Қайран, қазақ қыздары!

(Триптих) Тарихқа көз жүгіртіп қарап отырсақ, қассақтың небір қайсар қыздары, ғұндардың еланасына айналған арулары,  түріктің тұрпаты бөлек жауынгер «қатындары» (ханымдары), қазақтың ұранға айналған, кие қонған небір аяулы ана, апалары болыпты-ау... Елім деп емінген, жерім деп тебінген ерлермен сын сағаттарда қатар жүріп, қанатына айналған, бала туып, ұрпағын өсірген олардың да аттары  тарих қойнауынан талып-талып естіліп жатады. «Атқа мінсең ей қаған, жерді көрмейсің, таққа отырсаң ей, қаған, елді көрмейсің! Атыңды жер, тағыңды ел көтеріп тұрғанын неге білмейсің?» деп сөйлеген де біздің асыл аналарымыз. Асылы, ел болмақ – Анадан! Ел өссе де – анадан, беті аулақ, өшсе де – анадан! Сол қайсар аналар дәстүрі аяқсып кеткен жоқ па, аналар тағдырына өз дәрежесінде зер салып жүрміз бе? Толғандырған да, қолға қалам алдырған да осындай аялауға лайық аялы аналар дәстүрі, айтулы айымдар тағдыры. 1. Апа Біз қоңсы тұрдық. Қазақша айтқанда «құдайы көрші.» Таң шапағы рауандап атқаннан ол кісі балконға шығады. Кітап оқиды. Ойланып отырады. Біз көрші үйден Бей­секеңді арқалағандай етіп сүйемел­деп алып шы­ғамыз. Алдын-ала дайын­далған орын­дық­қа бабымен отыр­ғы­за­мыз. Мәриям апай төбесінен төніп, «Бей­секе, қалайсыз?» дейді. Тілі күр­меулі Бей­се­кең таяғын сол қолына ауда­рып, оң қо­лын көтереді. «Жақ­сымын» дегені. Кейде маған сы­быр­лағандай етіп «Мә­риям­ға сәлем айтшы, халін білші» деп тап­сыр­ма береді. Ондайда не ақын апа­мыз­дың үйіне кіріп, Бей­се­кең атынан әңгі­ме­лесіп шығамын. Әйт­песе, үйдің жо­ғарғы қабатында отырған апайға Бей­се­кең­нің сұраулы сәлемін жеткіземін. Кейде жерде отырып Бей­секең Мәриям апай­мен замандас жа­са­ға­нын, қызметтес болғанын ықыласпен әңгіме­леп естелікке ден қояды. Кейде апайдың өтінішімен үйдің жоғары қа­батына көтерілемін де Мәриям апайға құлақ түремін. «Қайран Бейсекең...» деп бастап ақеден сырын айтады Мәриям апай. Мәриям Хакімжанованың қадірін ел білді ме, жоқ па? Әйтеуір ақын қыздар ауыр тағдырлы ақын апаларының қа­ді­рін білді. Ақын қыздар жыр ке­руе­ні­нің басы етіп ұстады ол кісіні. Күн ара­латып Тұр­сынхан Әбдірахманова, Фариза Оңғар­сынова, Оразгүл Нұрма­ғам­бе­то­ва, Мағи­ра, Сара... дегендей ақын сің­лі­ле­рі үзбей келіп, әңгімелесіп кетіп жүр­ді. Мәриям апайдың да олар дегенде шы­ғарға жаны бөлек. Әрқайсысын бауы­рынан өскен ұрпақтай әспеттеп, аялап, сыртынан қамқор болып отыр­ға­ны, жарықтық. Тірісін ғана емес, қа­зақ­тың аты мәлім ақын, қайраткер қыз­да­ры­ның о дүниелік болып кеткен аяулы­ла­рын да еске алып, өлең жазып, естелік айтып, жи­нақтарын құрас­тырып әлек болып жү­ретін. Олар жайын­да жанының жары­мын берердей бәйек болып әңгімелеуші еді. Шолпан Иманбаева туралы «Ол таң жұлдызы еді жанып туған...» деп бастап біраз жерге кетеді ойланып. Одан Зияш Қалауоваға келеді аяңдап. Зияш Мәриям апайдың қызындай болып қо­лында өс­кен жан. Албырт ақын, үмітті қаламгер бол­­ған. Сүйген жігіті Ұлы Отан соғы­сында опат болып, одан қара қағаз алған күнгі ақын трагедиясын Мә­риям апай жылап отырып әңгімелер еді. Соғыстан кейін бір ұшқыш жігітке тұрмысқа шы­ғып, бақыт­тың дәміне ерні жаңа тигенде бала көте­ріп, бо­сан­ған­да (босандырған Тайыр Жа­ро­ковтың бал­дызы деуші еді) дәрігер­лер­дің сал­ғырт­тығынан уақтылы бақылаусыз қа­лып талықсып жан тапсы­рыпты қайран Зияш ақын! Оны да Мә­риям апайдан жазып алыппын. Зияш Қа­лауова жай­ын­да арнайы мақала жазған сәтімде Мә­риям апайдың қолынан ақын апа­мыз­дың жыр жинақтарын алып, естеліктерін рұқ­сатымен пайдаланып едім. Қазақтың тағы бір қызының тағдыры алдым­нан шықты. Ол үшін күнделікке ден қояйын. Наурыздың 28-і, 1992 жыл. Мәриям Хакімжанова апайдан бір әң­гіме естіген едім. Нәшіне келтіріп, адам аттарын қаладай етіп мәнерлеп айтқан әңгімесінің ұзын-ырғасы мынадай: «Алма Оразбаева орыс нәсілді аза­мат­қа тиген екен. Ол да революционер болыпты. Жарасымды, жақсы отбасы болса керек. Мәскеу (КПСС) бір күні Алманы Моңғолияға арнайы тапсыр­ма­мен жіберіпті. Бір жылға ма, екі жылға ма? Алманың емшекте баласы бар екен. Сол сәбиге қарар деп ауылдан сіңлісін алдырады. Емшектегі баласын байы мен сіңлісіне қалдырып, Алма Моң­ғо­лияға кете барады. Әйел адамның сыртта қай­дан жағдайы болсын, жадап-жүдейді. Алайда, коммунистік тап­сыр­ма, өз бетінше тастап кете алмайды. Бас тартуға тағы болмайды. Араға жыл, не екі жыл салып Қазақстанға оралады. Күйеуі, сіңлісі қарсы алады. Сіңлісі екіқабат. Шермиіп тұр. Күйеуі жайлап әңгіме бастайды. – Алма, сен Моңғолияға кеткенде біз бәленше екеуміз қосылып қойдық. Енді бала күтіп отырмыз. Сен кешір! – А-а-а – деген дауысы шығады Алманың. Алма жынданып кетеді... Алматыда арнайы ауруханада жа­та­ды. Арнайы пансионат (үй) бөліп, қа­сы­на дәрігер қояды. Жазылмайды. Мә­риям апай барып халін біледі. Алма Мәриям­ды танымайды. Жүдеген. Меңі­реу. Айда­лаға қарап отырады. Орынсыз ха-ха-лап күледі. Бебеулеп жылайды. Бірде томсырая қалады... Сіңлісі күйеуімен тұрып жатады. Бірақ, Алматыдан көшіп кетеді. Қаһарлы 1937 жетеді. Орыс нәсілді күйеу – «халық жауы». Ұсталып кетеді. Қо­рек керек. Сіңлісі қуынып жүріп Ал­ма­ны қолына алады. Зәбір көрсетсе керек. Ақыры Шымкентте тұрып жатқан­да, Оралға жайдақ мәшиненің үстіне жай­ғас­тырып аттандырып жібереді. Жолда суық боранға тап болады. Алма үсіп өле­ді. Зираты жоқ. Мәриям апай осы әң­гімені айтып отырып жылады, ақы­рын­да тұнжырады. Міне, осы тағдырдан повесть жазуға болар еді.» Маған осы жайларды әңгімелеп беріп, «Сенің қолыңнан келеді. Сен бір повесть жазсайшы» деді. Солай дегенде қазақ қызына большевиктік әсіре қоғам­ның кері ықпалын баса айтып отырды. Ол ішіне түйіліп қалған «тас түйін» болатын. Әрине, ол кезде гендерлік саясат жоқ. Әңгімеміз бір сәт Бейімбет Майлиннің «Раушан коммунист» повесіне ойысты. Бейімбет ағайдың айтары да сол ғой, құдай әйел етіп жаратқан соң – әйел-ана міндетін атқару орнына белсенді большевик болып мазаққа ұшы­ра­ға­нын мысқылдайды емес пе?! Ол енді бір сәт Бейімбет Майлин жайында «ағалап» отырып естелік айтып кете барды. Жас шағында кісі максималист болады емес пе?! Кеңестік қоғам сойылын соға­мын деп жүріп тағдыры тәлкекке ұшы­рай­тын Алма Оразбаева туралы апайдың бар әңгімесін жазып алып отырып: «Жазамын, апай!» деп уәдені беріп салыппын. Әлі орындай алмай келе жатқаныма өкінемін. Мүмкін алда жазылар, мүмкін жазылмас. Тақырып аса бір психологиялық ішкі тебіреніспен жазылмаса қор болады-ау деп қорқамын. Ішкі тебіреніспен жаза аламын ба, жоқ па деп ойланамын. Деректі туын­ды да жазуға болар, бәлкім. Ондай жағдайда тамаша жазушы Д.Граниннің «Клавдия Вилор», «Зубр» туындылары секілді психоло­гиялық жан тебіренісі мен асқынған ситуация һәм өмірлік философия қоспасынан келіп шығуымыз керек. Апай бірде маған мынадай әңгіме айтты: Балконнан бақылап отырамын. Сен­дердің үй­леріңнен таңертең 11-лер шамасында алды­мен бір орындық шығады далаға. Сосын Бей­секеңді сүйемелдеп алып шығып, әлгі орын­дық­қа отырғызады Баян келін. Сосын үш баласы бірін алға салып, бірін көтеріп, бірін жетектеп алып шығады аулаға. Үйелмелі-сүйелмелі үш сәби атасын айналып ойнап жүреді. Мен күніге көретін осы суретке қы­зығамын, қарағым... Сен «Социалистік Қа­зақ­станға» қызметке ауысқалы бар міндет Баян келінімнің мойнына ауысты-ау. Үш бала мен паралич шалды бағу қайдан оңай бол­сын? Сен жүрсің Бейсембайды баққан ата­нып... Баян келінге қиын болды. Ай­на­лайын Баян! Баянның осы тірлігінен қазақ келіндеріне ғана тән, онда да урбанизация дейсіңдер ме, әйтеуір, қазақтан да кетіп бара жатқан бір ізгілік көремін. Баян келінге сәлем айтшы, атасы жайында күн­делік жаза жүрсін!. – Менің келіншегіме қарап қалған ол не қылған ізгілік? – деп қалжыңдаймын мен. – Әй, сендер, еркектер әйелдің қаді­рін білесіңдер ме? – дейді өті­рік ашуланған бо­лып. – Қазіргі заманда келін өзінің туған ата­сын да бақпайтын болды ғой, қара­ғым. Ал, біз, біз бас­қа едік қой. Әлде ол кезде адам иманнан тұратын ба еді? Ол кісі ойланып кетеді. Мен апайдың өзі­нен естіген таныс өмір­­баян соқпағына түсіп ой сорабын кешемін. ... Мәриям апай 13-14 жасында қазақы жолмен көрші ауыл­дың бозба­ла­сына атас­ты­рыл­ған тұлым­ша­ғы желбіреген қыз бала. Он бес жасында көрші ауылдың түбітиек ба­ла­сына тұрмысқа шы­ғады. Араға жыл салып қошқардай ұл береді бесігіне. Ұзамай жар қосағы да, тар кемерін кеңітіп жарыққа шыққан аяулы перзенті де көз жұмады. Кейін араға жылдар салып келін болып ұзатылған елге келіп, жастай кеткен жары мен уыздай жер қойнына тапсырған перзентін көз жасын төгіп өлеңмен еске алады: Өткелін Ботпаншақтың өттім кесіп, Тобылдың күміс суын жырмен есіп. Шарқ ұрып сайрандаған қайран жерлер, Құлазып, қу дала боп қалдың нешік?! Ұл сүйіп, отау тіккен қонысым-ай, Саяңда танып ем алтын бесік. Үзіліп кірпігімнен ыстық жасым, Егілдім өткен өмір еске түсіп. Басайын өксігімді жәйіп қанат, Аңсаған топырағыңды сенің құшып. Келін боп, желек жамылып түскен жерім, Көркіңді бір көруге келдім сенің. Тірі жан, өлі әруақ елеңдесін, Тигенде құлағына менің жырым. Тіл қатпай, тебіренбей жатыр неге? Анасын ұмытқан ба жалғыз ұлым. Мамаңды бір иіскеші Закарияжан, Аңсаған ана көкірек алсын тыным. Жатқалы 24 жыл жер қойнында, Көз нұрым, қуанышым, қызыл гүлім. («Ботпаншақ») – деп жырлайды ақын. Ауыр тағдырды ой­ла­саң құйқа тамырың шымырлайды. ХХ ғасыр басындағы қазақ қызының ауыр тағдыры. Одан коммунистік жас республиканың астанасына келіп, жырда бағын сынай бастап, Серғали есімді азаматпен қайта ша­ңы­рақ көтереді. Ол сәтін ақын «Бақыт қай­та күлімдегендей болып еді...» деп еске алар еді екеуара әңгімеде. «Бақыт» сөзі­нен бас­тал­ған әңгіме бірыңғай бақыт­сыз­дықтан тұ­ратын, бірақ. Айту өз алдына, тыңдауға жүрек құлағы шымырлай дірілдеп, шыдай алмайсың. Өз өмірбаянында: «Жас өмірім бақытсыздықпен өтті. 21 жа­сымда өлі­дей жесір қалдым. 31 жасымда (1937) тірідей жесір қалдым...» – деп ашына жазыпты-ау ақын. Айтқан сырын ақын өлеңге шегіпті: Августың жиырма тоғызы естен кетпес, Сол күні төккен жасым мәңгі кеппес. Бұлбұлым бақшадағы түсті торға, Көзден ғайып болды қолым жетпес. Өмірдің күнгей жағы қырындады, Жалт беріп бақыт құсым бұрылмады. Қайғының қара торы алдымды орай, Жан ұшырып жармассам да сырылмады, – деп өз өлеңіне мұңын шағыпты. Өлең десең де, ақын сыры десең де жарасады. Өлеңнің өрмегі – өмірде өзі бастан кешкен жай. Тіпті ерінің ұсталған күніне дейін дәйекті, нақты. Өзге ақындарымыз Ежовты «Ер болсаң Ежовтай бол елімдегі» деп, ол жер жас­таң­ғыр деп қарғап, лағнет жаудырып жатты. Тағдыры да солай, қарғайтындай еді. «Ежов деген шықты бір баскесері, Қатты састырып халықты, қан нөсері...», – деп те әшкереледі. «Кім екен жазықсыздан зар қақтырған? «Жау» деген атақ тағып, ел шаптырған. Жететін ақ-қарасына жан бар ма екен, Не сұмдық кез келгенге жұртты аттырған?!» деп өз қайғысын ел-жұрт қай­ғысына ұластыра жырлаған сәттері де бар. Отыз жетінші жылы (біз де дәйекті сөйлеп отырмыз) жұрт «Ұлы көсем Сталин тапсыр­ма­сын бұлжытпай орындай­мыз! Жаса, жаса, Сталин – күн-көсем!» деп ұрандатып сөйлеп, дуылдатып өлең жа­зып жатты. Ал қайғы ішіне түсіп кетіп күйік шеккен ақын қыз Мәриям қоғамның бетін жыртты келіп, жыртты келіп. «Өк­су­мен өкініште өтті-ау өмір, Қайғымен қа­­рауы­тып шіркін көңіл. Кешегі ла­пыл­даған ыстық жүрек, Суыды, суықтағы бейне темір» – деп те, әйтпесе: «Жаны ашыр, мұны көрер жан бар ма екен, Жарқырап алдан атар таң бар ма екен? Ала аяқ Ежов сынды қан құмарлар, Сорлатып сонша жанды жалмар ма екен?» (1938 жылы жазылған) деп те ашынған. О, отыз жетінші жыл қазақ азаматтарына ғана емес, қазақ қыздарына да көтере алмас салмақ салды, тағдырдың ауыр жүгін арқалатты, сағын сындырды, қан жылатты. «Халық жауы» атанған ерінен теріс айналған әйелдер қаншама?! Ал Мәриям апай болса қанқасап қоғамның шын келбетін қайғылы жүрекпен дар-дар айырып жыртты. Өз қай­ғысын «ғаламат қоғам құрып жатыр­мыз» деген жалған мақтанға оранған мемлекет бойындағы қасіреттен көріп, танып, ашына жырға қосты. КСРО аспанын жеке адамға табынушылықтың асқақ ұраны жапқаны соншалық, қоғам бойындағы дерт­ті көзді қанша бадырайтып ашқаны­ңызбен көре қою, көре алу – қиынның қиы­ны болатын. Ол насихат тасқынымен, идеология жамыл­ғысымен мықтап тұмша­ланып тасталған болатын. 1937-38 жыл­дар­дағы Мәриям апай өлеңдеріндей шын­шыл нақты, затты өлең қазақ поэзиясында кем. Орайында еске түседі, жалған мақ­тан­ға құрылған жауыз мемлекетті он бес одақтас мемлекеттің ақын­дарына мадақ­татып болған И.В.Ста­лин шет елден бірнеше атақты жа­зу­шыларды шақырады. «Жасампаз СССР»-ді көрсетеді. Жағдай жа­сай­ды. Осы сапардан Лион Фейхтвангер мадақ кітабын, Андре Жид мазақ кітабын жазып оралып еді. Бірі заматында орыс тіліне аударылып жарық көрді. Келесісі КСРО ыдыраған соң ғана орыс тіліне аударылды. «КСРО 1937 жылы» аталатын мазақ кітап жазған Андре Жид кейінірек Нобель сыйлығын алды. Тұмшаланған дү­ние­ден шындықты көре білу оңай емес. 1937 жыл әңгіме болғанда қазақ жазу­шы­лары шындықты айта алмады деп жата­мыз. Шындықты осындай жағдайда ашу, арши айту оңай деймісің?! Қазақ ақын­да­ры арасынан 1937 жылдың қасіретін айта білген ақынымыз Мәриям Хакімжанова! Біз ақынның жоғарыда үзінді күйінде келтірілген өлеңдерін солай бағалаймыз. Ақында мынадай да өлең бар: Неге келдім дүниеге, Неге тудым жан болып, Неге алдандым ырыяға, Неге өлмедім қан болып. Нені күтем сұм жалғаннан, Не көрсетті, не көрдім? Неге таптың сорлы анам, Тұтқыны ғып өмірдің?.. Жинап алып кіл жетімді, Жеткізем деп алыстым кеп. Жасырамын бар дертімді, Іштей еңіреп тұрамын тек. Өлең десең де болады, өмір күнделігі десең де болады. Күнделік деп қа­райық­шы. Өйткені, күнделік шыншыл жанр ғой. Осындағы «Жинап алып кіл жетімді» деген жол нені меңзейді? Мәриям ақынның жары Серғалидың бұрынғы әйелінен бір ұл, бір қыз қалған. Ол – Атымтай мен Нұржамал. Қазір екеуі де бақилық. Жатқан жері жай бол­сын. Пейіште нұры шал­қы­сын! Ерінің бұрынғы әйелден қалған екі ұлы, 83 жастағы қайын атасы, 11 жасар қай­ны­сы, тағы бір қай­ны­сының екі жетім баласы, өз ағасының екі жетімегі – ұзын саны 7 кісі «тірі жесір» Мәриям апай­дың қолына қарап қалады. Өзі жасырмаған сыр­ды біз жа­сы­рып қайтейік, бірі де өзінен тумаған жандар. Өзінен туған ұл сәбидей шетінеп, ол кеткен жүрек басына шер байлап! Ер болса анау – көз көрмес, құлақ естімес «итжеккенге» айдалып кете барды кебін кигендей қайырымсыз сапарға! «Торғай жаң­быр жауса – баласын қорғайды, бұршақ жауса ба­сын қорғайды» – басын қорғар сәт! Көп әйел басына ие бола алмай, есеңгіреп кетер қасіретті сәт! Ал Мәриям апайдың ерлігі – қайғы жұта жүріп, бірде-бірі өзінен тума­ған жеті бірдей жанды, жетімсіретпей – атаны атадай күтіп, баланы бауырға басып, бауыр­ды қабатына алып, қыс – бір қысып, тағдыр қыспағы екі қысқан қиын-қыстау сәттен ашқұрсақ жүріп аман алып шықты. Жас жұтты. Тас жұтты. Жұтынды да атқа мінді. Ердің тірлігін атқарды қайран Мәриям апа! Кейін бесеуіне жоғары білім, екеуіне орта білім әпергенін қайтерсің, ұлды үйлендіріп – ұяға қондырып, қызды ұзатып – қияға аттан­дырғанын қайда қоя­мыз, жанталаса жү­ріп. Атанбейіл ерінен қалған «тумаған» Атымтайына туған ағасы­ның қызын қо­сып, Серғали шаңырағының да отын өшір­ме­ді, өлең отын да өшірмеді, шіркін Мә­риям апам! Немере, шөбере сүйді. Немере қызының қылқаламынан үміт күтіп Фариза (Оңғарсынқызы) қызына айтып, «Ақ желкенге» суретші етіп орна­лас­тырып еді... Мәриям апай Атымтай ағай мен жең­гей туған перзентіне айналып, қан­дай тамаша күтіп шығарып салды бақилық са­парға! Туғаннан сала ма, тумағаннан сала ма?! Қолдарынан талай шәй іштік, талай әңгі­ме­лестік. «Білеміз, білген соң айтамыз» (Ә.Марғұлан). Жастық шағында азапты, қар­тай­ған шағында рақатты өмір кешті қанағатшыл ана. Жеңілдеу сөйлеп кеттім, білем. Ол қаншама азапты бастан кешсе де тіршілігіне тәуба дейтін, алайда кеңестік қоғамға өлердей өкпелеп, кешусіз кетті. Жайшылықта мейірбан жүрек қоғамға келгенде тасжүрек болып қатып қалған, Мәриям апай! Ана бір жылы Қостанайға жолы түскен әдебиетші, журналист досым (маған осы триптихтың идеясын айтқан да сол қатарласым) мынандай әңгімені айтып еді. Кеңес тұсында Ыбырай Алтын­са­рин бейітіне ескерткіш ашылады. Сол кез­дің салты­мен бейіт басы болса да шағын митинг ашы­лып, сөздер сөйленеді. Бір кезде... ма­ңай­дағы қалың қопа жақтан... шошқалар бері қарай жақындасын... Ғабең жазғандай, «надандау, топастау жаратыл­ған жануарлар» өз бетімен салып ұрып келе жатыр ма, әлде, тіпті, біреулер сол жақ­қа бағыттап айдап жіберді ме кім білсін. Әйтеуір, шош­қалар бейітке жақындап келіп, топтасып тұрып қалады. Сонда топ іші­нен әрі қарай қайыратын немесе сөй­тің­дер деуге жарай­тын бір азамат шықпады-ау деп қамыға, кө­зіне жас ала сөйлеген екен Мәриям апай... Сондай қоғамға қайдан іші жылысын! Оның үйіне «темір нарком» Темірбек Жүргеновтің жары – Дәмеш Ермекова келіп, заман зұлматына ұшыраған аяулы жар­ларын еске алып, жылап-сықтасып ала­тын. Оның үйіне өз ошағынан жылу таппай жылап, ұлы Күләш (Байсейітова) келетін. Тана көзінен моншақ төгіп, мау­қын баса­тын. Оның үйіне қазақтың маң­дайына сый­май кеткен ақын қыз Зияш келіп, соғыстағы жігітін жоқтап, жылап-жылап шерін тарқататын. Мәриям апай соның біріне дос-жар, біріне апа болып – жүрегінен шуақ бөліп беріп, сабырға шақырып жұбататын. Оның үйіне ақын інісі Сырбай мен Ғафу апалап келіп, халін біліп тұратын. Қа­зақтың айтулы азаматы, мәдениет қай­рат­кері Ілияс Омаров та оған іні еді. Қай­раткер азамат қатерлі дертке ұшырап ажал­мен ар­палысқан сәттерінде «Елімнің ардақтысы» атап оған арнап өлең де жа­зыпты. Өлеңі де, өлеңіне берген түсінігі де ақеден сыр дерсің бір. Біз де бір сәт құлақ түрелікші: «Қазақтың марқасқа ұлы Ілияс Омаров қатты ауырып, Москваға барып операция жасатып, үйіне келді. Бұл кезде Ілияс та, мен де Калинин көшесінде 96-шы үйде көрші тұратынбыз. Мен оны бала күнінен білемін. Үлкен жазушылардың ро­манына арқау болған атақты Игіліктің жа­қын туысы. Ілиястың асырап алған әкесі Омар. Өзінің туған әкесінің аты Дәуім бо­ла­тын. Игіліктің жалғыз баласы Кә­ди­ма­ның алғаны Ордабай қажының Ағжан деген қызы. Одан туған Оспанның алғаны менің әкемнің немере қарындасы Әмина. Ілияс Қостанайда оқыды. Көзәйнекті сол бала кезінен киетін еді. Оқуға бара жатқанда, келе жатқанында Оспан жездем біздің үйге түсетін. Ілиясты алып келетін де, апарып салатын да Оспан болатын. Бері келгенде Ілияс мені ерекше сыйлайтын. Қайран Ілияс қармақтай болып үйге кіргенін әйнектен көріп, еңіреп жылап отырып, осы өлеңді жазып, пошта жәшігіне салдым. Келдің бе аман-есен, бауырласым, Жолыңа төктім талай көздің жасын. Ажалмен арпалысып сен жатқанда, Тіледі тілегіңді ауылдасың. «Жүк ауырын нар көтерер» дегендейін, Кеудеңнің оты қайта дауылдасын. Елімнің ерен туған ардақтысы, Өрлесін, ұзай берсін өмір жасың! Ақ көңіл, ақылды жан, сабырлы жан, Қасқайып қарау­шы едің өмірге паң. Досың түгілі, қа­сың да жалған демес, Қасиетіңді ерекше өзіңе тән. Сыпайы, кішіпейіл, мейірімділік, Өзгеше өн бойыңа беретін сән. Қосылдың үйіріңе аман келіп, Қарағым – қайырлы таң, Қайырлы таң! Арада бір жеті өткенде, аман келгеніне жылқы сойып, жолдастарын, достарын шақырып қонақасы берді. Келесі күні құдаларын, ағайындарын шақырғанда, маған өзі хабарласып: «Апай, бүгін сағат екіде біздің үйге келіңізші. Сіздерді аман көргенім үшін аз ғана уақыт бірге отырғым келеді», – деді. Тамақтан кейін менің өлеңімді төс қалтасынан алып: «Апа! Өз үніңді сағындым. Мына маған арнаған сөзіңді өзің оқып берші», – деді. Мен қатты тебіреніп оқып бердім. Ілияс өксіп-өксіп жылап, шаршап қалды. Аздан кейін қасыма келіп, бетімнен сүйіп алғыс айтқан еді. Аяулым!». Қаншалық тектілік әңгімесі айтылып, шежіре шертіліп жатыр?! Ілияс Омаровтай бір кемеліміздің түп тарихынан тартып, адами ізгілікті жан иірімдеріне куәлік етіп отыр. Адам жүрегіне ізгілік құюшы періш­те райында көрінеді. О, Ол бір дана бейіл ана, шежірелі шерлі ақылман болатын. Алла ол кісіге ақындық сыбағаны молы­нан берген еді. Амал қанша, тәлкекке түс­кен тағдыр аударып-төңкеріп, Алла берген нәсіпті өз дәрежесінде дамытып, бойына табиғатына лайық көлкөсір поэзия жасай алмады. Балаларға жыр арнағанда жанып кетер, шағын шумақты философиялық өлеңдер жазғанда дөңгеленіп шыға келер еді. Табиғатында болған соң, сүйегіне өлең біткен соң солай болады да! Егер Мәриям апай болмағанда «тұтас­танған» «Қырымның қырық батыры» өшіп кетер еді. Бүгінге жетпес еді. Бүкіл түркі дүниесінде тұтастанған эпос жалғыз «Манас» деп ескіше сөйлеп жүрер едік. Ұлы жырау Мұрын Сеңгірбайұлы біз білгендей, жұрт сүйгендей ұлы жырау болып жетпес еді бүгінге. «Мына Бейсекең бар ғой, халық қамын көп ойлайтын кісі. Әдебиет қамын көп ойлайтын кісі. Бүгінде тілің – бір, әдебиетің – бір институт болып тұр ғой. Кезінде екеуі қосылып СССР Ғылым Академиясының қазақ филиалының бір секторы болатын. Оны Бейсекең басқарды. Қызметтес болдық. «Ұлық болсаң – кішік бол!» – дегенді біз Бейсембайға қарап танитынбыз. Көзімізбен көрдік. Таңертең қызметке келгенде сәлемін есік аузын­да­ғы еден жуушыдан бастайтын. Кісіні ала­ламайтын. Міне, сол Бейсембайдың жұ­мыл­дыруымен сонау түбектен Мұрын жарықтықты алдырып, үйімде бағып-қағып айлап жыр айтқызып, «Қырымның қырық батырын» жазып алып едім. Бейсембай қызметтен кетіп қалды. Кейін керек еткен кісі болмады. Архивімде жатыр еді. Енді соны Оразгүлді шақырып алып, екеулеп ежіктеп хатқа түсіріп отырмыз...», – деп еді бір барғанымда. Бейсекең 80 жасқа толды. Қазақ әде­биеттану ғылымының арасында сексен­нің сеңгіріне көтерілген тұңғыш ғалым. Мәриям Мұқанкеліні мен Мәриям Хакімжанова – қос Мәриям апай шалдың екі жағына жайғасты. Ол үлкен-кіші тойды ресторанда тойлау дәс­түрге ене қоймаған кез. Оның үстіне Ресейден Қазақстанды басқаруға келген «шүрегей» Г.В.Колбиннің тапсыр­масы бар: «жазушы той тойла­масын!» – деген. Бейсекеңнің 80 жасынан бастап М.Базарбаев, С.Қирабаев, З.Қаб­долов, Р.Бердібай, Т.Кәкішевтің 60 жыл­дығы өздерінің құт пәтерінде өтті. Құрқыл­тай­дың ұясындай пәтер тарлық қыл­мапты сонда. Елдік мәселе ұлттық на­мыс­қа шарпылып сол шағын пәтер­лерде айтылып жатты. Үлкен мәсе­ле­лер айтылуы үшін үл­кен мейрамханалар шарт емес екен. Мә­риям апай: «Бейсеке, жылына бәленбай рет ана дүниеге барып қайтып, оралып жатасың. Осы сен менің Сәбитімді көрген жоқсың ба?» деп әзілдеп бастап еді сөзін. Бейсекең тойын басқарған Тұрсекең Кәкішұлы қонақтардың бәріне сөз беріп, ұстазы Бейсекеңе сөз беруді ұмы­тып кетсін...Төрде төбедей болып отырған Әбділда Тәжібаев, Мұхамед­жан Қаратаев, Жүсіпбек Арыстановтың бірі: «Оу, Бейсекеңді тыңдамадық қой...» – деп қалғаны. Шәкірт қайта-қайта ғафу өтініп, сөз кезегін Бейсе­кеңе берсін. Екі Мәкеңнің ортасынан ырғалып орнынан әзер-әзер көтерілген Бейсекең: «Рахмет, халқым, маған барлық ақ тілекті жау­дырдыңдар. Риза­мын, бәрін де айттың­дар тілектің. Бірақ, бірақ бір тілекті ұмыттыңдар...» – деді. Деді де ырғалып біраз тұрып алды. Менің зәрем зәр түбіне кетті. Алдында ғана қоғадай жапырып отыр­ған қонақтар ішінен дем алады. Жұрт сілтідей тынған. Сөйтті де ырғалып тұрып: «Екі Мәкем – екі жең­гем. Екеуі­нің бірі бүгін менің қасымда қал­сын... демедіңдер ғой...» Жұрт қыран-топан. Күлкіге көмілген жұртшылық арасынан «А, қағынғыр Бейсембай!..» – деген Мәриям Мұқанкелінінің дауысы өктем шықты. «Біз де Сіздей болып қалдық қой, Бейсеке...» – деді Мәриям ақын әдемі әдібімен. «Әй, Құлбек – деді той басқарушы Тұрсекең, – әкеңді кісінетпей кемпір әперсейші, әйтпесе жеңге­міз­ден айырылып қалатын түріміз бар ғой...» Жарықтықтардың бәрі жер басып қатар жүргенде жарасымды еді... Бүгінде ілгері-кейінді бәрі де бақилық мекеніне көшіп алды. «Сәбит Мұқанов қайтыс болды» деген хабарды естігенде Мәриям апай есінен танып құлап қалыпты. Орайы бар. Атасын арулап көміп, алты жетімегін сүйрелеп, жетектеп жеткенде Мә­риям ақынға туған ағасындай қамқор болған кеңпейіл – Сәбит Мұқанов! Сәбең шаңырағында орыстың ірі жазу­шысы Алексей Толстойды сол үйдің қызы бола жүріп күтіскен. 1983 жылы 2 наурыз күні М.Хакімжанованы, Т.Ах­тановты (шығармасын аударған), Нығ­мет Қамбаров есімді азаматты бір қосып, «Ұлт әдебиетінің үлкен досы» атап телесценарий жазып, теледидарға түсіріп, сөйлеткенім бар. Телестудияда Мәриям апай Сәбең жарықтықтың үйінде қонақ болып отырған Алексей Толстойға «қазақтың бас тарту» салтын түсіндіргенін, орыс жазушысының сон­ша­лық сыйластықпен қарағанын, Мә­риям апайдың жерге сүйретілген ша­шы­на қызығып, өтініш етіп мойнына орап суретке түскенін тамылжыта әңгімелеп беріп еді көрерменге. Кейін «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» аталатын естелік кітабына апайдың естелігін жаздырдым. Түн баласына шанамен «халық жаулары» Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлиннің үйіне отын (сексеуіл) тасыған мейірбан қос Мәриямның бірі Хакімжанова, бірі Мұқанкеліні... Көзіміз көрді, «Осы қызды күйеуге беріп, бір шәйін ішу керек еді...» деп бір Мәриям екінші Мәриямға қазақы жолмен қалжыңдайтын. Қайынсіңлі тұтқа­ны. О, жарықтықтар! Өміріне зер салып қарасаң Мәриям апайдың өмірі – өмір деп айтуға аузың ауыратын өксікке толы ащы ғұмыр. «Неге маған қатал болды бұл тағдыр, қиындықтың арқаладым қандайын, неге менен арылмайды қайғы, дерт, тағы тиді-ау қара тасқа маңдайым...», – деп өзі айтқандай үстіңе тау құлаған­дай ауыр қайғы! Осыншама ауыр қайғыны жеңетін, жеңе жүріп жеңіске жететін соншама күш-қайратты қайдан тапқан қайран Мәриям апай?! Арғы атасы Кенесарының қоқан-лоққысына көнбе­ген Балғожа би, қазақтың тұңғыш ағар­ту­шысы – Ыбырай Алтынсарин... Демек, тек, тағы да тек. Содан соң сабыр. Сабыр – үмітті өлтірмей демеуші, өл­ме­ген үміттің жебеушісі – Сабыр! Мәриям апай салқын парасат, ыстық жүректің адамы еді. Табиғатында үлкен ақын еді. Тағдыры тәлкекке ұшырады. Қара дауыл болып заман оны ұшырып әкетті, ұлы сел болып ағызып алып та кетті, теңіз толқынына айналып сан қақпақылдады. Ол сынбады. Соның бәрінен сабырлы ақыл, темірдей төзім­нің арқасында аман шықты. Орыстың тамаша балалар ақыны Агния Бартомен қиыспас дос болған Мәриям апайдың өмір атты «абақтыдан» (Мағжан) көр­ген тәш-пүші орыстың ең қасіретті ақы­ны саналатын Анна Ахматованың бастан кешкен ауыртпашылығынан асып түспесе кем соқпас еді. Сол Ахма­то­ваның «Реквиемін» орыс ағайындар қандайлық қадір тұтып, аспандатады десеңізші! Негізінде ол поэманың да айтары Мәриям апай қаламы қозғаған 37-нің сойқаны ғой. Тағы да бір үйіне хал сұрай кіргенімде: Дөңгелетіп келеді өмір шіркін, Өкінішті ой көбейді дүркін-дүркін. Қаласың-ау жарқырап жарық дүние, Көз жұмылып, Тіл тоқтап қалса бір күн... – деп өлеңдеткен. Жасы келген кісі сол бір жылдары өмір бойы ащы азап, қанды қасіретті бастан кеше жүріп жазған өлеңдері мен жазып алған байтақ халық мұрасын жинақтап асығулы еді. Өлімге де дайындық керек. Жасы ұлғайған кейбір жандардың өлмес пендедей шалқақтай­тынына қайран қаласың. Өкінішті. Ал Мәриям апай өмір бойы өліммен тай­таласып өмір сүрді. Ақыр аяғында «өлмек хаққа» саналы, сабырлы дайындалды. Ол қиындық атаулының бәрін жеңіп 89 жасында бақилыққа аттанды. Ал ол көрген, ол төзген ауыртпашылық өлеңге айналып, өмірлік сабақ болып мынау тір­шілікте қалды. Ұрпақты сатқын­дықтан, азғындықтан, қан-қасаптан сақтандырып саңқылдап тұр! Ол дүниеге таңқалмай өтті. Ал мен апайға таңқалумен келемін. Қайран, қазақ қыздары! Құлбек ЕРГӨБЕК, Түркістан.