Тоқсабаның тоқалы

Тоқсабаның түйіндемесі төмен­де­гі­ше. Бір мың да тоғыз жүз алпыс бірінші жылғы шілдеде дүниеге келген. Оң­түстік Қазақстан облысының Мақталы ауданын­да. Сарықамыс ауылында. Ұл­ты қазақ. Білімі жоғары. Шымкент ша­һарындағы химия-технология инсти­ту­тын инженер-құ­рылысшы мамандығы бойынша тәмам­даған. Туған тіліне қоса орысша және өзбекше біледі. Немісше түсініңкірейді. Бір мың да тоғыз жүз сексен бесінші жыл­ғы қоңырқай күзде үйленіп, той жа­саған. Ішімдіксіз. «Жү­зімші» кеңша­ры­ның бар жүзімі түгелдей дерлік түп-та­мы­рымен суырылып тас­талып, күллі КСРО бойынша арақ пен шарапқа қарсы жаппай майдан жа­рияланған жыл ғой, баяғы. Әлбетте, түйіндемені түйменің жібінше тістей үзіп, жиыра түйіп, қыс­қа­сынан қайырсақ, түкті де түсін­бес­сіз­дер. Сон­дықтан, созыңқырай түсеміз-ау. Тоқсаба Торытайұлының зайыбы Ал­қоры Өзбекстанға өтіп кеткен Бос­тандық дейтұғын ауданның Шымған шипажайы маңайындағы Маңырама қыстағында кіндік кескен. Орта білімді. Екеуінен бір ұл және үш қыз өрбіген. Ұлдары Алмабек Қабыланбектегі мал­дә­рігерлік-зоотехни­ка­лық техникумды бітірген. Бірақ алған мамандығы бой­ынша мал тауып, жан бағу маңдайына жазылмапты. Шымкентіңіздің шет жа­ғынан пәтер жалдап, келіншегі мен екі перзентін әзер асырап жүр. Деседі. Алшагүлдерін Гагарин атындағы орта мектептің соңғы сыныбын бітірер-бітірместен Жызақ жақтың жігіті алып қашқан. Ата-енесі бар. Тұрмыс жағдайлары тө­мен­деу. Деседі. Қалған екі қыз – Жү­зімай мен Жұлдызай әлі жергілікті мектепте. Сексенінші жылдардың орта тұ­сы­нан былай қарай, Алқорыны алғаннан кейін-ақ Тоқсабаңыз Сарықамыста әж­ептеуір абыройлы адамға айналған. «Жү­зімші» кеңшарының құрылыс сал­а­сы сеніп тап­сырылған. Тоқсаныншы жылдары­ңыздың төбесі көрінгенше кең­сенің екі қабатты ғимараты көкке әуелеген. Тауарлы-сүт фермасы жар­тылай бой көтеріп үлгерген. Орта мектеп үйінің жобалық-сметалық құжат­тары қамдастырылған. Амал нешік, Тоқсаба Торытайұлы салдырған сол кеңсе әнебір жылдары қаңырап қалды. Адам кіріп-шықпағаннан кейін, шіреніп шоң деректір, баптанып бас есепші жүрмеген соң, тез тозады екен. Төр­тінші әлде бесінші жыл дегенде, ауыл әкімдігі аталатын жаңа жүйе құрылды. Бұрынғы кеңшардың кеңсесі аздап-аздап ағымдағы жөндеуден әзерлеп өтті. Тізерлеп тірілді. Сүзектен сүлесоқтанған кісідей кілдіреңкіреп ба­рып, бой тіктеді. Тауарлы-сүт фермасы сол күйі қирандыға кетті. Құрылыс дейтұғын салаңыз қиын­дау ғой. Икемделмесеңіз. Инженерлік һәм интеллигенттік имандылық сүйе­гі­не сіңген Тоқсаба өзгелерге ұқсай қой­мады. Өзім­шілдене алмады. Үйлесім­сіз­деу үйіне, жұ­қаналау жайына жарты кірпіш жапсыр­маған. Капитализм күт­пеген жерден килігер деп кім ойлапты? Тоқсан екінші жылыңыздың жаз­ғы­тұрымын «Жүзімші» кеңшарының жар­ты жұрты жұмыссыздық дейтұғын жаңа ұғым­мен қарсы алды. Жүзім атаулыдан жұрдайланып, тырдайлана жалаңаш­тан­ғалы, таңданарлығы сол, ішімдік кө­бейген. Ішкіштер қатары артқан. Интеллигент инженеріңіз солардың қата­рына қосылыңқырады. Екі жыл дегенде есін жиған. Әзерлеп. Әйелі мен бала-ша­ғасынан тізерлеп кешірім сұраған. Шымкентіңізден тартып, тү-у түк­пір­дегі Мақталы ауданына дейінгі ара­лықтың адамдары алдымен Атырауы­ңыз бен Ақтауыңызға, әсіресе, Ақтө­бе­ңізге ауыңқырады. Жұмыс іздеп. Кәсіп күйт­теп. Вахталық әдістің соңына түс­кендер әлденеше еселенді. Солардың бірі Тоқ­са­батұғын. Екі ай Ақтөбеде. Бір айдай Са­рықамыста. Осындайына Ал­қо­рыларыңыз әжептеуір-ақ әдеттенген. Кенет төрт-бес ай бойы жоғалды. Қайт­пады. Ақтөбе жақтан. Анда-санда ғана хабарласады. Алқоры алтыншы айға шыдамады. Қызғанышы жоқ. Сағынғаны рас. Ойы-бо-ой, екеуінің ғашықтықтары ғала­мат­тұғын. Әу бастан, әп дегеннен. Шымған жақтағы нағашыларына барған. Тоқ­саба. Маңыраманың мөлдіреген баста­уы­нан су алып, қия соқпақпен мия кеше көтерілген. Алқоры. Жолда жолыққан. Екеуі. Жалқы мәрте ғана жанарлары түйіскен. Содан алыстай алмаған. Бірінен-бірі. Көрмесе, тілдеспесе, шыда­мас­қа кеткен. Қазіргідей құда түсу, сыр­ға салу жоқтұғын. «Қашты-қаштыға» келіскен. Обалы нешік, осы уақытқа дейін Тоқсаба Алқорының көңі­ліне кірбің түсірген емес-ті. Күдік-күмән кіргізбепті. Ендігісі несі? Үш айы мейлі. Төрт айына төзді. Бес айына көнді. Алты айыңыз жарты жыл емес пе?! Сол жолы ғой, алтыншы айда аң­сары ауып, ешқандай ескертусіз, ескі әдірісі бойынша іздеп шыққаны. Арып-шаршап Ақтөбеге барғаны. Ол былай еді. Кір жуып отырып-отырып, орны­нан ыршып түрегелген. Алмабегі адам боп қалған. Көршілеріне тапсырды. Ал­шагүлін жетектеген. Сарықамыстан суы­рыла дедектеген. Мақталыдан мар­шрут­ты таксиге мінген. Шымкенттен «Алматы – Орал» пойызына отырған. Түн ортасы ауып кеткенде. Бір жарым тәуліктей нәр сызбаған. Тәбеті жоғалған. Алшагүлін асырап баққан. Көгілдір вагонда. Ақтөбеңіз айдай әсем, күндей көркем екен ғой. Келбет-көркінде мін жоқ. Тап-таза. Тап-тұйнақтай. Алайда, қарашаның өзінде қарауыта суынып үлгеріпті. Са­ры­қамыста сары алтындай күзтұғын. Мақта­лы­да мақта терімі жүріп жатқан. Шым­кент­те жазға бергісіз шуақ шашырап, шпалыңыздың майы еріген. Түнге қарай да. Ал, Ақтөбеңіз қар жаумай-ақ қақап тұр. Аңсағанына асығып, сағынышына ап­тығып, жеңіл киіммен жеткен Алқоры сорлы аһ ұрды. Өкпектің өтінде дірдек қақты. Алшагүлдің көз жасы жұқалтаң-жүдеу жүзінен мұздақтана сырғақтады. Жеделхат салмай, әдейі бірден бар­мақ-ты. Жатақханадан Тоқсабаны тапқан­да ше, қайтадан жалындап жанғанын-ай. Сарықамыстағы шарбақтың аяғынан ауната таңдап, бауырынан сипап, бауының түбінен тақап үзіп апарған сарыала қау­ынды жарғанын-ай. Алшагүлдің әкесіне еркелеп, тізесінен түспегенін-ай. Бірақ байқаса, түсі сұп-суық екен-ей. Тоқса­баның. Сұсты. Жүдә. «Неменеге келдің?!» – дейді. Қауынға қарамайды. «Ауыл қалай? Аман ба?» Демейді. Алмабек ту­расында ләм-мимсіз. «Келдік! Алты айға шыдай алмадық», – деді Алқоры. Қыр­сығып. Тандыр нанының асты-үстіне қа­рап қойып. «Әлдебір жаққа асығып, алаң­даулы сияқтысың ғой?» – деп қосты тағы да. «Қайда барам?! Қаншама қаржыны құртып... Ең болмаса, жылы киім жоқ. Мені бір курортта жүр дейсің бе, немене? Ең болмағанда ескі тонды әкелмедің бе? Желеңдеп жүгіре жөнелгенше?!» Деді. Тоқсаба. Зірк-зірк етіп. Сарықамыстың сарыала қауыны желінбеді. Тіл жаратындай тәп-тәтті, тілік-тілік, тілім-тілім күйінде кеберсіп қалды. Тандыр нан туралмады. Зірк-зірк еткені жүдә қатты тиген еді. Алқорының жүйкесіне. Таңғы пойызға жұлқына асыққан. Алшагүлін шырқырата жылатып. Тоқсабасы томсырайған күйін­де шығарып салған. Көгілдір вагонға міне бере қызының қызуы көтерілген. Ит қорлықпен Мақталының ауруханасына жетіп бір-ақ жығылған. Бір ай бойы екеуі де емделген. Жылдар жылжып, айлар аунаған. Қашан келеді, қашан кетеді. Шаруасы болмаушы еді. Алқорыңыздың. Тоқса­ба­сымен. Аралары айтарлықтай алшақ­та­ған. Алты-жеті жылдай Ақтөбеде жүрді. Ақтау мен Атырауды байқады. Ақырында ауып-ауырып, жүдеп-жадап ауылына қайт­ты. Жетісай жақта жеке адамдарға жалданып, жеке құрылыстар салатын­дар­ға ілесті. Ұят-аятты жиып тастап. Табысы, бәрібір, татымады. Алқоры да жері молырақтардың мақтасын мәніс­теуге кірісті. Шабыққа шығады. Суаруға жегіледі. Күз бойы терімнен тыным тап­пайды. Көсек қауашағы қажаған қолдары тұтас көсеуленді. Алмабегі өз бетінше Шымкентке тарт­ты. Өзінше үйленді. Жызақ жақтағы Ал­ша­гүлдің артынан артынып-тартынып тө­сек-орын апару мен қайтарма құдалық ат­қа­ру жұтқа ұшырағандай күйге түсірді. Мек­теп қабырғасындағы Жүзімай мен Жұл­дызай күн өткен сайын өсіп келеді. Ас-ауқаттан ахуал арттырмақ керек-дүр. Киім-кешек жағынан да қыз балалардың талап-талғамы қиын-ақ. Қым-қуыттанған заманда. Екі мың алтыншы жылдың жазында Жетісай жақты да жылы жауып, біржолата ауылына оралды. Тоқсабаңыз. Тапқан-таянғанын Алқорының алдына тастады. Екеуінікі бумалай біріктірілді. Аздап-аздап шүйіркелесе шүңкілдесті. Алмабектің қайынжұртын құдалыққа шақырды. «Еш­тен кеш жақсы» десті. Құтылғандарына қуанысты. Жызақ жаққа барып, бесік той атқарысты. Арада және жыл жылыстаған. Екі мың жетінің көкөзек көктемінде Тоқсаба тағы Батыс бағытқа бетбұрыс жасамаққа бел буды. Үй-жайы мен қора-қопсысын бажайлап байқаса, ел-жұртының ең со­ңын­да ілбиді екен. Шарбағының шырпыла­рына дейін күйрепті. Жыңғыл шыбықтар ғана жапырыла жығылудан сақтап тұ­рыпты. Әке-шешесінен қалған қара ша­ңырақтың сүйегі мықтытұғын. Қаншама берік дегенмен, қабырғаларының қара­уы­та қабарған тұстары, сызаттана жарылған жерлері жүрегін сыздатты. Тоқсабаңыз өз мекиені Алқорыға өзек­­жарды ой­ын білдірмекке бекініп, үйіне кірген. «Ба­тысқа қайта бармақпын. Несібе іздемекпін. О жақтың жағдайы жақса­рып­ты», – дегендейін мән-мазмұндағы мағ­лұм­дама­сын қоңырқызыл мекиендейін оң аяғын сәл-пәл көтеріп, сол аяғын сыз еден­ге нық басып, нан илеп тұрған Ал­қорысы мұ­қым-мүлде мақұлдамайтынын нымша­сы­ның желке тұсымен-ақ анық аңғартты. Бұрылмаған күйінде: «Батысқа бармай­сың», – деді. Көгілдірлеу керсендегі зуа­ласын зәктенген шаңыраққа жете­ға­был жо­ғары көтеріп, қайтадан зірк ұрды. Ұн­ның ұрпағы бұрқ етті. «Мал тапқыш, ырзық іздегіш болсаң, Астанаға неге аттанбайсың? Жүдә батысшыл бола қапсың», – деді. Сүмірейіп, сыртқа қарата беттеген. Тоқсаба. Табалдырық алдындағы тепкішектен түсе бере сәл сүрінген. Қожай­ын­ның жүні жығылғанын сезген тарғыл қо­разыңыз қоқиланған. Төрт тұсында төрт мекиені. Төрт құбыласы түгел. «Алқорының айтқанын да тыңдайық. Астанаға қарата қамданайық», деп күбір­леді Тоқсабаңыз. Тыраулаған тырналар оралған күндердің бірінде Сарықамыстан да сызашықтана соқпақ салынды. Астана жаққа. Аузынан қағынған екен-ау сонда Алқоры. Астананы аузына алып несі бар еді-ай?! Десеңізші... Алғашқы айларда алпысыншы және жетпісінші жылдардың адамдары секілденіп, сезімталдыққа буылып, бірталай мәрте хат жазған. «Астанадан сәлем!» деп. «Есіл өзені жағасында жүріппіз» деп. Кейініректе: «Жөндемді жұмыс жоғырақ боп тұр», – деді. Жарты жыл жыл­жы­ғанда, көңіл-күйі көтеріліңкіреп: «Қам­қор­шы жандар жоқ емес екен. Өз ма­мандығыммен қайта қауышқандаймын», – деді. «Өзімді, өзім тапқандаймын. Жатақ­хана жағы ғана қинайды. Бәрі реттелетін сыңайлы», – дегендейін жаңалықтар жетті. Әуелгіде ай сайын жиырма-отыз мың теңге салатын. Бірте-бірте қырық мың, кей-кейде елу мың алатынға айналды. Ал­қо­рыңыз. Жаман емес, әрине. Азық-ауқатқа, азын-аулақ керек-жараққа сеп болып, жоғарырақ сыныптарға сырғыған қыз­да­рының реңдері кіріп, жүздері жы­лыңқы­ра­ды. Жылап-сықтаулары сиреңкіреді. Екі жылдай әлсін-әлсін оралып со­ғатын Тоқсабаңыз екі мың тоғызы­ңыздың ортасынан бастап ат ізін салмаған. Жаз соңына таман ғана Ташкентке өтіп бара жатып, аз мезетке аялдаған. Мейлі ғой. Аман жүрсінші. Есен күлсінші. Деп ой­лап, көргеніне мәзденген. Алқорыңыз. Тоқсабасы қал­та теле­фон­ға қарқ қы­лып қайтқан. «Қорықпа. Қыздарың үй­ретеді», – деді. Өзі өзге­шелене өз­геріпті. Бұрын­ғы Тоқсаба емес. Бас­қа­ша. Жүріс-тұ­рысы. Күлі­сі. Қимыл-қы­лығы. Ки­но­лардағы кә­сіп­керлер ме, бай-бағлан бизнесмендер ме, сондай-сондайлар секілденіп, сарт та сұрт етеді. Қара шан­дырлана қылқиятын мойны жұмыр­ла­ныпты. Ұртындағы ұра-ұра шұқырлары, жыра-жыра әжімдері әжептеуір-ақ тегістеліпті. Жон арқасы тіктеліпті. Шымқай көк кәстөм-шалбары құйып қойғандай. Жарасады. Күйеуінің келбет-көркінен, бой-басынан кінәрат тап­­пады. Бір бума ақша ұстатты. Ал­қорыға. Ақша шіркін жақсы ғой. Алайда, Тоқ­сабасы әлдеқайда алыста-а-ап кеткендей ме, қалай? Жү­ре­гінің басы ашың­қыраған. Астанаңыз ағар­тып жіберіпті. Алқорының қараторылау Тоқсабасын. Қал­­таларына сала беретін қолдарының сыртына дейін ақшылтым тартқан. Қалта телефоны қай­та-қайта шы­рылдайды. Үй айналып ба­рып сөйлеседі. Алқоры таңданады. Ал­ғаш қосылғанда ма, қосы­ларда ма, айтқа­нындай, осы Тоқсабасы туылар жылдың сәуірінде ше, ғарышқа алғаш мәрте адам-затыңыз ұшқан ғой. Са­ры­қамыстың мектебіне Гагарин аты қойыл­ған ғой. Ол кезде «ға­рыш» және «ға­рыш­кер» деген сөз­деріңіз санада жоқ қой. Осы Тоқса­баңыздың есімі Космосбек немесе Космонавт боп кете жаз­дапты. Ауылға келе қалған әлдебір қария: «Мына мен ашар­шылықта қырыл­ған бір үйдің он перзентінен аман жорт­қан жалғыз ем. Бұ бала кім боса-дағы, тоқ жүрсін. Аспанды тесіп ұш­пай-ақ қойсын. Тоқсаба босын ныс­пысы», – деп нықтапты. Тоқсабасы Ташкентке соққан әлгі са­парында әлденені айтпаққа оқтал­ғандай, алайда, айта алмай, қимай-қимай кеткендей көрінгенін кейін ойлаған. Алқорысы. Мінекиіңіз, екі мың оныншы жы­лы­ңыздың жып-жылы күзінде, теректер тершіп тұрғанда, Астана жақтан аспан тесілгендей, ғарыштан тосын ақпарат шо­шын­та жеткен. Алғаш «ақ алтын» теріп жүрген қатын-қалаштар Алқорыдан алы­сы­рақ кетіп күбірлескен. Сәлден соң кейбіреулері көпе-көрінеу күрсінісе көз қи­ық­тасқандай, кейбіреулері күлмеңдесе қа­рас­қандай сезілген. Әлдебір нәрсенің, қан­дай да бір тірліктің тікелей өзіне, қара басына қатысты екенін сезініп, қарадай қалты­раған. Қайтадан қарағыштап еді, жа­ңа­ғы­лар жым-жылас жоғалғандай. Жүй­­ек-жүй­ектерді бойлап, жыпылдап ұзап барады. Кешке қарай, тұт ағашының түбіндегі қою көлеңкеге көсем қатындар көбірек жи­нал­ды. Өзгелері де жақындасты. Біреуі бұ­ған қарап қол бұлғады. Алқоры қорқа-қор­қа қадамдады. Аузы батыр, адуынды атан­ған, баяғы КСРО аманда байы бөл­імше бас­қарған, бүгінде «ақ алтынды» өл­шеп қа­былдайтын таразбан бике сөз бас­та­ды-ай сонда. Баптана таптанып. «Ай, айна­лайын Алқоры! – деді мүсіркей мүләйім­сі­ген кейіппен. – Астанадан хабарың бар ма?» Алқоры теңселіп барып талып түсті. Бетіне су бүркіп, есін жинатты. Естиярлар. «Ойбай-ай! Ойбай-ай! Жеңеше-е-е! – деп зар еңіреді есіне келер-келмес күйдегі Алқорыңыз. – Жаңа-жаңа жарығандай бо­лып ек. Аман ба екен алтын-е-е-ем... Ас­танадағы алтын-е-е-ем... Бас ие-е-е-ем...» Таразбан бике бүйдеді-ау кенет: «Әй, Алқоры! Әлі ештеңе естірткен жоқпыз ғой. О несі-ей, а?! Ал, айтайын енді. Ес­тір­тейін енді. Сал құлағыңды. Жина есіңді. Есіз қағыр еркектердің бәрі сондай. Астанадағы алтының аман. Оттан ыстық ойнас тауыпты. Тіллә қауынның тілігінен тәтті тоқал алыпты. Ал, аңырай бер енді. Ал, боздай бергін. Әл-ті-не-е-ем деп. Әмән бә еке-е-ен деп...» Алқорыңыз меңірейді. Таразбанның ашуы қайтыңқырады. «Бұл – өсек емес. Байыңмен бірге кеткендердің ішіндегі өмі­рі өтірік сөйлемейтін, жақын жекжа­ты­мыз­дың шын сөзі. Сол күні Сарықамыстан және сол төңіректердегі басқа да ауылдар мен кенттерден жиналып кеп мақта теретіндер қас қарайғанша қызғын пікір таластырған. Алқорыны бәрі ұмытқандай. Жалғыз қайтқан. Қараңғылық қаншама қою бол­ғанымен, ай туғанда айнала жарқырап сала берген. Жүзімай мен Жұлдызай түк­пір­гі бөлмеде сабақ әзірлеп отырыпты. Ай сүтінің жер бетіне соншама саулап құйыл­ғанына қапаланды. Дәл бүгін қара түнек жағатындай еді. Жанына. Жай-күйіне. Күндізгіден бетер жарқыраған Сары­қа­мыс гу-гу. Тоғайдағы қамыс-құрақ ду-ду. Жанып жөнелгендей. Барлық үйде тек қана Тоқсабаның тоқал алғаны айтылып жатқандай. Теледидардан да. Бетін басты. Қос алақанымен сипалай төмен түсірді. Үйіне кіріп, ұялы телефонын тапты. Таптап-таптап тастағысы келді. Тапта­ма­ды. Табалдырықтан аттап, тас тепкішекке шықты. Тасқа тастағысы келді. Таста­ма­ды. Қора-қопсының артына қарай айнал­ды. Астана тұстан ай жарқырайды-ай. Алқорыны мазақтап. Денесі тоңазыды. Қалтасындағы теле­фонды қайта суырды. Сорайған соралар­дың арасына лақтырғысы келді. Лақтыр­мады. Екі қызы екі жақтап үйреткен. Тілдеспек адамның атын тергенді біледі. Сөйлесе сала өшіргенді біледі. Жанарынан жас сорғалады. Тарам-тарам. Титімдей телефонға тырс-тырс там­ды. Алақаны ашыды. Саусақтары дуылда­ды. Терді. Термешеледі. «Тоқсаба» деген жазу көрінді. Өшіре салды. Өршеленіп. Қайтадан терді. Сабыр сақтап, құлағына тосты. «Абонент байланыс аясынан тыс жерде немесе оның телефоны сөндірулі», – деді. Әлдебір әйелдің сүйкімсіз, салғырт дауысы. Әлденеше мәрте термешеледі. Мұздаған құлағына тосты. Әлгі әйел үш тілде кезек-кезек безектеді. «Айдың да аясынан тыс жерде... Жүрген шығар... Жатқан болар, бәлкім», – деді ызаға буылып. Бірер жылдан бері Мақталы ауда­нында тамшылатып суару әдісі жаппай қолға алынып, қызу қолданылып жүрген. Сол түнде Алқорыңыз-дағы үйіргелік те­лі­мінің талай-талай тұстарын көз жасы­мен тамшылатып суарған-ды. Таң атқанда тастүйін шешімге тоқ­тады. Жыламайды. Мұң шақпайды. Түк болмағандай, дым білмегендей кейіпке кіреді. Мызғымас та мізбақпас. «Астана­дағы алтыным аман ба екен?!» – деген өзі. Дүйім әйел әлемі алдында. «Өліпті» деген хабары жеткенде ше? Қайтетұғын еді?! Беті әрмен. Аман жүрсін. Жақсылы-жа­манды жиырма бес жыл бірге өмір кешіпті. Ширек ғасыр. Аз емес. Анау бір кездері Ақтөбеде алып қойса қайтетұғын еді? То­қалды. Қалып қойса, қайтер еді? Біржолата. Онда жүдә жас еді ғой. Екеуі де. Сабыр керек. Деп түйді. Күйінді де түйінді. Апта аралады. Арада. «Абонент бай­ланыс аясынан тыс жерде...» дейтұғын әйел­дің үні өшкен. Қоңырауы жеткен. Ас­танаңызға. Тоқсабасының дауысы дірілдейтіндей. «Рас па?» – деген. Алқорысы. «Солай болды, – деген Тоқсабасы. – Келесі жексенбіде бара жатырмыз». Аспан тағы тесілгендей. Ғарыштан ғашықтар түсетіндей. Екі қызын екі жағына алып, Ал­қо­рыңыз апта бойы, күні-түні үй-жайлары мен қора-қопсыларын тазартты. Әктеп-сөктеп әлектенді. Жексенбі күні, жақұттай жайнаған ал­тынсары күздің ертеңгілігінде, қызыл­жал­қын жапырақты өріктердің арғы жағынан ағараңдаған қос «Джип» пен сүлік қара «Тойота-Камри» көрінген. Сарықамыс ауылы гу-гу. Алдыңғы ақшаңқан «Джиптің» тізгініндегі Тұмариістұғын. Жанындағы Тоқ­са­басы. Екінші ақшаңқанның ішінде Тұ­ма­риістің ең жақын, ең сенімді, ең қым­бат достары – ерлі-зайыпты екеу келеді. Сүлік қара «Тойота-Камридің» меңге­рі­гінде – мәз-мәйрамдығын жөндеп жасыра алмай жайнаңдаған Алмабек батырыңыз. Артқы орындықта – келіншегі, бала-ша­ғасы. Қай Алмабек дейсіз бе? Ойбай-ау, Шымкенттің шетінде пәтер жалдап, әзер тіршілік ететін, Тоқсаба мен Алқорының Алмабегі ғой. Үш бірдей суперкөлік екі мың он­ын­шы жылыңыздың күзінде Сарықамыс ауы­лына сән-салтанатпен кірді. Сарықа­мыс­тың сиырлары тұяқтарын сырт-сырт еткізіп, өріске беттеген, жалқау қатындар кейбіреулерін кешірек сауып, қуалап қосатын шақ еді. Ең ескі үй-жайдың ауласында тізілді. Суперкөліктер. Есіктері сарт та сұрт, сарт та сұрт. Жатырқасқандар жоқ секілді. Сос­тиып кідіріскендер кем секілді. Тан­ы­су мен табысу басымырақ тәрізді. Алқоры аздап-аздап сұрланыңқырап ба­рып басылғандай. Сыр бермеске бекінген. Серт еткен. Бәрімен емін-еркін есендескен. «Тұмариіс» деп, сүп-сүйкімді, аппақ, бал­ғын қолын ұсынғаны – сол ғой. Сол. Тоқсабасы тіке қарамады. Қарай алмай, көзін тайдырып әкетіп, иығынан бү­ріңкіреп, қысыңқырап қойғанын-ай. Ал­қо­рыдан кешірім сұрағаны ма, кім білсін-ай, кім білсін. Алмабегіне ғана Алқо­ры­ңыз сәл сыздаусыды. Ентелей жақын­да­ғанын жақтырмады. Бетінен салқындау сүйді. Келінін кінәламайды, әрине. Бес-алты баклашканың түбін ойып, бастарын төмен тұқыртып, қолжуғыш етіп қойғандары дұрыс бопты. Астана мен Шымкенттен келгендер шетінен жу­ы­нып-шайынды. Әсіресе, Тоқсаба мен Тұ­ма­риіс­тің бір-бірінен алыстамай, икемдесе, ишараласа жұптасып жүрістері жарас­пайды деу қиын еді. Жол киімдерін жөн киімдеріне жылдам ауыстырып алыпты. Екеуі де. Бір­ге ілесіп келген ерлі-зайыпты достары да. Темір көліктерден тең-тең дерліктей дү­ниелер түсірілген. Тарту-таралғылар. Сый-сияпаттар. Алқорының шашылып-тө­гіліп дайындаған дастарқаны еселене кеңейген. Астаналықтардың арқасында. Әуелім әу­леттің етжақын жанашырлары жиналды. Кішігірім кеңес өтті. Нақ-нақ, қысқа-қысқа, тап-тұйнақтай түсініктер берілді. Кешірім сұралды. Тоқсаба мен Тұмариіс тараптан. Бәрі белгіленіп, шешіліп қойыл­ған мәселелер мәнзелдес. Мәністелген. Астанадан ілесіп жеткен ерлі-зайыпты жол­дастары заман және зырлаған уақыт, адам мен қоғам және әлемдік әйдік үрдістер хақында бес-бес минуттан ғана ой-пікір үстеп, жағдайды жайбағыстады. Тоқсаба мырза мен Тұмариіс ханым сағат үш пен бестің арасында ауылдағы жамағайын жақындар мен көрші-көлемді жинап, құдайы тамақ берілгені жөн боларын жеткізді. Елең-алаңнан астана­лық­тар қайыра жолға шықпақ екен. Құдайы тамақ уақтылы өткерілді. Ақ­сақалдар бата берді. Артық-ауыс сөз бол­ған жоқ. Тоқсабаның таңғаларлықтай та­ғатты һәм талғаулы тұрпатына, Тұмариіс­тің таңғажайып табиғатына тамсанған жұртыңыздың пәлендей пәтуасыздыққа ұрынбағы мүлде мүмкін емес-ті. Бәр-бәрі заманауи райда, жып-жылы шырайда өрбіді. Тұмариіс тыным таппаған. Талдыр­маш­тығынан танбаған тал бойы қай ша­руаға да икемді. Үй тірлігін үйіріп әкетеді екен. Сөйтіп жүріп-ақ, «сотыбиімен» са­ғат сайын сөйлеседі. Компьютер-планшетімен жұмыс істейді. Әлдекімдерден ес­еп-қисап қабылдайды. Бәзбіреулеріне тап­сырма табыстайды. Сөйтіп жүріп-ақ, Ал­қорыңызбен аздап-аздап шүйір­ке­лесу­ге, мектепте оқитын екі қызбен біраз-біраз сырласуға уақыт тапты. Түн ортасы таянды. Дастарқан жи­нал­ды. Табақ-аяқ тап-таза. Киім-кешек, сый­лықтар тапсырылды. Тарту-таралғылар­дың арасында Жүзімай мен Жұлдызайға жеке-жеке ноутбуктер де бартұғын. Тұмариіс ханым өзінің кім екенін, немен айналысатынын біразырақ баян етті. Мақсаттар мен жоспар-жобаларды ортаға салыңқырады. Түйіндемесі мынадайтұ­ғын. Шамамен. Бір мың да тоғыз жүз алпыс сегізінші жылы туған. Алматыдағы халық шаруашылығы институтын эко­номист мамандығы бойынша тәмәмдаған. Алғаш ауылдық ауданда істеп, артынша қала қызметіне ауысқан. Тоқсаныншы жылдардың ортасынан бастап-ақ бизнесте. Бес-алты жыл қатты қиналған. Мар­құм әке-шешесі көп көмектескен. Алма­тыда шағын зауыттары мен сауда кешені бар. Қазір Астанада тұрады. Елор­да­ңыз­дағы Есілдің сол жағалауында. Коттеджде. Ірі құрылыс фирмасын Тоқсабаның басқаруына толық өткізген. Танысқан­да­рына екі жылға, табысқандарына бір жылға жуықтаған. Түйіндемеден тысқары түсініп-түй­ген­дері де бар. Сарықамыстықтардың. Тоқ­сабаңыз талантты инженер, керемет құрылысшы екен. Қор боп жүріпті. Екі жыл бұрынға дейін. Бүгінде елорда­ңыз­дағы, Есілдің сол жағалауындағы екі бірдей құрылыс кешенінің тікелей авторы әрі салушысы. Қысқа мерзімнің ішінде Аста­на­ның құрылысшы қауымы мен сәулетші­лерін түгел мойындатқан. Талантымен. Тындырымдылығымен. Тұмариістің ашық-жарқындығы, түкті де жасыра алмайтын ақкөңілдігі Алқо­рыны аң-таң етті. Оңашада қайта-қайта құлағына сыбырлап, талай-талай сырла­рын сіңіргені-ай. Тұрмысқа жиырма жеті жасында шығыпты. Күйіп-жанып, сүйіп-қалап қосылған жігіті кінәратты екен. Ондай жағдайын жігіттің өзі де білмесе керек... Содан кейін, күйеуге тимеген. Он­дайды ойламаған. Тек бизнеске берілген. Алқоры аяған. Қатты-қатты. Түн ор­та­сынан ауғанда тағы оңаша қалған. Екеуі. Тоқсаба тыстан ішке кірмеген. Қора-қоп­сысының жанында ойланып отырғандай. Ескі тонын жамылып. «Құрсақ шашу бергенімізге бір ай боп қалды, сізден жасы­рарым жоқ, – деді Тұмариіс Алқорыға. – Енді сіз екеуміз бір адамбыз ғой. Өсек тың­дамайтын адаммын мен, әпкетай. Өсек­ті тыңдамасаң, ол өледі. Өсекті сөй­тіп өлтірейікші сіз екеуміз. Сіз де соған үйреніңізші. Мүмкін боса. Ал, біз таңер­тең ертелеп жолға шығамыз. «Тойота-Кам­риді» Алмабекке тарту еттік. Шым­кент­тен пәтер әпереміз. Мына үй-жайла­рыңызды бұзып тастап, қайта салумен Алмабек айналысады. Қаржы-қаражаттан қам жемеңіздер. Жүзімай мен Жұлдызай қалаған университеттеріне түсіп, бітіргенше менің тікелей қамқорлығымда болады. Бірақ, әпкетай, екі қызға да, Алмабекке де айрықша талап қоямыз. Заманға сай. Жауапкершіліктерін жоғарылата түсеміз. Ол өздеріне пайдалы, түсініп отырсыз ба?» «Адам боп кеткендері жақсы ғой бізге», – дейді Алқоры. «Сіз «ақ алтын» терімін тоқтатып, өзіңізді күтіңіз, әпке, – деді одан әрі Тұмариіс ханым. – Ай сайын Астанадағы «Ақсұңқар» ЖШС есебінен елу мың теңге аударылады. Жеке өзіңіз үшін. Же­тісайдың жылы суына, Жаңақорғанның ыстық балшығына барыңыз. Сарықа­мыс­қа Сарыағаш та тиіп тұр емес пе?» «Иә-иә, жақын ғой», – дейді Алқоры. «Әпке, – деді тағы Тұмариіс аздап күр­сініп. – Тоқсабаңыз кеп тұрады. Қо­рық­паңыз. Аңсары ауып, сағынса, ешқан­дай тежеу мен тұсау жоқ. Шекара мен шектеу жоқ. Әрине, қаншама қырғын тірлік инженерлік иықта. Түсінесіз ғой. Көбінесе Астанада болмаса, қиын. Түсі­ніп отырсыз оны...» «Түсінемін ғой. Неге түсінбейін», – дейді Алқоры. Елең-алаңда екі бірдей аппақ «Джип» пен сүлік қара «Тойота-Камриіңіз» жолға шықты. Астаналықтар аттанып кеткеннен кейінгі жексенбіде ше, Сарықамыс симпо­зиумы өткен. Баяғы заманда «сельмаг» болған, кейініректе кафеге айналған дәм­ханада. Сарықамыс симпозиумына қолы бостар, атап айтқанда бұрын бөлімше басқарған, бастауыш партия ұйымының хатшысы болған, бригадир және звено же­т­екшісі болған, мал дәрігері және мұ­ғалім болған бірқанша зейнеткерлер, бес-алты жұмыссыз және жастар өкілдері қа­тысқан. Өзбекстанға өтіп кеткен Бостан­дық ауданына қарасты Маңырама қыс­тағынан келгендерді қосқанда, бұл жиын халықаралық мәніске иетұғын. Симпозиум деуіміз сол себептен. Симпозиум сағаттан сағатқа созылды. Тоқсаба мырза мен Тұмариіс ханым ха­қында талқылау таусылмады. «Тоқсаба Торытайұлы өз ныспысына сай боп шықты, атын ақтады. Біз жерлесімізді мақтамаймыз. Біз Тоқсабамен мақ­танамыз». Десті. «Тұмариіс келін жетпіс бесінші жылы Мақталыға облыстан келген келіншекке, ауатком төрағасының орынбасары боп сайланған сұлуға ұқсайды екен. Айны­майды». Десті. «Ауатком орынбасарын қайдам-ау, қай­дам. Сексен үштің күзінде, Андро­повтың тұсында Келестен келген үшінші хатшыға ұқсайды. Көркемдігі». Десті. Симпозиумға қатысушылар қоры­тын­ды қарар қабылдады. Ол былайтұғын. Ша­мамен алғанда. Бірінші бап: «Тұма­риіс-Тұмариіс дейміз-ау, ағайын. Таңда­нып. Тамсанып. Қаншама жерден мықты босын, баяғы патшайым апамыздың атын иеленсін, бәрібір. Тұмариіс ханым – Тоқ­сабаның тоқалы». Екінші бап: «Сары­қа­мыс санасы мен адамзат дамуының ара­сын­дағы ал­шақтық асқынған. Ал, Тұ­ма­риіс ханымның Тоқсабаға тоқал болуы, сол алшақтықты қысқартуға қызмет етпек». Кафе іші у-шу. Гу-гу. Ду-ду. «Жұғысты босын», «Жұғысты бо­сын». Десіп, жымыңдасқандар еселенді. Тап сол сәтте кафе қабатындағы жекеменшік азық-түлік дүкенінен бір қора қатын-қалаш шыққан. Олар негізінен Са­рықамыстың сарқарын бәйбішелері мен мақта теруге жарамайтындар, той-тома­лақтарға барарда және қайтарда қиқаң-сиқаң, қиқаң-сиқаң ететіндер, үйрек секілденіп, екі жақтарына жығыла жаздап жүретіндер, яки біресе оң иықтарына қа­рай, біресе сол иықтарына қарай құлап кететіндей көрінетіндер еді. Бұлары­ңыз­дың талқылауы да Тоқсаба – Тұмариіс төңірегі мен Алқорының айналасында ғой, әрине. Ал, Алқоры бәйбіше биылша сыр алдырмайын деп шешіп, «ақ алтын» теріміне жегілуден танбады. Ой-санасы өс­ек­те емес. Көсекте. Қозаның көсегінде. Алай­да, аздап-аздап аунақшиды-ау. Төсегінде. Алмабек Сарықамыстан салынатын болашақ үй-жайының жобалық-сметалық құжатын Шымкенттің шебер сәулет­ші­леріне жасатып, біржола бекіттіру үшін Астанаға аттаныпты. Деседі. Күлімкөз күз мамыражай мінезінен тан­­бай тұр. Тек оқта-текте қырау қылау­лайды. Таңға жақын ғана. Шарбақтың ая­ғын­дағы тақта телімде, жыл сайынғы күзде, Жүзімай мен Жұлдызай қарала қауынның көк­түйнегіне дейін кеміріп жеп жүруші еді. Енді ептеп-ептеп қана көз қиық­та­саңыз, шикі шапшаңыз түгілім, бүй­ірлері сап-сары, көгілдір керсендей қауын­да­ры­ңыз сұр­ғылт қырау астында, солған пәлек үс­тін­де дөңкие төңкеріліп жатыпты-ай. Мархабат БАЙҒҰТ.