Бағдарлама баянды болсын десек...

 Әлемде мұнай бағасының құбылуы дүние жүзі елдерінің экономикасын дағдарысқа ұшыратып, әбігерге салып қойды. Бұл қиын кезеңнен шығудың басты тетігін Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқан еді. Мемлекет басшысы экономиканы әртараптандыру саясатын, яғни тек шикізатты өндіріп, оны сатып қана қоймай, елімізге қаржы әкелудің басқа да жолдарын ұсынған болатын. Осындай мақсатты бағыттың бірі – индустриялық-инновациялық мемлекеттік даму бағдарламасын жүзеге асыру. 2015 жылы осы бағдарламаның екінші бесжылдығы басталып, тек кәсіпорындар ашып қана қоймай, білікті мамандармен қамтамасыз ету қолға алынды. Бұл соңғы жыл­дары дуалды білім беруге ауы­сып жатқан колледждер мен жо­ғары оқу орындары жұмыс беру­шілермен тікелей қарым-қа­тынас орнатып, солардың базасында білім беруді жүзеге асыруға мұрындық бола бастады. Осы мақсатқа жету үшін еліміздің жетекші 11 жоғары оқу орны таңдап алынып, бағдарламаның басым бағыттарына сәйкес 2015- 2016 жылдары мемлекеттік тапсырыс бойынша профильді магис­тратура мамандықтарына 3800 орын бөлінген еді. ХХ ғасырдың алпысыншы жылдары Шымкент, Тараз, Пав­лодар, Өскемен және басқа да қа­лаларда жаңа химия зауыттары ашылып, іске қосылған бола­тын. Тіпті химия факультетіне оқу­ға барлық пәннен тек «бес» деген баға алып, жоғары конкурс­тан өт­кендер ғана түсе алатын еді. Индустриялық даму ба­ғ­дар­ла­ма­сының қазіргі қарқыны да сол дәу­ірдегідей химия, фармацевтика, металлургия, мұнай өңдеу, құ­рылыс, ауыл шаруашылығы салаларын дамытуға жаңа серпін берері сөзсіз. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­­тық университетінің химия жә­­не химиялық технология фа­культеті де осы бағдарламаға қа­тысып, 2015 және 2016 жылдары «Өнеркәсіптік химия» және «Индустрия үшін нанотехнология» бағыттары бойынша жаңа білім беру бағдарламаларына 400 магистрант қабылдады. Про­фильдік бағыттағы бұл бағ­дар­ламалардың бұрынғы ғы­лы­ми-педагогикалық бағыттан ерек­шелігі білім алушы өзінің бо­лашақ жұмыс орнының саласы мен бағыт-бағдарына сәйкес бір жыл теориялық білім алып, жарты жыл өндірістік практикадан өтеді. Бі­лім беру бағдарламаларына ал­дын-ала Ұлыбританияның Лондон Империал колледжі, Ре­динг, Вулверхэмптон уни­вер­си­теттері, АҚШ-тың Мичиган тех­но­логиялық, Небраска-Линкольн, Далластағы Техас университеттері сияқты жетекші шетелдік жоғары оқу орындарының ғалым-ма­ман­дары мен еліміздің индуст­рия өкілдері сараптама жасап, өнер­кә­сіптік химия, агрохимия, нанотех­нология бағыттарында білікті маман даярлауға қажеттігі жайлы қорытынды жасалды. Ең алдымен, әрбір білім алу­шы үшін үш жақты, яғни ма­­гистрант, университет пен Ин­дустрияландыру картасына кі­ре­тін жұмыс беруші кәсіпорын ара­­сында келісімшарт жасалып, қол қойылды. Бұл әрине, оңайға түс­кен жоқ. Себебі, дағдарыс за­манында өздері қысқаруға ұшы­рап жат­қан кәсіпорындарды жас ма­мандармен қызықтыру оңай емес. Бірақ бағдарламаның жос­па­ры­на сәйкес жарты жыл магистра­нтты тәжірибелік сы­нақ­тан өткізіп, оның білімі мен дең­гейін байқауға мүмкіндіктің бо­луы көп­теген компаниялардың ке­лісімге қол қоюына мүм­кін­дік жасады. Олардың қата­рынан «ҚазФосфат» ЖШС, «Кон­денсат» АҚ, «ҚазАзот» ЖШС, «Ромат» фармацевтикалық ком­паниясы» АҚ, «Қаратау» ЖШС, «Қайнар-АКБ» ЖШС, «ЭкоФармИнтернешнл» ЖШС, «Мембраналық технологиялар» ЖШС, «Еврохим-Қаратау» ЖШС, «Науai E7 Group» ЖШС, «Қазатомпром» АҚ-тың еншілес кәсіпорындары сияқты компания­ларды атап айтуға болады. Жалпы, осы мемлекеттік бағ­дар­лама аясында елімізде жұмыс жа­сап тұрған кәсіпорындар қыз­меткерлерінің біліктілігі мен білі­мін арттыру үшін түлектер қа­тарына көптеп қабылдау ша­ра­лары жүргізілген болатын. Өкі­нішке қарай, олар құжаттарын тапсырғанымен, шет тілінен тест сынағынан өте алмай, уни­вер­ситетті жаңадан бітірген тү­ле­к­те­рімізді қабылдау жүзеге асырыл­ды. Қабылданғандардың 10 пайызы ғана жұмысы мен қызметі бар талапкерлер қатарынан болды. Болашақта осындай санаттағы талапкерлер көбейетін болса, бұл оларды еңбекпен қамту мәселесін шешуді жеңілдетер еді. Бағдарламаға қабылданған бі­лім алушылардың магистрлік диссертацияларының тақырыбы да келісім жасасқан компанияның бағыты бойынша анықталып, компания өкілі ғылыми кеңес беруші ре­тінде бекітілді. Білім алушы оқу­ға түскен күнінен бастап, өзі­нің болашақ жұмыс орнына байланысты саламен айналысып, сол саланың белгілі бір мәселесін ше­шуге ұмтылады. Кейін оқу со­ңында сол мәселе бойынша өз ше­шімін ұсынып, жұмыс орнына қа­тысты тәжірибе жинақтайды. Мыс­алы, Павлодар мұнай химия зауыты, «БВР орталығы» ЖШС, «Шұбаркөл Көмір» ЖШС тәрізді кәсіпорындар өз өндірістеріндегі өзекті мәселелер бойынша диссертация тақырыптарын ұсынды. Жаңа білім беру бағ­дар­ла­ма­ларының тағы бір ерекшелігі – ин­­дустрия өкілдерін универ­си­тетке оқытушы ретінде қызметке жұмылдырып, белгілі бір арнайы пәндерді өтуге шақыру. Бұл мақсатта факультет­те «Қазатомпром» АҚ-тың «Волков­геология», «Катко», «Жо­ғары технологиялар инс­ти­ту­ты» кә­сіпорындарының қыз­мет­­кер­лері дәріс оқып, білім алу­шы­лар­ға жетекшілік жасауда. Пән­­нің кейбір сабақтары тікелей осы кәсіпорындарда өтіп, оның маз­мұнын тереңірек жеткізуге жағдай жасайды. Индустриялық-инно­вация­­­­лық да­­му бағдарламасын кадр­мен қамтамасыз ету үшін жүр­­­гі­­­зіліп жатқан білім беру бағ­дар­­ламаларына жаңа зертхана ашып, материалдық базаны жабдықтауға едәуір мөлшерде қар­жы бөлінді. ҚазҰУ-дің химия және химиялық технология факультетінде «Өнеркәсіп пен агрохимия үшін химикаттар өндірісінің зертханасы» ашылып, жаңа құрал-жабдықтар алынды. Бұл құрал-жабдық оқу үдерісіне және ғылыми мақсатта қолдануға лайықталып, жетекші шетелдік университеттер мен отандық кә­сіп­орындар өкілдерінің сараптамасы бойынша таңдап алынған болатын. Алынған құрал-жабдық минералды және көмірсутек шикізатын ұсақтауға, кептіруге, майдалауға, кристалдарды өсіруге арналған қондырғылардан, әр­түр­лі процестерді жүзеге асыратын химиялық реакторлар мен ма­териалдардың құрамын талдайтын анализаторлардан тұрады. Бұл зертхана 2016 жылдың желтоқсан айында Ұлттық сараптау және сертификаттау орталығында аттестациядан өтіп, өнеркәсіп және агрохимия үшін химикаттардың сапа көрсеткіштерін бақылау саласында сынақ жүргізуге қажетті жағдайлардың бар екендігін растайтын куәлікке ие болды. Білім беру бағдарлама­сын жү­зеге асыру үшін өз оқы­ту­шы­­ларымыздың еліміздің кә­сіп­орындары мен шетелдік жо­­ғары оқу орындарында тағы­лым­дамадан өтуіне де қар­­жы бө­лінді. Факультеттің 60-тан аса ғалым-ұстаздары Аты­рау мұ­най өңдеу зауыты, Орал қа­ла­сындағы «Конденсат» ак­цио­нерлік қоғамы, Тараздағы «ҚазФосфат», «ҚазСтройСтекло» ЖШС, Павлодардағы мұнай химия зауыты, «Ромат» ЖШС, Тал­дықорғандағы «Қайнар-АКБ» зауыттарында болып, кә­сіп­орынның және ондағы цех­тар­дың бүгінгі тыныс-тір­ші­лі­гі­мен танысып, өндірістік мәселелерді ғылыми деңгейде шешуге, оқу үдерісіне енгізуге үлкен тәжірибе жинақтап қайтты. Тараз қаласындағы «ҚазФосфат» ЖШС-да факультеттің жалпы және бейорганикалық химия кафедрасының оқу-өндірістік филиалы ашылды. Бұл филиал тұрақты түрде кафедра магистранттарын практикаға қабылдауға, бос жұмыс орындары ашылып жатса, кафедра түлектерін жұмыспен қамтуға, сондай-ақ, зауытта шешілмей жат­қан ғылыми мәселелерді кафедра деңгейінде зерттеп, өндіріске ен­гі­зуге үлкен септігін тигізер еді. Жаңа бағдарламаны игеру үшін шетелден біліктілігі жоғары про­фессорлар шақырылды. Лон­донның Империал колледжі, Сассекс (Ұлыбритания), Сайтама (Жапония), Карачи (Пакистан), Небраска-Линкольн (АҚШ), Мәскеу мемлекеттік уни­вер­­си­те­тінің ғалымдары фа­куль­тет­т­е ағыл­шын тілінде оқи­тын білім алу­шыларға дәріс оқып, ақыл-ке­ңес беріп, «Өндірістік химия» ба­ғытын дамытуға өз үлестерін қо­са білді. Дегенмен, бағдарламаны жү­зе­ге асыруда қиындық туғызған жағ­дайлар да жоқ емес. Негізгі мәселе үшжақты келісімшартқа қол қоюға кәсіпорындар тарапынан түскен ұсыныстар мен бас тартушылыққа байланысты. Білім және ғылым министрлігінен түсірілген ке­лі­сімшартта көрсетілгендей, жұ­мыс беруші бітіруші түлекті жұ­мыспен, тұрғын үймен, практика базасымен қамтамасыз етуі керек. Бұған республикалық Индус­трияландыру картасына кірген 36 және аймақтық 900-ден аса кәсіпорынның басым көп­шілігі келісімін бермеді. Кей­­бір кә­сіп­орындар тұрғын үй­мен немесе жұмыс орнымен қамтамасыз ете алмайды. Кейбірі практикаға алғысы келмейді немесе практикадан өткені үшін ақы төлеуді талап етеді. Соң­ғы­сы, әрине, дұрыс емес, се­бебі кә­сіпорындар бизнестің әлеу­мет­т­ік жауапкершілігін се­зіне бі­луі тиіс. Студенттерді прак­ти­каға қабылдаудың маңызы ту­ралы Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясында баса айтылған болатын. Химия саласындағы өзге де кішірігім серіктестіктер мен компаниялар келіскенімен, картаға кірмегендіктен олармен келісім жасаудан бас тартуға тура келді. Сондықтан алдағы жылдары Ин­дустрияландыру картасын ке­ңейту жағы да ойластырылуы тиіс. Бағдарлама осыған дейін индустриядан алшақ маман даярлап келген жоғары оқу орындары үшін жаңа серпін бергені сөзсіз. Жергілікті кәсіпорындармен тығыз байланыстағы аймақтық жоғары оқу орындары үшін бұл үлкен мәселе болмаса да, еліміздің жетекші жоғары оқу орындары өндірістік аймақтардан алшақ орналасқандықтан индустриямен үнемі байланыста бо­луға қиындық туғызып келгені жасырын емес. Енді осы мәселені еңсеріп, «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дегендей, индустрия үшін маман даярлауда университет пен кәсіпорындар бірлесе қызмет етсе, ол тек жақсы нәтижеге әкелері сөзсіз. Ердос ОҢҒАРБАЕВ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің химия және химиялық технология факультетінің деканы, химия ғылымдарының докторы