Қытайда Орталық Азия, соның ішінде Қазақстанды жан-жақты зерттейтін ірі-ірі деген 20 шақты ғылыми-зерттеу институттары, орталықтары мен қауымдастықтары бар.
Шахрат НҰРЫШЕВ,
Қазақстан Республикасының ҚХР-дағы Төтенше және өкілетті елшісі:
– Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастардың орнағанына ширек ғасырға қадам басты. Екіжақты байланыстардың қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз?
– Қытай Халық Республикасы – Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мемлекеттердің бірі. Бүгінде екі мемлекет арасындағы қатынастар стратегиялық әріптестіктің жаңа кезеңіне қадам басты. Бұл, әрине, Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинмен және оның алдындағы Қытай басшыларымен ортақ тіл табыса білуінің тікелей нәтижесі.
Екі арадағы қол жеткізген жетістіктерге тоқталсақ, шекара мәселесінің толық шешілуін, Қытайдың ядролық клубтың басқа мүшелерімен бірге Қазақстанға қауіпсіздік кепілін беруін, трансшекаралық өзендер бойынша екіжақты келіссөздердің басталуын, көлік-транзит саласындағы ірі жобаларды іске асыру, энергетикалық ынтымақтастықтың дамуы және экономикалық байланыстардың серпінділігін айрықша атап өтуге болады.
Соңғы жылдары саяси бағыттағы ынтымақтастық та жоғары деңгейде дамып келеді. Қытай тарапының Қазақстанның кандидатурасын БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшелігіне сайлау кезінде қолдауы, Елбасының бастамасымен құрылған Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске төрағалығы, Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезіне белсенді қатысуы осы бағыттағы байланыстың белсенді дамып келе жатқанын білдіреді.
– Қытай Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевты үстіміздегі жылдың 4-5 қыркүйегінде Ханчжоу қаласында өтетін «үлкен жиырмалық» (G20) елдерінің саммитіне қатысуға шақырды. Саммитте Қазақстан жағы қандай бастамалар ұсынады деп күтілуде?
– Біріншіден, G20 жабық клуб іспетті. Оның жұмысына тереңірек назар аударсаңыз, Елбасының неліктен G-Global алаңын құруды ұсынғанын жақсы түсінесіз. Оның жұмысына тек санаулы мемлекеттер мен дүниежүзілік ұйымдар қатысып, әлем экономикасына, қаржы жүйесіне, инвестициялық жағдайына тікелей әсер ететін шешімдер қабылдайды.
G20-ға төрағалық етуші мемлекет оған қалыптасқан дәстүр бойынша шақырылатын мүше және байқаушы елдер, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері ынтымақтастығы қауымдастығы (АСЕАН), Африкалық одақ және Африканы дамыту мүддесіндегі жаңа серіктестік ұйымы сияқты түрлі өңірлік құрылымдарға төрағалық ететін мемлекеттерден басқа, өз еркімен екі мемлекетті ғана қонақ ретінде шақыра алады. Қытай өз таңдауын Қазақстан мен Мысырға жасады. Бұл да болса, Елбасының халықаралық саясат аренасындағы жоғары беделі мен биік абыройының көрсеткіші.
Ханчжоу қаласындағы басқосу жаһандық экономика мен қаржы жүйесі үшін ең маңызды іс-шаралардың бірі болмақ. Оның жұмысына төрткүл дүние назар аударатынына күмән жоқ. Елбасы, әлбетте, тың бастамаларын ортаға салып, басқа мемлекет басшыларымен жаһандық экономикалық жағдай және қаржы дағдарысының зардаптарымен күресу туралы пікір алмасатыны сөзсіз.
– Еліміздің мұнай-газ секторында Қытайдың үлесі артып келеді, ал ол елдегі қазақстандық үлес өз деңгейінде емес деген пікірлер бар. Бұл жөнінде не айтар едіңіз?
– Ұлттық банктің ресми деректеріне сүйенсек, 2016 жылдың 31 наурызындағы ақпарат бойынша Қазақстанға жалпы сомасы 199,5 млрд АҚШ доллары көлемінде шетелдік инвестиция тартылған. Соның ішінде Қытайдан келген инвестиция көлемі 14,7 млрд долларды құрап, ол біздің шетелдік инвесторлар ішінде төртінші мемлекет болып табылады. Бірінші орында Нидерланд (62,9 млрд доллар), екінші орында Ұлыбритания (25,8 млрд доллар), үшінші орында АҚШ (24,5 млрд доллар) тұр. Халықаралық статистикада жеке көрсетілетін Қытайдың Гонконг Арнайы әкімшілік ауданынан тартылған инвестиция көлемі 5,26 млрд доллар шамасында. Ал дәл осы мерзімде Қазақстанның Қытайға салған инвестициясы 3,24 млрд долларды құрап отыр.
Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» деп аталатын стратегиясына кіретін «Жібек жолының экономикалық белдеуі» және «XXI ғасырдағы Теңіз Жібек жолы» сияқты бастамалары, бір жағынан, басқа мемлекеттердің қажеттіліктеріне сәйкес жаңа инфрақұрылымдар мен өндірістік кәсіпорындарын ашуға көмектессе, екінші жағынан, Қытайдың технологияларын, құрал-сайманын, қаражатын, еңбек күшін сыртқа шығару арқылы ішкі мәселелерді шешуді және Қытайдың тұрақты дамуын қамтамасыз етуді көздейді.
Осы орайда Қазақстан үшін көрші мемлекеттің мүмкіншіліктерін ұтымды пайдалана отырып, индустриялық-инновациялық дамуымыздың мақсаттарымен ұштастыру арқылы Қазақстан аумағында жаңа кәсіпорындар ашу мен өндірілген өнімді Қытайға шығару арқылы екіжақты экономикалық қатынастарды және инвестициялық ынтымақтастықты ілгерілетуге болады.
Елімізде соңғы екі-үш жыл ішінде ет, бал, ұн сияқты дайын өнімдерді Қытай нарығына шығаруға бағытталған кешенді жұмыс жүргізіліп жатыр. Карантиндік-ветеринарлық талаптарға қатысты рұқсат алынған соң, отандық өнім жақын арада қытайлық тұтынушыларға жетуі мүмкін.
Биылғы жылдың қаңтар-шілде айлары аралығында Қытайға 216,6 мың тонна астық экспортталды. Жылдың аяғына дейін осындай қарқын сақталатын болса, онда 2014 жылғы 251 мың тоннаға жеткен ең биік көрсеткіштен едәуір артуы ықтимал.
– Қытайдың демографиялық өсімі ұлан-байтақ жері бар, бірақ халық саны аз елдерге қауіп төндірмей ме?
– Шындығын айту керек, бізде Қытайға қатысты неше түрлі фобия бар. «Халық санымен-ақ жаулап алады», «алып елдің экономикасы дамыған сайын біздің экономика құлдырайды», «салған инвестициялары мен берген несиелері өскен сайын тәуелсіздігімізге қауіп күшейеді» деген пікірлер жиі айтылады. Бір жағынан, халқымыздың аталған сұрақтарға ерекше назар аударатыны қуантады, өйткені отансүйгіш азаматтарымыздың бар екендігін көрсетеді. Екінші жағынан, осы қорқыныштарға бой алдырып, көрші мемлекетпен қарым-қатынасты тежеу дұрыс шешім болып шықпайды. Бүкіл шекарамыздың бойына тағы бір ұлы қорған тұрғызып, көрші мемлекеттен іргені аулақ сала алмаймыз ғой. Қайта Қытайдың даму барысына терең сараптама жасау арқылы оның тиімді жақтарын ұтымды пайдалану өзімізге тиімді болмақ.
ҚХР Бас туризм басқармасының мәліметі бойынша, 2015 жылы шетелге шығып, саяхаттаған Қытай азаматтарының саны 120 млн адамды құраған. Олар саяхат жасаған мемлекеттерде 160 млрд доллардан астам қаржыға түрлі тауарлар сатып алып, қызметтерін пайдаланған көрінеді. Сол себепті дүние жүзінде қытайлық туристерді мейлінше көбірек тарту ел қазынасына, орта және шағын бизнеске пайда түсірудің негізгі көздерінің бірі саналады. Олай болса біз де туризмді дамыту арқылы қазына қоржынына қомақты үлес қосуымызға болады.
Ал қытайлықтардың шетелге көшу мәселесіне келетін болсақ, олардың ең жиі қоныс аударатын мемлекеттері – АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік-Шығыс Азияның дамыған мемлекеттері. Олар осы елдерде жылжымайтын мүлік сатып алуға, балаларын оқытуға, бизнестерін дамытуға ынталы.
– Қытай инвесторларының ауыл шаруашылығына инвестиция салуға мүдделі екенінен хабардармыз. Олар қандай өнімдер өндіруге ықылас танытып отыр?
– Қытайлықтардың соңғы кезде Қазақстанда өсірілген және өңделген өнімдерге қызығушылығы артып отырғандығын айтуға болады. Өйткені Қытай 1,5 трлн АҚШ доллары көлеміндегі азық-түлік нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шетелдерден қосымша өнімдерді тасымалдауға мәжбүр. Мысалы, 2014 жылы шетелден 580 мың тонна ет, соның ішінде 297 мың тонна сиыр етін және 282, 8 мың тонна қой етін тасымалдаған. Сондықтан да қытайлық компаниялар Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін бірлескен зауыттар салуға, өндірілген өнімді Қытайға және басқа көрші мемлекеттерге экспорттауға дайын отыр. Соның ішінде ет, өсімдік майы, томат, ұн, соя өндіруге ерекше ықыласты екені көрінеді. Зауыттар салынатын болса, онда негізінен қазақстандық азаматтар жұмыс істейді және өңделетін өнімдердің барлығын жергілікті диқандардың қолымен өсіреді.
– Үстіміздегі жылы екі ел арасындағы сауда айналымы азайғаны байқалады. Бұған әлемдік қаржы дағдарысы себеп болғаны белгілі, ал біздің білгіміз келетіні екі арадағы сауда айналымы қаншалықты деңгейде төмендеді?
– 2015 жылы Қытайдың сыртқы сауда айналымы 3,95 трлн АҚШ долларын құрады, биылғы жылдың қаңтар-маусым аралығында бұл көрсеткіш 1,71 трлн доллар (-8,8 пайыз) болды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мемлекеттік кіріс комитетінің мәліметі бойынша, 2015 жылы екіжақты сауда айналымының көлемі 10,6 млрд доллар болып, 2014 жылмен салыстырғанда 34,8 пайызға төмендеген. Үстіміздегі жылы қаңтар-маусым аралығында бұл көрсеткіш 3,65 млрд доллар болып, одан әрі төмендей түсуде.
ҚХР Бас кеден басқармасының мәліметі бойынша, 2015 жылы екіжақты сауда көлемі 14,2 млрд долларды (-36,6 пайыз) құрады. Биылғы жылдың бірінші жарты жылдығы бойынша бұл көрсеткіш 5,6 млрд доллар (-20,1 пайыз) ғана болып отыр.
Екіжақты сауда айналымы төмендеуінің себебі, біріншіден, Қазақстанның экспортқа шығаратын негізгі өнімдеріне бағалардың түсуінде, екіншіден, жалпы Қытай экономикасы даму қарқынының бәсеңдеуінде жатыр.
Екі арадағы индустриялық-инновациялық салада өзара тиімді әріптестіктің де маңызы зор. Қазіргі таңда екі мемлекет арасында машина жасау, химия өнімдерін шығару, металл өңдеу, металлургия, инфрақұрылым салу, электр энергетикасы, мұнай өңдеу және жеңіл өнеркәсіп салаларын қамтыған сомасы 26 млрд АҚШ долларынан асатын 51 жобаны іске асыру көзделуде. Бұл жобалар іске қосылған соң екіжақты сауданың құрылымын жақсартуға және сауда айналымын арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.
– Көрші ел экономикасының қарқынды дамуы әлем сарапшыларының назарын аудартып, жіті қадағалауында отырғаны мәлім. Жалпы, Қытайдың сяоканды қалыптастыруға қатысты тәжірибесіне тоқтала кетсеңіз.
– Көршіміздің экономикалық дамуы соңғы 25 жыл ішінде екі санды қарқынмен дамыған болса, өткен жылы ол 6,9 пайызды құрады, ал үстіміздегі жылдың бірінші жартысында көрсеткіш бұдан да сәл төмендеп, 6,7 пайызға дейін түсті. Егер бұрын Қытай экономикасы негізінен экспортқа бағытталған болса, қазір негізгі күш ішкі сұранысты арттыруға жұмсалып, сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау мәселесіне баса көңіл бөлінуде. Соңғы кезде өсімнің басым бөлігі қызмет көрсету саласының дамуына тәуелді болып отыр.
Қытайдың XIII бесжылдықтағы (2016-2020 жылдардағы) даму жоспарына сәйкес, жыл сайын кем дегенде 10 млн адамға жұмыс орнын ашу жолымен экономиканың өсу қарқынын 6,5-7 пайыз арасында қамтамасыз ету көзделген. Тек осы көрсеткіштер іске асырылған кезде ғана, Қытай үкіметі мен коммунистік партиясы «сяокан» деп аталатын орта ауқатты қоғам құру, былайша айтқанда, орта тап құру жөніндегі қойылған мақсаттарына – ішкі жалпы өнімнің көлемін 13,8 трлн долларға жеткізу арқылы адам басына шаққанда ІЖӨ көрсеткішін 10 мың АҚШ долларына дейін арттыра алады.
– Елбасының 2014 жылы мамыр айында ҚХР-ға сапары шеңберінде 2011-2014 жылдары Трансшекаралық өзендерді су бөлу жөніндегі техникалық жұмыстар жоспарын жүзеге асыруды аяқтап, келісімнің жобасын қарауды және келісуді 2015 жылы бастайтыны айтылған еді. Мемлекетаралық келісімде ілгерілеушілік бар ма?
– Екі мемлекет арасындағы 24 үлкенді-кішілі өзеннің суын бөлу мәселесі бойынша құрылған арнайы үкіметаралық бірлескен комиссия бүгінгі күнге дейін өзінің 13 отырысын өткізді. Комиссия мүшелерінің әрі қиын, әрі жауапты еңбегінің нәтижесінде су сапасы, төтенше жағдайлар кезінде дереу ақпараттандыру, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, гидрологиялық және гидрохимиялық деректермен алмасу, бірлескен гидротораптар салуға қатысты бірқатар үкіметаралық немесе ведомствоаралық келісімдерге қол қойылып, су бөлу жұмысына негіз жасалды.
Комиссияның қарамағында тұрақты түрде жұмыс істейтін үш арнайы жұмыс тобы бар. Соның ішіндегі біреуі трансшекаралық өзендердің суын бөлу жөніндегі келісім жобасын қарастыру және келісу жұмысына жауапты. Аталған жұмыс тобы 2015 жылдың наурызынан бастап екі отырысын өткізіп, екі тараптың келісім жобасы бойынша ұсыныстары мен пікірлерін жинақтады. Келесі, үшінші отырыс осы қыркүйек айында Алматыда өткізіледі деп жоспарланып отыр. Онда келісімнің уағдаласқан құрылымына сәйкес құжаттың мәтінін келісу бойынша қиын әрі жауапты жұмыс жүргізілмекші. Жалпы алғанда, екі тарап бұл жұмыстың оңай болмайтынын түсінеді, бірақ өзара мүдделерді ескере отырып, ортақ мәмілеге келу мүмкін деп пайымдайды.
– Алып мемлекетпен көрші болғаннан кейін бір-бірімізді терең зерттеп, танып-білу заңдылық. Бұл жағынан алғанда Қытайдағы ғылыми-зерттеу орталықтары белсенді жұмыс істейтін көрінеді. Ал біз алпауыт көршіміздің бағыт-бағдарынан қаншалықты хабардармыз?
– Шынын айтсақ, Қытай құдайы көршіміз болғанымен, біздің ол туралы білетініміз әлі де болса аз. Мысалы, Қытайда Орталық Азия, соның ішінде Қазақстанды жан-жақты зерттейтін ірі-ірі деген 20 шақты ғылыми-зерттеу институттары, орталықтары мен қауымдастықтары бар. Соңғы кезде «Бір белдеу, бір жол» стратегиясын іске асыра бастағалы бері зерттеу орындарының саны 50-ден асқан. Олар біздің әлеуетіміз бен мүмкіндігімізге қанық. Әр жасаған қадамымыз бен қабылдаған шешімдерімізді жан-жақты зерттеу арқылы өз үкіметіне Қазақстанға қатысты болашақта саясатты қай бағытта жүргізу қажеттілігі туралы нақты ұсыныстар береді.
Елімізге Қытайдың саясатын, экономикасы мен түрлі бастамаларын жүйелі түрде терең зерттейтін бірегей орталық қажет. Сондықтан да менің пікірімше, Қытаймен ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікке негізделген тату көршілік қатынастарды ұтымды әрі тиімді дамыту мақсатында үлкен бір, мүмкіндік болса, бірнеше қытайтану орталықтарын ашу, сондай-ақ оны тиісті қаражат және кадрмен қамтамасыз ету мәселесіне ерекше көңіл бөлген орынды болар еді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлбаршын САБАЕВА,
журналист,
арнайы «Егемен Қазақстан» үшін
Қытайда Орталық Азия, соның ішінде Қазақстанды жан-жақты зерттейтін ірі-ірі деген 20 шақты ғылыми-зерттеу институттары, орталықтары мен қауымдастықтары бар.
Шахрат НҰРЫШЕВ,
Қазақстан Республикасының ҚХР-дағы Төтенше және өкілетті елшісі:
– Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастардың орнағанына ширек ғасырға қадам басты. Екіжақты байланыстардың қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз?
– Қытай Халық Республикасы – Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мемлекеттердің бірі. Бүгінде екі мемлекет арасындағы қатынастар стратегиялық әріптестіктің жаңа кезеңіне қадам басты. Бұл, әрине, Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинмен және оның алдындағы Қытай басшыларымен ортақ тіл табыса білуінің тікелей нәтижесі.
Екі арадағы қол жеткізген жетістіктерге тоқталсақ, шекара мәселесінің толық шешілуін, Қытайдың ядролық клубтың басқа мүшелерімен бірге Қазақстанға қауіпсіздік кепілін беруін, трансшекаралық өзендер бойынша екіжақты келіссөздердің басталуын, көлік-транзит саласындағы ірі жобаларды іске асыру, энергетикалық ынтымақтастықтың дамуы және экономикалық байланыстардың серпінділігін айрықша атап өтуге болады.
Соңғы жылдары саяси бағыттағы ынтымақтастық та жоғары деңгейде дамып келеді. Қытай тарапының Қазақстанның кандидатурасын БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшелігіне сайлау кезінде қолдауы, Елбасының бастамасымен құрылған Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске төрағалығы, Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезіне белсенді қатысуы осы бағыттағы байланыстың белсенді дамып келе жатқанын білдіреді.
– Қытай Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевты үстіміздегі жылдың 4-5 қыркүйегінде Ханчжоу қаласында өтетін «үлкен жиырмалық» (G20) елдерінің саммитіне қатысуға шақырды. Саммитте Қазақстан жағы қандай бастамалар ұсынады деп күтілуде?
– Біріншіден, G20 жабық клуб іспетті. Оның жұмысына тереңірек назар аударсаңыз, Елбасының неліктен G-Global алаңын құруды ұсынғанын жақсы түсінесіз. Оның жұмысына тек санаулы мемлекеттер мен дүниежүзілік ұйымдар қатысып, әлем экономикасына, қаржы жүйесіне, инвестициялық жағдайына тікелей әсер ететін шешімдер қабылдайды.
G20-ға төрағалық етуші мемлекет оған қалыптасқан дәстүр бойынша шақырылатын мүше және байқаушы елдер, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері ынтымақтастығы қауымдастығы (АСЕАН), Африкалық одақ және Африканы дамыту мүддесіндегі жаңа серіктестік ұйымы сияқты түрлі өңірлік құрылымдарға төрағалық ететін мемлекеттерден басқа, өз еркімен екі мемлекетті ғана қонақ ретінде шақыра алады. Қытай өз таңдауын Қазақстан мен Мысырға жасады. Бұл да болса, Елбасының халықаралық саясат аренасындағы жоғары беделі мен биік абыройының көрсеткіші.
Ханчжоу қаласындағы басқосу жаһандық экономика мен қаржы жүйесі үшін ең маңызды іс-шаралардың бірі болмақ. Оның жұмысына төрткүл дүние назар аударатынына күмән жоқ. Елбасы, әлбетте, тың бастамаларын ортаға салып, басқа мемлекет басшыларымен жаһандық экономикалық жағдай және қаржы дағдарысының зардаптарымен күресу туралы пікір алмасатыны сөзсіз.
– Еліміздің мұнай-газ секторында Қытайдың үлесі артып келеді, ал ол елдегі қазақстандық үлес өз деңгейінде емес деген пікірлер бар. Бұл жөнінде не айтар едіңіз?
– Ұлттық банктің ресми деректеріне сүйенсек, 2016 жылдың 31 наурызындағы ақпарат бойынша Қазақстанға жалпы сомасы 199,5 млрд АҚШ доллары көлемінде шетелдік инвестиция тартылған. Соның ішінде Қытайдан келген инвестиция көлемі 14,7 млрд долларды құрап, ол біздің шетелдік инвесторлар ішінде төртінші мемлекет болып табылады. Бірінші орында Нидерланд (62,9 млрд доллар), екінші орында Ұлыбритания (25,8 млрд доллар), үшінші орында АҚШ (24,5 млрд доллар) тұр. Халықаралық статистикада жеке көрсетілетін Қытайдың Гонконг Арнайы әкімшілік ауданынан тартылған инвестиция көлемі 5,26 млрд доллар шамасында. Ал дәл осы мерзімде Қазақстанның Қытайға салған инвестициясы 3,24 млрд долларды құрап отыр.
Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» деп аталатын стратегиясына кіретін «Жібек жолының экономикалық белдеуі» және «XXI ғасырдағы Теңіз Жібек жолы» сияқты бастамалары, бір жағынан, басқа мемлекеттердің қажеттіліктеріне сәйкес жаңа инфрақұрылымдар мен өндірістік кәсіпорындарын ашуға көмектессе, екінші жағынан, Қытайдың технологияларын, құрал-сайманын, қаражатын, еңбек күшін сыртқа шығару арқылы ішкі мәселелерді шешуді және Қытайдың тұрақты дамуын қамтамасыз етуді көздейді.
Осы орайда Қазақстан үшін көрші мемлекеттің мүмкіншіліктерін ұтымды пайдалана отырып, индустриялық-инновациялық дамуымыздың мақсаттарымен ұштастыру арқылы Қазақстан аумағында жаңа кәсіпорындар ашу мен өндірілген өнімді Қытайға шығару арқылы екіжақты экономикалық қатынастарды және инвестициялық ынтымақтастықты ілгерілетуге болады.
Елімізде соңғы екі-үш жыл ішінде ет, бал, ұн сияқты дайын өнімдерді Қытай нарығына шығаруға бағытталған кешенді жұмыс жүргізіліп жатыр. Карантиндік-ветеринарлық талаптарға қатысты рұқсат алынған соң, отандық өнім жақын арада қытайлық тұтынушыларға жетуі мүмкін.
Биылғы жылдың қаңтар-шілде айлары аралығында Қытайға 216,6 мың тонна астық экспортталды. Жылдың аяғына дейін осындай қарқын сақталатын болса, онда 2014 жылғы 251 мың тоннаға жеткен ең биік көрсеткіштен едәуір артуы ықтимал.
– Қытайдың демографиялық өсімі ұлан-байтақ жері бар, бірақ халық саны аз елдерге қауіп төндірмей ме?
– Шындығын айту керек, бізде Қытайға қатысты неше түрлі фобия бар. «Халық санымен-ақ жаулап алады», «алып елдің экономикасы дамыған сайын біздің экономика құлдырайды», «салған инвестициялары мен берген несиелері өскен сайын тәуелсіздігімізге қауіп күшейеді» деген пікірлер жиі айтылады. Бір жағынан, халқымыздың аталған сұрақтарға ерекше назар аударатыны қуантады, өйткені отансүйгіш азаматтарымыздың бар екендігін көрсетеді. Екінші жағынан, осы қорқыныштарға бой алдырып, көрші мемлекетпен қарым-қатынасты тежеу дұрыс шешім болып шықпайды. Бүкіл шекарамыздың бойына тағы бір ұлы қорған тұрғызып, көрші мемлекеттен іргені аулақ сала алмаймыз ғой. Қайта Қытайдың даму барысына терең сараптама жасау арқылы оның тиімді жақтарын ұтымды пайдалану өзімізге тиімді болмақ.
ҚХР Бас туризм басқармасының мәліметі бойынша, 2015 жылы шетелге шығып, саяхаттаған Қытай азаматтарының саны 120 млн адамды құраған. Олар саяхат жасаған мемлекеттерде 160 млрд доллардан астам қаржыға түрлі тауарлар сатып алып, қызметтерін пайдаланған көрінеді. Сол себепті дүние жүзінде қытайлық туристерді мейлінше көбірек тарту ел қазынасына, орта және шағын бизнеске пайда түсірудің негізгі көздерінің бірі саналады. Олай болса біз де туризмді дамыту арқылы қазына қоржынына қомақты үлес қосуымызға болады.
Ал қытайлықтардың шетелге көшу мәселесіне келетін болсақ, олардың ең жиі қоныс аударатын мемлекеттері – АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік-Шығыс Азияның дамыған мемлекеттері. Олар осы елдерде жылжымайтын мүлік сатып алуға, балаларын оқытуға, бизнестерін дамытуға ынталы.
– Қытай инвесторларының ауыл шаруашылығына инвестиция салуға мүдделі екенінен хабардармыз. Олар қандай өнімдер өндіруге ықылас танытып отыр?
– Қытайлықтардың соңғы кезде Қазақстанда өсірілген және өңделген өнімдерге қызығушылығы артып отырғандығын айтуға болады. Өйткені Қытай 1,5 трлн АҚШ доллары көлеміндегі азық-түлік нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шетелдерден қосымша өнімдерді тасымалдауға мәжбүр. Мысалы, 2014 жылы шетелден 580 мың тонна ет, соның ішінде 297 мың тонна сиыр етін және 282, 8 мың тонна қой етін тасымалдаған. Сондықтан да қытайлық компаниялар Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін бірлескен зауыттар салуға, өндірілген өнімді Қытайға және басқа көрші мемлекеттерге экспорттауға дайын отыр. Соның ішінде ет, өсімдік майы, томат, ұн, соя өндіруге ерекше ықыласты екені көрінеді. Зауыттар салынатын болса, онда негізінен қазақстандық азаматтар жұмыс істейді және өңделетін өнімдердің барлығын жергілікті диқандардың қолымен өсіреді.
– Үстіміздегі жылы екі ел арасындағы сауда айналымы азайғаны байқалады. Бұған әлемдік қаржы дағдарысы себеп болғаны белгілі, ал біздің білгіміз келетіні екі арадағы сауда айналымы қаншалықты деңгейде төмендеді?
– 2015 жылы Қытайдың сыртқы сауда айналымы 3,95 трлн АҚШ долларын құрады, биылғы жылдың қаңтар-маусым аралығында бұл көрсеткіш 1,71 трлн доллар (-8,8 пайыз) болды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мемлекеттік кіріс комитетінің мәліметі бойынша, 2015 жылы екіжақты сауда айналымының көлемі 10,6 млрд доллар болып, 2014 жылмен салыстырғанда 34,8 пайызға төмендеген. Үстіміздегі жылы қаңтар-маусым аралығында бұл көрсеткіш 3,65 млрд доллар болып, одан әрі төмендей түсуде.
ҚХР Бас кеден басқармасының мәліметі бойынша, 2015 жылы екіжақты сауда көлемі 14,2 млрд долларды (-36,6 пайыз) құрады. Биылғы жылдың бірінші жарты жылдығы бойынша бұл көрсеткіш 5,6 млрд доллар (-20,1 пайыз) ғана болып отыр.
Екіжақты сауда айналымы төмендеуінің себебі, біріншіден, Қазақстанның экспортқа шығаратын негізгі өнімдеріне бағалардың түсуінде, екіншіден, жалпы Қытай экономикасы даму қарқынының бәсеңдеуінде жатыр.
Екі арадағы индустриялық-инновациялық салада өзара тиімді әріптестіктің де маңызы зор. Қазіргі таңда екі мемлекет арасында машина жасау, химия өнімдерін шығару, металл өңдеу, металлургия, инфрақұрылым салу, электр энергетикасы, мұнай өңдеу және жеңіл өнеркәсіп салаларын қамтыған сомасы 26 млрд АҚШ долларынан асатын 51 жобаны іске асыру көзделуде. Бұл жобалар іске қосылған соң екіжақты сауданың құрылымын жақсартуға және сауда айналымын арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.
– Көрші ел экономикасының қарқынды дамуы әлем сарапшыларының назарын аудартып, жіті қадағалауында отырғаны мәлім. Жалпы, Қытайдың сяоканды қалыптастыруға қатысты тәжірибесіне тоқтала кетсеңіз.
– Көршіміздің экономикалық дамуы соңғы 25 жыл ішінде екі санды қарқынмен дамыған болса, өткен жылы ол 6,9 пайызды құрады, ал үстіміздегі жылдың бірінші жартысында көрсеткіш бұдан да сәл төмендеп, 6,7 пайызға дейін түсті. Егер бұрын Қытай экономикасы негізінен экспортқа бағытталған болса, қазір негізгі күш ішкі сұранысты арттыруға жұмсалып, сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау мәселесіне баса көңіл бөлінуде. Соңғы кезде өсімнің басым бөлігі қызмет көрсету саласының дамуына тәуелді болып отыр.
Қытайдың XIII бесжылдықтағы (2016-2020 жылдардағы) даму жоспарына сәйкес, жыл сайын кем дегенде 10 млн адамға жұмыс орнын ашу жолымен экономиканың өсу қарқынын 6,5-7 пайыз арасында қамтамасыз ету көзделген. Тек осы көрсеткіштер іске асырылған кезде ғана, Қытай үкіметі мен коммунистік партиясы «сяокан» деп аталатын орта ауқатты қоғам құру, былайша айтқанда, орта тап құру жөніндегі қойылған мақсаттарына – ішкі жалпы өнімнің көлемін 13,8 трлн долларға жеткізу арқылы адам басына шаққанда ІЖӨ көрсеткішін 10 мың АҚШ долларына дейін арттыра алады.
– Елбасының 2014 жылы мамыр айында ҚХР-ға сапары шеңберінде 2011-2014 жылдары Трансшекаралық өзендерді су бөлу жөніндегі техникалық жұмыстар жоспарын жүзеге асыруды аяқтап, келісімнің жобасын қарауды және келісуді 2015 жылы бастайтыны айтылған еді. Мемлекетаралық келісімде ілгерілеушілік бар ма?
– Екі мемлекет арасындағы 24 үлкенді-кішілі өзеннің суын бөлу мәселесі бойынша құрылған арнайы үкіметаралық бірлескен комиссия бүгінгі күнге дейін өзінің 13 отырысын өткізді. Комиссия мүшелерінің әрі қиын, әрі жауапты еңбегінің нәтижесінде су сапасы, төтенше жағдайлар кезінде дереу ақпараттандыру, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, гидрологиялық және гидрохимиялық деректермен алмасу, бірлескен гидротораптар салуға қатысты бірқатар үкіметаралық немесе ведомствоаралық келісімдерге қол қойылып, су бөлу жұмысына негіз жасалды.
Комиссияның қарамағында тұрақты түрде жұмыс істейтін үш арнайы жұмыс тобы бар. Соның ішіндегі біреуі трансшекаралық өзендердің суын бөлу жөніндегі келісім жобасын қарастыру және келісу жұмысына жауапты. Аталған жұмыс тобы 2015 жылдың наурызынан бастап екі отырысын өткізіп, екі тараптың келісім жобасы бойынша ұсыныстары мен пікірлерін жинақтады. Келесі, үшінші отырыс осы қыркүйек айында Алматыда өткізіледі деп жоспарланып отыр. Онда келісімнің уағдаласқан құрылымына сәйкес құжаттың мәтінін келісу бойынша қиын әрі жауапты жұмыс жүргізілмекші. Жалпы алғанда, екі тарап бұл жұмыстың оңай болмайтынын түсінеді, бірақ өзара мүдделерді ескере отырып, ортақ мәмілеге келу мүмкін деп пайымдайды.
– Алып мемлекетпен көрші болғаннан кейін бір-бірімізді терең зерттеп, танып-білу заңдылық. Бұл жағынан алғанда Қытайдағы ғылыми-зерттеу орталықтары белсенді жұмыс істейтін көрінеді. Ал біз алпауыт көршіміздің бағыт-бағдарынан қаншалықты хабардармыз?
– Шынын айтсақ, Қытай құдайы көршіміз болғанымен, біздің ол туралы білетініміз әлі де болса аз. Мысалы, Қытайда Орталық Азия, соның ішінде Қазақстанды жан-жақты зерттейтін ірі-ірі деген 20 шақты ғылыми-зерттеу институттары, орталықтары мен қауымдастықтары бар. Соңғы кезде «Бір белдеу, бір жол» стратегиясын іске асыра бастағалы бері зерттеу орындарының саны 50-ден асқан. Олар біздің әлеуетіміз бен мүмкіндігімізге қанық. Әр жасаған қадамымыз бен қабылдаған шешімдерімізді жан-жақты зерттеу арқылы өз үкіметіне Қазақстанға қатысты болашақта саясатты қай бағытта жүргізу қажеттілігі туралы нақты ұсыныстар береді.
Елімізге Қытайдың саясатын, экономикасы мен түрлі бастамаларын жүйелі түрде терең зерттейтін бірегей орталық қажет. Сондықтан да менің пікірімше, Қытаймен ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікке негізделген тату көршілік қатынастарды ұтымды әрі тиімді дамыту мақсатында үлкен бір, мүмкіндік болса, бірнеше қытайтану орталықтарын ашу, сондай-ақ оны тиісті қаражат және кадрмен қамтамасыз ету мәселесіне ерекше көңіл бөлген орынды болар еді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлбаршын САБАЕВА,
журналист,
арнайы «Егемен Қазақстан» үшін
Соңғы жаңалықтар
Бәріңізге түсінікті болу үшін...
Қоғам • Кеше
Жайық өзеніндегі су қауіпті деңгейден асты
Аймақтар • Кеше
