Өзгерген көрермен

немесе Альберт Гернидің «Махаббат хаттарын» «оқуға» төзім жете ме? Бүгінгі заманның тым сыншыл, тым кінәратшыл көрерменінің көңілінен шығу үшін қазақ сахнасында жүріп жатқан жаңа эксперименттер де бар. Сахна мен залдың арасында көзге көрінбейтін тайталас­тан жеңімпаз атанып шығу үшін режиссерге үлкен шығармашылық қадамдар керектігі қашанда өзекті болып қала бермек. Биыл Алматыдағы Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мем­лекеттік академиялық бала­лар мен жасөспірімдер театры алғаш рет америкалық жазушы Альберт Гернидің «Махаббат хат­тары» атты екі бөлімнен тұра­тын эпистолярлық романын сах­на­лаған болатын. Бұл күн­дері өткен маусымның ең соңғы спектакльдерінің бірі көрер­мен­дерімен қайта сырласуға дайын. «Болашақ» бағдар­ла­масымен оқып келген, бұған дейін режиссер Талғат Теменов сахналаған «Қызыл орамалды Шынарымда» актер ретінде жұл­дызы жанған Жұлдызбек Ж­ұманбайдың Мәскеуден бір­деңе біліп келгеніне сенген едік. Түйсігіміз алдамапты. Сахна­да сирек болатын соны эксперимент өзін өзі толығымен ақтады. Актер Жұлдызбек Жұманбайдың режиссерлікке жайған құлашы сәтті болды. Ал спектакль... Өмір бойы бірін бірі жақсы көріп тұрып та саналы түрде бірінен бірі бас тартқан, бірін бірі іздеп жүріп те таппаған талайсыз тағдырларға құрылған диалогтардағы сөздерді бір кезде сіз де айтқансыз. Өле өлгенше, тіпті, өліп қал­ғаннан кейін жазылған хат­тар. Сүйіп тұрып та осы сезі­міне сенбей өткен адамдар. Осылайша америкалық өршіл сенатор Энди мен Мелиссаның махаббат хаттары адами қа­рым-қатынастардың да, тіпті, көрер­меннің өтіп кеткен өмірінің де қалтарыстарына сапар шеккізеді. Қос кейіпкер, екі артист: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері – Тынышкүл Сұл­танбердиева мен Қадырғазы Қуандықов сахна төрінде «Махаб­бат хаттарына» жан бітіреді. Жан тебірентерлік драмада, бір жағынан, психоло­гия­лық толқыныстардан өзге ештеңе де жоқ сияқты. Екін­ші жағынан, онда бәрі де бар. Адамгершілік тұрғыдағы өрлеу­лер, моральдық құлдырау­лар, жан күйзелісі. Бір кездегі бала Энди өршіл мінезімен армандарын бағын­дырса, ол оқитын мектепке бойжетіп те үлгермеген кезінде, «Өз елінің ханшайымы» сияқты адасып келгендей болған Ме­лис­саның өмірінің соңына дейін адасып өтуіне не себеп? Жауап­тардың барлығы – көрерменнің көңілін бір сәтке болса да өзгеге алаңдатпаған шыншыл, жүрек шымырлатқан хаттарда. «Мен «л» әрпінің аяғын «д» әрпінікіне қарағанда ұзынырақ етіп салатын боламын». Энди. «Мен өзімнің барлық «а» мен «о»-ларымды дөңгелететін боламын». Мен «р»-ның аяғын ұзындау қылуға тырысатын боламын. Оқы да әрі қарай жібер. Энди. Мұның аты – бала махаббат болса, уақыт өте азапқа айналған ұлы сезім. Ал спектакльдегі хаттардың мәнісін нақыштап тұрып, өз қолымен хат жазып көрген буынның өкілдері ғана түсінер. Міне, өзінің мән­сіз тіршілігінен шаршаған Мелисса мына пәниден өткенше жалғасатын хаттарда мынадай жолдар бар: «Менің әкем, барлық адамдар хат жазуы тиіс және мүмкіндігінше жиірек жазулары тиіс деп есептейді. Бұл – құрып бара жатқан өнер. Ол, хат деген – өзін көрсетудің әлемдегі ең тиімді тәсілі дейді. Мен де осылай ойлаймын». Кейде сол хаттардағы түкке тұрғысыз сөздердің өзі де терең ойға қалдырады. Әлемнің әр шалғайынан екі адамның хаттарындағы шыншыл кеңестер мен шынайы сезімдер бірін бірі өсіріп отырады. Алайда, қарапайым Энди сүйіп тұрып та ауқатты арудан бас тартты. Әке-шеше мейірімінен мақұрым қалған Мелисса да кейде екеуінің қағаздағы махаббатының өзі үлкен қабырғаға айналғандай болған хаттарға да қарғыс айтқан кезі аз емес. Әрине, екі бірдей бөлімнен тұратын эпистолярлық роман сахналық нұсқасында қысқарған. Бұл жерде режиссердің қабі­лет таныта білгенін айту керек. Қысқарған жолдардың жігін біл­дірмей, көрерменді спектакльдің соңына дейін бір деммен алып шығу да – шеберлік. Айнаш ЕСАЛИ, «Егемен Қазақстан» АЛМАТЫ