түсінісе алатындай, жанашырлықпен қа­рай­тындай болуы керек. Түсінісу – басқа этностың, өзге мәдениеттің материалда­рын тек теориялық тұрғыдан ұтымды түрде ұғыну емес, сонымен қатар оны шын жүрекпен қабылдау. Өзара келісім – бірін-бірі “шекесі шытынап отырса да амалдың жоқтығынан шыдап қана” қабылдайтын жасанды шарт болмауға тиіс, ол елдік мақ­сат­­тар мен мемлекеттік міндеттердің шы­найы ортақтығын көрсететін құбылыс бо­луы керек. Мәселені бұлай қойып отыр­ғанымыз мұнда қалайық, қаламайық, ең алдымен, мемлекет құруға ұйытқы болып отырған этностың мүддесі бірінші кезекте көтеріледі. Сондай-ақ, мемлекеттік мүдде онымен қатар қойылады. Себебі, біз бұдан былай бүкіл адамзат баласы жасаған өркениеттермен қанаттаса, ықпалдаса даму жолын таңдап отырған елміз. Демек, бұдан шығатын қорытынды – оның (адамзат баласының) осы уақытқа дейін жасаған озық тәжірибелері мен жетістіктерін қолдан келгенше түгел игеріп, қажетімізге пайдалану міндеті болмақ. Сонымен бірге бүгінгі уақыттың талабы мен сұранысын өтеп отыру да кезек күттірмейтін негізгі мәселелердің бірі болып есептеледі. Бұл үшін, сөз жоқ, Қазақстанның негізгі этно­сы болып саналатын ұлтты қай тұрғыдан да жаңа сапаға, жаңа интеллектуалды дә­режеге көтеру көзделеді. Былайша айтқан­да, ұлттық тәрбие деген сөзді – бірың­ғай­лану немесе бір мәдениетті екінші мәде­ниетке сіңіріп жіберуі, олардың бір-бірін өзара жұтып қоюы, яки көптүрлілікті жасанды түрде сақтау деп түсінбеу керек. Ұлттық тәрбие ұғымын әдеттегі қалыпқа салған дәреже түрінде емес, мазмұнды-диалектикалық мағынасында қарастырсақ, ол – барлық өзара ықпал мен әрекетке түсуші жақтардың жалпы мемлекеттік мүдде үшін іске асыратын жасампаздық байланысы болып табылады. Яғни, біртек­тілік – көптектіліктің ішкі өзара үйлесімді байланысы, өзара бірліктегі көптүрлілік болып шығады. Сондықтан, Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынып отырған ұлттық тәрбие ұстанымын көптүрліліктің біртүрлілікте да­муы ретінде қарастыруға әбден болар еді. Шындығында, кез келген қоғамдық да­му­д­ың өзі бір-бірімен шығармашылық ық­пал­дасудың, өзара баюдың, біртұтас дү­ние­нің көптүрлі жақтарының өзара кірі­гуі арқасында жүзеге асады. Ал, басқа жағ­дай­да қанша қаласаңыз да көптүрлілік да­мы­майды, керісінше, ыдырауға бейім тұрады. Расында, қандай халықтың да тәрбие негізінде адамға деген сенім мен құрмет, мейірім мен шапағат, сыйластық пен түсіністік жатады. Жастардың тәрбиесімен айналысатын ұстаздар өз ұстанымын осы мақсатты іске асыруға пайдаланса, онда елімізде бейбітшілік пен бірлік, ынтымақ қашанда қанатын жайып тұратыны сөзсіз. Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ, Білім және ғылым министрі.