Ұлттық Банк хабарлайды, түсініктеме береді, түсіндіреді

Григорий МАРЧЕНКО:

«Экономиканы қалпына келтірудің 2010 жылы қалыптасқан жағымды қарқыны биыл да сақталуы тиіс»

Республиканың Ұлттық Банкі ағымдағы жылға арналған ақша-кредит саясатын айқындады. АКС-ның ықтимал маңызды сипаттарының бірі – теңгенің басқарылатын айырбастау бағамы жөнінде Ұлттық Банк Төрағасы Григорий Марченко желтоқсандағы баспасөз конференциясында айтты. Бұл Ұлттық Банктің Басқармасы осындай шешімді қабылдаған жағдайда ғана мүмкін болатынын атап өтті. Бұл шешім қабылданды. 1999 жылғы сәуірде енгізілген теңгенің еркін өзгермелі айырбастау бағамы – ЕӨАБ-дан айырмашылығы 21 наурыздан бастап енгізілетін бағамдық саясаттың негізгі ұғымы «басқарылатын» деген сөз болады. Яғни, Ұлттық Банк валюта нарығында сәл ғана толқу пайда болса, жағдайды тұрақтандыру мақсатында оған араласу құқығын сақтап қалуда. Биылғы жылы өзінің жиырма жылдығын атап өткелі отырған Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының тағы да немен сипатталатыны жайында ҚР ҰБ Төрағасы Григорий МАРЧЕНКОМЕН әңгімелесудің реті түсті. Оң қорытынды, тұрлаулы болжам – Григорий Александрович, алдымен қысқаша түр­де қорытындылар жайын­да айта кетсеңіз. 2010 жыл аяқталды, оның маңызды оқиға­лары, қателіктері мен сабақ­тары қандай? – Менің ойымша, өткен жылдың негізгі қо­рытындысы – экономика өсуінің қолайлы қал­пы­на келтіру қарқыны және қазақстандық үш банкті –БТА Банкін, Альянс Банкін және Темiрбанкті қайта құрылымдау үдерісінің та­бысты аяқталуы. Мәселен, Статистика агентті­гінің ресми деректері бойынша елдің ІЖӨ-нің өсуі 2010 жылдың тоғыз айында 7,5% болды. Алайда қолда бар алдын ала бағалаулар бойын­ша, ІЖӨ-нің өсуі жыл қорытын­дысы бойынша 7% болуы мүмкін. Атап айтқанда 2010 жылдың 11 айында өнеркәсіп 10,5% өсті. Бұл ретте тау-кен өндірісі саласы 5,7%, өңдеу –18,8%, көлік – 12,6%, сауда –12,4%, байланыс –5%, сырт­қы сауда –19,2% өсті. Тіпті құрылыс та 0,2% өсті. Тұтастай алғанда, қолайсыз ауа райы жағ­да­йына байланысты астықты толық жинап алмау­дың сал­дарынан төмендеуге жол берілген ауыл шаруа­шылығын қоспағанда, экономика­ның бар­лық сала­лары бойынша өсу байқалады. Елдің эко­но­микалық өсуіндегі неғұрлым маңыз­­дысы әрта­раптандырылған өсу, яғни экономиканың өн­діру өнеркәсібімен байланыс­ты саласы ғана емес, барлық салалары өсуде. Әлеуметтік үлкен мәні бар басқа да макро­эко­но­микалық көрсеткіш те аса маңызды, жұмыс­сыздық деңгейі 2010 жылғы қаңтардағы 6,3%-дан 2010 жылғы қа­рашада 5,6%-ға дейін төмендеді. Қазақстандық экономиканың табысын  рейтингілік агенттіктер де атап өтті. Өткен жылдың соңында Fitch халықаралық рейтингілік агенттігі Қазақстанның тәуелсіз кредиттік рейтингісінің болжамын «оңға» дейін көтерді, ал Standard&­Poor’s шетелдік және ұлттық валютадағы міндеттемелер бойынша ұзақ мерзімді тәуелсіз кредиттік рейтингілерді бір сатыға көтерді. S&P рейтингілері бойынша «тұрақты» деген болжам белгіленді. Банк секторына келетін болсақ, онда ең маңызды оқиға үш банк бойынша берешекті та­быс­ты қайта құрылымдау. Бұл ретте оның қоры­тындыларын әлемдік қоғамдастық таны­ды. Ха­лық­­тың банк жүйесіне және ұлттық валютаға сені­мінің сақталғаны аса маңызды. Мұның өзі банк жүйесінде депозиттердің өсуі сияқты көр­сет­­кіштен жақсы көрінеді. 2010 жылы депозиттік ұйымдардағы резиденттердің депозитте­рінің көлемі 12,5%-ға 7398 млрд. теңгеге дейін өсті. Бұл ретте шетел валюта­сындағы депозиттер 8,1%-ға азайды, ал ұлттық валютадағылары 30% ұлғайды. Өткен жылдың басқа маңызды оқиғалары ту­ралы айтатын болсақ, Қазақстан, Ресей және Беларусь арасында жасалған Кеден одағының жұ­мыс істей бастағанын айрықша  атап өткен жөн. Өткен жылы атап айтарлықтай қателік жіберілген жоқ. Ал сабақ ше? Меніңше, бұл –  теріс салдарын үш жыл бойы еңсерген дағдарыс­тың сабақтары деп ойлаймын. Оның ішінде ең басты­сы – экономикадағы және қаржы сек­торындағы туындайтын тәуекелдерді уақтылы және барабар бағалау қажеттілігі, сондай-ақ экономиканың шикізаттық тәуелділігін азайту мақсатында әр­тараптандыру үдерісін жеделде­тудің қажеттілігі. 21 наурызда теңге басқарылатын өзгеруге кетеді – Жыл басындағы ең шытырман мәселе – жаңа валюта дәлізі туралы. Қазіргі кезде жер­гілікті болжамдар негізінен, теңгенің айтар­лық­тай нығаюын жақтайды. Атап айт­қанда, 25%-ға. Сіздің болжамдарға көз­қа­ра­сыңызды біле тұра, нарыққа қатысу­шы­лардың дүрбе­леңді күтулеріне қарамас­тан,  Ұлттық Банктің не себепті екі жыл бойына үйреніп қалған дәліз шекарасын емес, бағамдық сая­сатты айқын­дау­ға арнал­ған қағидаттар­ды, тәсіл­дерді өзгер­ту­ді орын­ды деп санайтыны неліктен. Тәсілді өзгер­тудің себебі не және тұтастай алғанда, ҚР ҰБ-нің бағамдық саясаты қандай болмақ? – Маған осы «дүрбелеңді күтулер» түсінік­сіз, себебі өткен жылы ішкі валюта нарығын­дағы ахуал өте тұрақты болды. Дегенмен валюта дәлізінің шекарасын айқындау мәселесіндегі Ұлттық Банк­тің ұстанымын айқындай кетейін. 2010 жылы қол­даныста болған барынша кең дәлізге қара­мас­тан теңге номиналдық көрсетуде 0,6%-ға ғана нығай­ды. Бұл ретте Ұлттық Банктің нарыққа қатысуы аз ғана болды. 2011 жылғы қаңтарда да сол көрініс: теңге долларға шаққанда нығайды, ал Ұлт­тық Банк миллиардтан астам долларды сатып алып та қойды, себебі нығаю аса күшті болмауы керек. Осыған байланысты біз бағамның ауытқу дәлізін одан әрі белгілеудің қажеті жоқ деп санай­мыз. Теңгенің айырбастау бағамының ауытқу дәлізінің қолданылуы аяқталғаннан кейін, яғни 2011 жылғы 21 наурыздан бастап Ұлттық Банк бізде 2009 жылға дейін қолданыл­ған басқарыла­тын өзгермелі валюталық бағам режиміне қайта оралады. Бұған ұлттық валюта­ның тұрақтылығы себепші болып отыр, мұның өзіне қазақстандық экспорттың әлемдік нарық­тар­дағы негізгі ұста­нымына қолайлы баға конъюнктурасы және тө­лем балансының жай-күйі себепші. Орташа мерзімді кезеңде теңгенің құнсыздануына түбегейлі ал­ғы­шарттар жоқ, оған қоса, шикізаттың жоғары әлем­дік бағасы сақталып тұрған кезде ұлттық валю­таның нығаюының жалғасу ықтималдығы жоғары. Бұл ретте басқарылатын валюталық бағам режиміне көшу Ұлттық Банкті ұлттық валюта­ның тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемесінен босатпайды. Ұлттық Банктің бағам­дық саясаты ұлттық валютаның нақты бағамы­ның әлемдік конъюнктураның тұрақты өзгеруі жағдайында отандық өндірістің бәсе­кеге қабілет­тілігіне теріс ықпал етуі ықтимал ай­тарлықтай ауытқуын болдырмауға бағытталады. Бұлжымайтын басты мақсат – баға тұрақтылығы – Бағамдық саясат – Ұлттық Банктің  жалпы ақша-кредит саясатының бір бөлігі. АКС-тың негізгі бағыттарының қабылдан­ғаны белгілі. Оған қандай макроэкономи­калық өлшемдер кіреді, ҚР ҰБ-нің ағымдағы жылға арналған болжамдары қандай, АКС-тың жұмсаруы күтіле ме әлде керісінше қатаңдатыла ма? – Ұлттық Банктің негізгі мақсаты 2011 жыл­дың қорытындысы бойынша жылдық инфляция­ны 6-8% шегінде ұстап тұру болып табылады. Және оған қол жеткізу ақша-кредит саясатының барлық тиісті шараларымен қам­тамасыз етіледі. Бұған күмән болуы мүмкін емес. Бұл ретте инфляциялық қысым айтарлық­тай және күрт өзгерген жағдайда Ұлттық Банк­тің ақша-кредит саясатын қатаңдату бойынша  шаралар қабылдау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Сонымен қатар Ұлттық Банк ақша-кредит саясаты қалыптасып отырған макроэкономика­лық жағдайларға барабар болады және ол Қа­зақстан Республикасының әлеуметтік-эконо­ми­ка­лық даму болжамдарын орындауға ықпал етеді. Теріс күтулерге себеп жоқ – Статистика агенттігінің ақпаратына сәй­кес инфляция бір жылда (2009 жылғы жел­тоқсанға) 7,8%, қаңтар-желтоқсанда орташа алғанда 7,1% құраған, бұл Ұлттық Банктің болжамдық шектеріне сәйкес келеді. Ұлттық Банктің инфляция бойынша 2011 жылға ар­нал­ған болжамы қандай? Қалыптасқан ахуал­ды ескерсек, инфля­цияны басқарудағы, мақ­сат­ты көрсеткіштерді ұстап тұрудағы қиындық неде? – Расында, 2010 жылдың қорытындысы бойын­­ша жылдық инфляция (2009 жылғы жел­тоқсаннан бастап 2010 жылғы желтоқсан аралы­ғында) 7,8% деңгейінде қалыптасты. Бұл ретте инфляцияны 6-8% шегінде ұстап тұру ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты болып айқын­далды. Яғни нақты инфляция Ұлттық Банктің мақсатты дәлізіне сәйкес келеді. 2011 жылға келер болсақ, баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге және инфляцияны 2011 жыл­дың қорытындысы бойынша, бұрын айтып кеткендей, 6-8% шегінде ұстап тұруға бағытталған ақша-кредит саясатын жүргізетін боламыз. Ұлттық Банктің Үкіметпен бірлесіп көрсетіл­ген мақсатқа қол жеткізуге бағытталған барлық қажетті шараларды қолдануды жалғастыра беретінін атап өткім келеді. Бұл ретте қазіргі уақытта Қазақстанда тұтыну нарығындағы ахуал тұрақты болып қалып отыр, инфляциялық қысымды кү­шейтудің қазіргі кезде ешбір себебі жоқ. Сыртқы факторлар тарапынан теріс күйзелістік құбылыс­тар болмаса, белгіленген дәліз сақталатын болады. – Осы жылдың 1 қаңтарынан бастап зей­нетақы төлемдері 30%-ға көтерілді. Бұл зейнеткерлер үшін жағымды жаңалық, ал эко­номика тұрғысынан алсақ, оның инфляцияға әсері бола ма? – 2011 жылы бюджеттік төлемдердің көтері­луінен инфляциялық қысымның айтарлықтай күшеюін Ұлттық Банк болжап отырған жоқ. Ақша-кредит саясатын әзірлеген кезде Ұлттық Банк зейнетақының, жәрдемақының, жалақының және бюджеттен төленетін басқа да төлемдердің 2011 жылы көтерілетінін ескерді. Бұл көтерудің экономикадағы жиынтық ұсы­нысты жиынтық сұранысқа сәйкес деңгейде ұстап тұру бөлігінде Үкімет пен Ұлттық Банктің тарапынан тиісті шараларды талап ететіні сөзсіз. Бұл міндетті шешу үшін Үкіметтің де, Ұлттық Банктің де барлық қажетті қаражаты және құралдары бар. Яғни, тағы да қайталаймын, теріс күтулерге себеп жоқ. БЭК белгілейтін өлшемдер қазақстан үшін қолайлы – БЭК-тің макроэкономикалық саясатын қалыптастыру туралы келісімге сәйкес бір­ыңғай экономикалық кеңістік елдерінің мемлекеттік бюджеттің жылдық тапшылығы­ның, жылдық инфляцияның және мемлекет боры­шы­ның көрсеткіштерін келісетіндігі туралы БАҚ-та хабарланды. Атап айтқанда, мемлекеттік борыштың көрсеткіші ІЖӨ-нің 50%-нан аспауы тиіс, ал инфляция деңгейі жылына орташа алғанда бағаларының өсуі ең төмен, БЭК-ке мүше мемлекеттің инфляция деңгейі­нің 5 пайыздық тармағынан ас­пауы тиіс. Экономи­калық дамудың тұрақты­лығын ай­қын­дайтын сандық өлшемдердің 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетініне қарамастан, олар АКС қалып­тас­тырудың тәсілдерін өз­гертуді талап ете ме және Қазақ­стан оларды қаншалықты орын­дай алады? – Бірыңғай Экономикалық Кеңістіктің құқық­тық базасын қалыптастыру шеңберінде Келісілген макроэкономикалық саясат туралы келісім әзір­лен­ген болатын. Бұл Келісімнің нормалары экономикалық дамудың тұрақтылығын айқын­дай­тын, мемлекеттік бюджеттің жылдық тапшы­лығынан, мемлекеттік борыштан, сондай-ақ инфляциядан тұратын сандық өлшемдер шеңбе­рінде Қазақстанда, Ресейде және Беларусьте эко­но­микалық саясатты қалыптастыруды көздейді. Инфляцияға келер болсақ, Келісімге сәйкес оның орташа алғандағы жылдық деңгейі бағала­рының өсуі ең төмен, БЭК-ке қатысушы елдің инфляция деңгейінің 5 пайыздық тармағынан аспауы тиіс. Қазақстан үшін бұл өлшемнің қо­лай­лы екендігін атап өткен жөн. Қазақстандағы, Ресейдегі және Беларусьтегі 2002-2009 жылдар аралығын­дағы орташа жылдық инфляцияның тарихи ста­тистикасына қарасақ, бұл талапты Қазақ­станның барлық кезең бойына орындаға­нын, Беларусьтің 2002-2004 және 2009 жылдары, Ресейдің 2002-2003 жылдары орындамағанын атап өтуге болады. Бұл талапты орындауда болашақта да қиын­дық болмайды деп ойлаймын. Қазақстандағы инфляция деңгейін әрқашан да Ресейдегі және Беларусьтегі инфляциямен салыстыруға болады. Бұдан басқа Келісім БЭК-ке қатысушы елдердегі келісілген макроэкономикалық саясатты әзірлеу­ді және жүргізуді болжайды, бұл осы елдердің экономи­каларының ішкі тұрақтылығын көтеру үшін қолайлы жағдайлар жасауға және теңдес­ті­рілген макроэкономикалық көрсеткіштерге, оның ішінде мемлекеттік бюджеттің тапшылы­ғы, мемлекеттік борыш және инфляция бойынша көр­сеткіштерге қол жеткізуге ықпал ететін болады. Нарыққа кіретін әрбір инвестор түсінуі тиіс – Рейтингілік агенттіктер бірінен соң бірі елдердің, банктердің және компаниялардың рейтингілерін жақсару жағына қарай қайта қарауда. Рейтингілік агенттіктерге қатысты Сіздің көзқарасыңызды білеміз, дегенмен бар­лығына белгілі қателер мен қате есептеулерге қарамастан, қазіргі кезде инвесторлық қо­ғам­дас­тық инвестициялау үшін елдерді, компа­ния­­ларды таңдаған кезде осы баға­ларға сүйе­неді. Бұл бағаларды Сіз қандай жағдайда на­зар­ға аларлық деп санар едіңіз және Сіздің ба­ға­лауыңызша, республикаға шетелдік инвес­тициялардың әкелінуі 2011 жылы бұрынғы деңгейінде қала ма? – S&P, Moody’s және Fitch халықаралық рейтингілік агенттіктеріне қатысты инвесторлар тарапынан айтылып жүрген сынның негізі бар. Рейтингілік бағалардың дәлме-дәл және уақты­лы берілмеуінің әлемдік дағдарысты арандатқан факторлардың бірі ретінде айтылған соңғы жылдардағы оқиғаларға байланысты инвесторлар мұндай қаржы институттарының пікіріне сөзсіз сенбейтін болды. Қазіргі уақытта рейтингілерді белгілеу тетігін түбегейлі қайта қарау қажеттілігі кеңінен тал­қылануда. Рейтингілік агенттіктердің өздері­нің, сондай-ақ жоғары рейтинг алуға мүдделі бағалы қағазды шығарушылар мен қаржы инс­ти­туттарының мүдделер қақтығысын болдырмау үшін маңызды тәсіл қажет. Соған байланысты Fitch, Moody’s және Standard & Poor’s-ке балама ретінде Қытайда алғашқы рейтингілік агенттік құрылды, оның қызметтерін бағалы қағаздарды шығарушылар емес, инвесторлардың өздері тө­лей­тін болады. Еуроаймақта да осындай агенттік құру жоспарланып отыр. Рейтингілік агент­тік­тердің бағаларына деген сенім туралы сұрақ­қа жауап ретінде олардың пікірлерінің және баға­ларының нарық үшін тек болжам және бағдар ғана екендігін атап өткім келеді. Тиісінше, нарыққа кіретін әрбір инвестор өз тәуекелін түсініп, өз бетінше бағалай білуі тиіс. Қазақстанға келер болсақ, 2010 жылдың аяғында S&P және Fitch-тің еліміздің тәуелсіз рейтингі бойынша бағасы жақсартылды. Агент­тіктердің пікірлері қаржы нарығының тұрақты­лығын, бірқатар қазақстандық банктердің банк­роттығынан және 2008-2009 жылдардағы сауда­ның күрт нашарлауынан кейін Қазақстанның тө­лем балансының тұрақтылығын, еліміздің өтімді активтері көлемінің ұлғайғанын көрсе­теді. Қа­зақ­стан Республикасының инвестициялық кли­ма­ты шетелдік инвесторлар үшін айтарлықтай тартым­ды болғандықтан, біздің пікірімізше, шетелдік инвестициялардың әкелінуі 2011 жылы сақ­талады. Шетелдік тікелей инвестициялардың Қазақстанға жалпы әкелінуі Елдің төлем балансының деректері  бойын­ша соңғы  4 жыл ішінде шетелдік тікелей инвес­ти­циялардың Қазақстанға жалпы әкелінуі  өте жоғары деңгейде сақталып  отыр – 2007-2009 жыл­дардағы  орташа  жылдық көрсеткіш 19 млрд. АҚШ долларынан асады және өткен жылдың 9 айының қорытындылары  бойынша 13,1 млрд. АҚШ долларын  құрайды. Осыны ескере  оты­рып, Қазақстанға келіп түсетін тікелей инвес­тицияларға рейтингілік агенттіктердің бағалары нашар әсер етеді деп пайымдауға  болады, өйткені бұрын жасалған  ұзақ мерзімді келісімшарттар бойынша ірі мұнай-газ жобаларын қар­жыландыру тікелей инвестициялардың  басым бөлігін құрайды. Осылайша, 2011 жылы шетелдік тікелей инвестициялардың әкелінуі жоғары деңгейде  сақталады  деп күтуге  болады. Оған қоса, Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарла­масын іске асыру шеңберінде  басқа  жобалар  бойынша  шетелдік инвестициялардың  анағұр­лым көп әкелінуі күтілуде. Шетелдік инвестор­лардың жобаға қатысуының нысанына байла­ныс­ты (капиталға кіру немесе кірмей) бұл инвестициялар тікелей де, портфельдік те  болуы  мүмкін. Кредиттік портфель туралы іс – Банк деген сөзге синоним ретінде жиі пайдаланылатын кредиттік мекеме сөзі – бүгінде жұмыс істемейтін термин ретінде кө­рініп  отыр. Өйткені кредиттеу іс жүзінде өсіп отырған жоқ. Сіз  экономиканы кредиттеуге байланысты жағдайға осыған дейін түсінік­теме бердіңіз, соған қарамастан Ұлт­тық Банк осы жылы банктердің кредиттік белсенділігін ынталандыратын шараларды қабылдай ма? Және бұл шараларға ҚРҰБ дәстүрлі on-lin пікіртерімінің  500-ден астам респонденттің (15 қарсы) банктерді кредиттеу  талаптары­ның  шағын және орта  бизнес үшін  қолайлы еместігі көрсетілген нәтижесі әсер етеді  ме? – Шын мәнінде кредиттеуге байланысты жағ­дай 2010 жылы онша  қолайлы  бола  қойған  жоқ. 2010 жылғы  11 айдың  деректері  бойынша банк­тердің экономиканы кредиттеуі 2,0%-ға азайып,  7494,6 млрд. теңгені  құрады. Бұл ретте кредит­теудің  төмендеуіне  негізінен  валюталық қарыз алу сегментіндегі кредиттік белсенділіктің құлды­рауы ықпал етті. Өткен жылдың қаңтар-қараша­сында ұлттық валютадағы  кредиттердің көлемі 7,9%-ға көтерілді, ал шетел валютасында –12,5%-ға төмендеді. Нәтижесінде теңгемен берілетін кредиттердің үлес салмағы өткен жылдың қара­шасында 2009 жылдың желтоқсан айымен салыс­тырғанда 51,6%-дан  56,8%-ға дейін көтерілді. Валюталық кредиттеудің төмендеуіне валю­та­лық түсімі жоқ заемшыларға кредит беретін банктерге қойылатын талаптарды  қатаңдатуға бағыт­талған ҚҚА ынталандырмау саясаты ық­пал етеді. Сондай-ақ көрсеткішке осы заемның  түріне  тұ­ты­нушылық сұраныстың төмендеуі және валю­талардың бағамдық ауытқуларына байланысты туындайтын тәуекелдердің  болуы ықпал етеді. Өз тарапынан  Ұлттық Банк  өз қарауындағы ақша-кредит саясаты құралдарының көмегімен банктердің кредиттік белсенділігін ынталандыру бойынша  барлық  мүмкіндіктерін іс  жүзінде пай­даланып  болды. Қазір біздің бұл бағыттағы жұмысымыз көбінесе басқа  аспектілерге негізделіп отыр. Мәселе мынада: кредиттік портфельдер сапасының қанағаттанарлықсыз болуы қазақстан­дық банктердің басты проблемасы болып отыр. Портфельдердің сапасы өз кезегінде  банктердің кредиттік саясатын белгілей отырып оларды жаңа тәуекелдерді қабылдау кезінде тежейді. Яғни олардың заемшыларға  қойылатын  талаптарын жұмсарту саясатын тежейді. Ал бұл,  әрине жаңа заемдар беруді  шектейді. Осыған қарамастан Ұлттық Банк әртүрлі іс-шараларды  дайындау және  банктердің кредиттік портфелінің сапасын жақсартуға және сапасыз активтермен проблемаларды шешуге бағытталған заң­намаға өзгерістер енгізу үдерісіне белсенді қатысады. Атап айтқанда, Үкіметтің екінші дең­гейдегі банк­тердің активтерінің сапасын жақсар­ту­дың қадамдық  жоспарын әзірлеу жөніндегі бас­­тамасы  туралы сөз болып отыр. Бұл  жоспар бес жылдық кезеңге есептелген. Бұл жерде  сондай-ақ,  ҚҚА мен Ұлттық Банктің бастамасы бойынша Салық кодексіне енгізілетін өзгерістер мен  толық­тырулар туралы  сөз болып отыр. Атап айтқанда,  біз Салық кодексінің 90-бабын 2-1-тармақпен толықтыру қажет деп санаймыз, мұнда борыш­керге қойылатын талап­тар­дың мөл­шерін азайту кезінде бұрын шегерімге жат­қызылған провизиялар (резервтер) сомаларын төмен­дету кіріс деп танылмау үшін негіздер  кеңейеді. Бұл түзету үмітсіз берешек сомаларын есептен шығару не  қайта  құрылымдау  кезінде банктер үшін салық шы­ғындарын  төмендетеді және банктердің проб­ле­малы кредиттерден тазару үдерісін  жылдамдатады. Ұлттық Банктің сайтында кредиттеу мәселе­лері  бойынша жүргізілген интерактивті пікіртері­мінің нәтижелеріне келетін болсақ, мұндай  пікіртерімдер (оларды біз әртүрлі тақырыптар бойын­ша жүргізіп отырамыз) әртүрлі пікірлерге мониторинг жүргізуге және сайтты пайдала­ну­шы­лардың қандай болсын мәселеге деген көз­қарасын жедел байқауға  мүмкіндік береді. Бұл ақ­парат кейбір жағдайда субъективті болуына қарамастан назарға алынады және Ұлттық Банк­тің шешімдерін қабылдаған кезде  ескеріледі. Ұлттық банктің мұражайы барлық келем деушілерге ашық – Газет поштасынан келіп түскен сұрақ. Біз­дің оқырмандар Ұлттық Банктің  мұра­жайы қалай жұмыс істейді және ол барлық келем деушілерге неге ашық емес деген сұрақ  қойып отыр?  Ұлттық Банктің биыл жиырма жылды­ғын атап өтетіндігін және осы кезеңде жұрт­шылық үшін көптеген қызықты артефактілер­дің  жинақталғандығын ескере  отырып, шын мәнінде неге деген  сұрақ туындайды? – Шын мәнісінде,  Ұлттық Банктің  мұражайы барлық келем деушілерге ашық және оған келу үшін тек алдын ала өтінім қажет. Оған қоса, қазір­гі кезде Мұражайдың рөлін күшейту жөнінде жұ­мыс жүргізілуде. Ұлттық Банк Мұражайды дамы­ту тұ­жырымдамасын әзірлеп жатыр, оған сәйкес ақпараттық-түсіндіру қызметінің бірден бір құ­ралы ретінде оның рөлін арттыру мақсатында қол­ма-қол ақша айналысы тарихы бойынша экс­кур­сиялардан басқа, сондай-ақ экономика бағытын­дағы жоғары және орта оқу  орындарының оқыту­шылары мен оқушылары үшін факультативтер, дәрістер, семинарлар ұйымдастыру жоспарланып отыр. – Егжей-тегжейлі мазмұнды әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Алевтина ДОНСКИХ.