Жоғарыда қойылған сұраққа жауап іздеп көру үшін мамандардың пікіріне жүгінейік. Пікірлерді әзірше екі сұрақтың төңірегіне топтастырсақ.
1. Баланың тілі қалай шығады?
2. Барлық баланың тіл үйренуге қабілеті бар ма?
Мектепте кейбіріміздің «Сенің шет тілін үйренуге қабілетің жоқ» деген сөзді естіп, миымызда жаңғырып келгені өтірік емес. Бірақ уақыт өте түрлі зерттеулерді, кітаптарды және өз тәжірибемді саралай келе барлық адамның кез келген тілді үйренуге қабілеті бар деген қорытындыға келдім. Осындай ойды ғалым А.Леоньтев те айтып, дәйектерін келтірген. Ғалымның пікірінше, тілге деген қабілет бірнеше бөліктерден құралады және көбіне адамның жүйке жүйесінің жалпы типіне, темпераментіне, мінезіне, психикалық процестердің жеке адамға тән ерекшеліктеріне (ес, жады, ойлау, қабылдау, ұғыну, түсіну, қимылдау) байланысты. Адамда есту қабілеті дыбыстарды, сөздерді ажыратумен ғана байланысты емес, бұл жерде адамның тіл ерекшеліктерін айыра білу қабілеті де маңызды рөл атқарады.
Масару Ибуканың «3 жастан кейін кеш қалдыңыз» кітабында жақсы мысал келтіріледі. Бір отбасының тұңғышы олар жас, сонымен бірге үйлері тар болған кезде дүниеге келеді. Сондықтан кішкентай баласы туғаннан бастап қастарында болады, ата-анасы онымен үнемі сөйлесіп отырады. Айналада болып жатқан барлық дыбыстарды, әңгімені естіп үйренген бала өсе келе сөзшең, ашық, ойын жақсы жеткізе алатын болады. Ал бірнеше жылдан кейін дүниеге келген қарындасына ата-анасы бөлек бөлме дайындап, тыныш, түрлі дыбыстан аулақ жерде өсіреді. Өсе келе ол мінезі тұйық, көп сөйлемейтін балаға айналады. Яғни, бұл баланың дүниеге келген күннен бастап (тіпті ананың құрсағында жатқан кезеңнен бастап) түрлі дыбыстарды естіп, адамдардың дауысын, сөйлеген сөздерін, әңгімесін естіп өсуі керектігін дәлелдейді. Алғашқы жылдары бала тек қана есту арқылы айналаны қабылдап, сөйлемесе де өзінің түсініп жатқанын ым-ишарамен білдіреді. Сондықтан кішкентай кезінен тілді және тіл ерекшеліктерін айыра білу қабілеті дами бастайды.
Америкалық ғалым Ноам Чомский («Табиғат пен тіл туралы», «Тіл мен ойлау» еңбектерінің авторы) бастаған шетел лингвистері тілдік дағдылар адамға туа берілетінін және барлық адамға тән екенін айтады. Бала дүниеге келмей жатып оның миына бүкіл тілдерге тән негізгі грамматикалық ережелер жинақталады екен. Болашақта баланың айналасы қай тілде сөйлесе сол тілдің ережелері алға шығып, қалғандары «ұйқыға» кетеді.
Ағылшын тілінде «Imprinting» деген сөз бар, термин ретіндегі мағынасы – «қас-қағым сәтте үйрену, бір қарағаннан үйрену». Мысалы, қаздың балапаны жұмыртқаны жарып шыға салғанда жылжып бара жатқан объектіге деген жақсы көруі мен құштарлығы қоса пайда болады. Табиғи ортада бұл объект – балапандардың анасы, яғни қаз. Сондықтан балапандар қайда барса да анасының артынан қалмай еріп жүреді. Ал қаздың орнында басқа нәрсе болса, балапандар соның соңынан еріп жүретін еді. «Импринтинг» сыни кезеңдер деп аталатын өмірдің нақты бір кезеңдерінде ғана қалыптасады. Алдыңғы мысалда бұл сыни кезең балапандардың дүниеге келгеннен кейінгі сағаттары. Баланың дамуында да тілінің шығуымен байланысты сыни сәттер бар. Мысалы, баланың тілі 5 жасқа дейін шығады. Сондықтан үйде ана тілінде сөйлесу керек. Ал ата-аналары түрлі тілде сөйлейтін отбасыларда ше? Бұл жерде жағдай әртүрлі: екі ата-ана да өз ана тілін үйретуге тырысады. Сондықтан баланы шатастырмау үшін әкесі ылғи бір тілде, ал анасы екінші тілде сөйлесе, бала кімге қай тілде сөйлеу керектігін біледі. Тағы бір жағдай, әртүрлі тілде сөйлейтін ата-ана ортақ тіл таңдауы мүмкін. Бұрынғы кеңестік кезеңде ортақ тіл орыс тілі болып, отбасындағы балалар не әкесінің, не шешесінің тілін меңгермей шыққан кездер көп болды. Барлық баланың тіл үйренуге қабілеті бар екенін дәлелдеудің қажеті жоқ, тек жолын тауып қызықтыра білу керек. Сонымен бірге, нәтижесін күтуде шыдамды болсаңыз, бала құлшынысының азаймауына бар күшіңізді салсаңыз, алған білім босқа кетпейді. Түйеріміз, баланың таңдауы жоқ. Ата-ана қалауының, амбициясының, қоғам сұранысының, басқа да процестердің тұтқыны болатын баланың айтылған дүниені істеуден басқа амалы қалмайды. Дегенмен, ата-ананың махаббаты мен шексіз сенімі һәм мұғалім еңбегінің нәтижесінде адамгершілігі жоғары жаңа ұрпақ тәрбиеленіп шығатынына сенеміз.
Бақытгүл Салыхова,
педагогика ғылымдарының
кандидаты
