Табиғат байлығы – баға жетпес құндылық

Қазір облыста “Тәуелсіздік – мерейім” атты об­лыс­тық фестиваль жүріп жатыр. Тәуелсіздігіміздің 20 жыл­дығына арналған ме­реке әр аудан, қала бойынша облыс ор­та­лығындағы “Шәмші әлемі” гүлза­рын­да өтеді. Түлкібас ауданындағы Ақсу-Жабағылы қо­рығынан әке­лінген дүниелер фестивальге келген қала жұртшы­лы­ғын бейжай қалдыр­ған жоқ. Шетелге шыққандар сол жақ­тың сұлу табиғатын айтуға сөз таппай аузының суы құрғап келеді. Олардың бізден айырмашылығы, табиғат байлығын күтіп ұстауға тырысатындығы ғана. “Табиғат – талбесігің” деп айқайлап айтқаны­мыз­бен сөзіміз бен ісіміздің қабыс­пай жат­қан­дығы болмаса шетелді мақтағыштар ондағы бар кереметті бір Ақсу-Жабағылы қорығының өзінен-ақ табар еді. “Қолда барда алтынның қадірі жоқ” дегендей, таби­ғат байлықтарының бағасын білмейді деп күстә­на­лайтын халқымыз соңғы жылдары жақсы жағына қа­рай өзгеріп келеді. Табиғат қорғау мекемелерінің өкіл­дері есігінің алдына тал отырғызып кетсе, “әй, ана­у­ың қуарып қалды ғой, суармайсыңдар ма?” деп делебе болғандай көзі ақиып телефонның құ­ла­ғына жарма­сатындар мен көзінің астын­да­ғы көгерішті көрмей кететіндер бұл күн­дері шелекке жармасатын болды. Бұл – жақсылық. Соңғы жылдары облыс әкімі Асқар Мырзахметовтің тікелей басшы­лы­ғымен Шым­кент қаласын жасыл аймаққа айналдыру іс-шарасы өз жалғасын тауып келе жатыр. Бүгінгі күнге қала айналасына 2564 гектар жерге  1400,0 мыңнан астам ағаш көшеттері отырғызылды. Биыл облыс әкімі жасыл аймақтың көлемін арт­ты­ру мақсатында Сайрам, Ордабасы және Төлеби аудан­да­рынан 6000 гектар, Шымкент қаласының айнала­сы­нан 1500 гектар жер телімдерін белгілеп,  7500 гектар жерге 2011-2013 жылдары көшет егуді жоспарлауда. Осы жұмыстар іске асқан жағдайда қаланың эко­ло­гиялық ахуалы жақсарып, көптеген күрмеулі мәселелер шешімін табар еді. Облыста табиғат байлықтарын қорғауда атқарылатын шаруалар көп. Біз жақында осы жұмыстарға жауапты облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы Батырбек Көшербаевқа жолығып, біраз са­уал­дарымызға жауап алған едік. * * * ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҰЛҒАЙЫП КЕЛЕДІ – Өңіріміз табиғат байлығына кенде емес. Осы құнды­лықта­ры­мыз­ды көздің қарашығындай қорғау ал­ды­мен әрбір адамзаттың парызы, –дей­ді Батырбек Көшербаев. – Ал, та­биғаттың баға жетпес байлығы ор­ман мен жануарлар әлемін қорғау, өсімін молайту, пайдалану саласын­да мемлекеттік саясатты жүзеге асы­ру бойынша облыста бағдарла­ма­лар әзір­леп, оған басшылық ету басқар­ма­ның міндетіне жатады. Өлкемізде орманды жерлер көп кез­деспейтіндіктен, жұмыстары­мыз­дың негізгі бағыты оларды сақтау мен мо­лайтуға арналады. Біздегі ор­ман қоры жерлері сексеуілді, тоғай­лы, таулы және ормансыз аймақтар болып келеді. Оның көлемін ұлғай­тып, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын жақ­сарту мақсатында жыл басынан бері 211 гектар орман қоры жеріне түрлі ағаш көшеттері отыр­ғы­зылып, сексеуіл тұқымын себуге 3000 гектардан астам жер жырты­лып, дайындалды. Басқармамызға қарасты орман ша­руашылығы мекемелерінде 120 гектар жер көлемінде 13 орман тұқым­бағы ұйымдастырылған. Онда 30-дан астам ағаш түрлерінің көшеттерін өсіруді қолға алдық. Биылғы жылдың алты айының қорытындысымен ор­ман шаруашылығы мекемелерінің тұ­қымбағында 1706,7 мың дана қара­ғай, арша, үйеңкі, шаған, терек, жиде, қарағаш, сексеуіл және тағы бас­қа да ағаш көшеттерінің түрлері өсі­рі­ліп жатқандығы есепке алынды. Жануарлар дүниесін қорғау және молайту мақсатында Түркістан ор­ман қорғау мекемесінде Бұқар бұғы­ла­рын көбейту жұмыстары қарқын алып, биыл бұғылардың өсімі 40 басқа жетті. Олардың табиғи көбеюі­не жағдай жасау мақсатында 2169 га жер көлеміне Сырдария кешенді қаумалы құрылды. Басқармаға қарасты 7 орман қор­ғау мекемесі бойынша орманшы- қо­рық­шыларға арналған барлығы 26 қызметтік үй (кордон) болса, оның 19-ы 2010 жылы жөндеуден өткізілді. Со­нымен қатар, 9 кордонның құры­лыс жұмыстары аяқталды. 2011 жылға мұнарасы мен су сақ­тайтын сыйымдылығы бар 7 кордон­ның құрылыс жұмыстарын жүргізуге ұсыныс берілді. Алдағы бес жылда кор­дондар санын 70-ке (бүгінгі күнге дейін типтік кордондар болмаған) жеткізу жоспарлануда. Бұл өз кезегінде орман­шы-қорықшылардың ор­ман өрт­те­рінің алдын алу, сұғанақ­тық­қа қарсы күрес жұмыстарының тиімділігін арттырады. Шымкент қаласы тұрғында­ры­ның өзекті мәселесіне айналған Қошқ­ар­ата өзенінің бастауының тазалығы да өз шешімін тауып, Шымкент ден­дрологиялық саябағына өзеннің бас­тауындағы 14 га жер қосылып, жергілікті маңызы бар табиғи аумақ мәр­тебесі берілді. ДЕНДРОСАЯБАҚ – ШЫМКЕНТТІҢ САФ АУАМЕН ТЫНЫСТАНДЫРАТЫН “ӨКПЕСІ” «Шымкент мемлекеттік дендро­логиялық саябағы» мемлекеттік ком­му­налдық қазыналық кәсіпорны ҚР Оңтүстік Қазақстан облысы әкім­ді­гінің «Оңтүстік Қазақстан облысы әкім­дігінің табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу бас­қар­ма­сының» «Шымкент мемлекеттік ден­дрологиялық саябағы» мемлекеттік ком­муналдық қазыналық кәсіп­­оры­нын құру туралы 2009 жылы 24 нау­рыздағы №83 қаулысымен құрылды. Шымкент дендрологиялық сая­ба­ғы – мемлекет тарапынан қорғауға алынған кіші аумақтардың бірі. Шымкент дендрологиялық саяба­ғын құрудың тарихы 1979 жылдан бастау алады. Сол жылдары қала ма­ңындағы қоқыс тастайтын аумақта бел­гілі қоғам және мемлекет қай­рат­кері Асанбай Асқаровтың басшы­лы­ғымен дендросаябақ ұйымдасты­рыл­ды. Дендросаябақтың жалпы жер кө­лемі 117,04 гектар. Дендросаябақ экономикалық тұ­рақ­сыздық пен құлдырау кезеңдерін басынан өткізді. Қазіргі кезде 1000-нан аса отырғызылған ағаш-бұта түр­лерінің 560 түрі өсуде. Кейбір түр­лері жерсінбегендіктен, күтіп-бап­тау­дың агротехникалық шараларын сақ­тамағандықтан және қараусыз қа­л­ғандықтан қурап қалған. Соның өз­інде дендросаябақ қазіргі күнде ор­ман ландшафтына айналды. Кейбір бөліктерінде ауа температурасы қа­лып­ты жағдайда болып, ылғалды­лы­ғы жоғары дәрежеде және өзіне тән микроклиматтық жағдай пайда бол­ды. Дендросаябақ қала тұрғында­ры­на қажетті оттегіні бөлумен бірге, шаң-тозаңдарды, автомобильдердің шы­ғынды газдарын және басқа да улы қалдықтарды өзіне жұту арқылы қаланың ауасын тазартып, оның «өкпесі» қызметін атқаруда. Дендросаябақты құрудағы негізгі мақсат – Оңтүстік Қазақстан өңіріне отандық және дүниежүзілік дендрофлора түрлерін интродукциялау, олар­ды сақтау, кешенді түрде зерттеу және тиімді пайдалану жолдарын ан­ықтау. Сондықтан жинақталған дендрофлора коллекциясы ағаш-бұта өс­ім­діктерінің тектік қоры, өсім­дік­тер­дің алуан түр­лілігі және ғылыми-зерт­теу жұ­мыс­тарын жүргізу үшін негізгі база есебінде сақталуды қажет етеді. Оңтүстік Қазақстан өңіріне ағаш-бұта өсімдіктері интродукциялаудың тарихы өте аз, бірақ қала және ау­ылдардың өсуімен қатар әуесқойлық дәрежеде оның тарихы тереңге кетеді. Тұрғындар өз аулаларын көгал­дан­дыру және табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғану мақсатында әр түрлі ағаш түрлерін отырғызған. Бірақ ағаш-бұта түрлерін интродукциялау жоспарлы түрде жүргі­зіл­ме­ген. Ал дендрологиялық саябақ ағаш-бұта өсімдіктерін Оңтүстік Қа­зақ­стан өңіріне интродукциялауды жоспарлы түрде жүргізген алғашқы ғылыми мекеме болып есептеледі. Дендросаябақты құру кезінде ағаш және бұталардың көшеттері, тұқымдары бұрынғы Кеңес Ода­ғы­ның әр түпкірінен әкелінген. Ағаш және бұталардың жаңа түр­лерін интродукциялау жұмыстары әлі де жалғасын табуда. Дендро­сая­бақ­та бұрын-соңды болмаған көкте­рек, балқарағай, самырсын және магнолия ағаштарының көшеттері егілді. Қазіргі таңда саябақта 584 түрлі өсімдік өсірілуде. Дендросаябақтың коллекциялық дендрофлорасының сақ­талуын және гендік қорын жаңа интродуцент өсімдіктермен молайту үшін 24 түрлі ағаштардың 560 дана көшеттері отырғызылды. Отыр­ғы­зыл­ған көшеттерді күтіп-баптау жұ­мыс­тары жүйелі түрде жүргізілуде. 2009 жылы «Жол картасы» бағ­дарламасы бойынша «Шымкент мемлекеттік дендрологиялық саябағы» мемлекеттік коммуналдық қазына­лық кәсіпорнында абаттандыру, жөн­деу және су жүйелерін қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп, су және электр жүйелерімен қоса саябақ ішіндегі ішкі жолдар, атпен және велосипедпен серуендеу жолдары қал­пына келтірілді, кіреберістегі арка жөндеуден өтті. Сондай-ақ бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру аясында қосымша абаттандыру жұ­мыстары жүргізілді. 2010 жылға абаттандыру жұмыс­та­ры әрі қарай жалғастырылып, отау құрып жатқан жастардың сүйікті жеріне айналған «Жас жұбайлар» аллея­сы мен көл қалпына келтіріліп, жағалауын абаттандыру жұмыстары орындалды. Саябақты толығымен қоршау жұ­мыстары, қызметтік үйлерді жөндеу, әкімшілік ғимарат пен вольер салы­нып, оған ұсақ аңдарды (тиін, тауыс құсы, елік, бұғы), ал көлге құстарды (аққу, қаз, үйрек, балықтардың түр­ле­рін) жіберу ұйымдастырылды. Осы жұмыстардың арқасында Шымкент дендрологиялық саябағы қала тұрғындары мен қонақтарының сүйікті демалыс орнына айналды. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ – БӘРІМІЗДІҢ ПАРЫЗЫМЫЗ Табиғат қорғау іс-шараларын ор­ын­дау үшін облыстық бюджетке қор­шаған ортаны ластағаны үшін төлем­дердің 70-80 пайыз мөлшерде түскен қаржы төлемінен шығуымен анық­та­лады. Алайда, 2009 жылға 234,6 млн. теңге, 2010 жылға 172,2 млн. теңге және 2011 жылға 270,3 млн.теңге қаржы бөлінді. Бұл көрсеткіш тек 45-50 пайызды ғана құрап отыр. Облыстық бюджеттен бөлінген қар­жылар қоршаған ортаны қорғау іс-шараларына жұмсалады, атап айт­сақ: Қатты тұрмыстық қалдықтардың жи­нақталуы салдарынан қоршаған ортаға антропогендік ауырпалықтың үдей тү­суі қазіргі уақыттағы экол­о­гиялық про­блемалардың бірі болып табылады. Ау­ыл, аудандарда бейберекет қоқыс үйін­ділері түзіліп, қор­ша­ған ортаны лас­тауда. Сол себептен санитарлық-эко­ло­гиялық нормаларға сәйкес келетін аудан орталықтарында тұрмыстық қал­дық­тар жинақтайтын орындар қажет. Қатты тұрмыстық қалдықтардың үйінділері санитарлық жағдайы жа­ғы­нан экологиялық қауіпті болып қа­на қоймай, қоқыс үймелері метан, тұн­шық­тырғыш газ және басқа да өрт қауіпті қоспаларды бөліп шыға­рады. Яғни, жақын маңайда орналас­қан тұр­ғын үйлер аудандарының са­ни­тарлық-экологиялық, микрокли­мат­тық жағ­дай­лары нашарлап, едәуір қашықтықта атмосфералық ауа да ластанады. Осы экологиялық апат­тар­ды болдырмау мақ­сатында полигондар құрылысы мен оларды көр­кейту, зиянды қал­дық­тарды жою, полигондардың құ­ры­лысы есебінен қатты тұрмыстық және өнер­кәсіптік қалдықтардың жи­нақ­талу көлемін азайту, сондай-ақ олар­дың салдар­ла­рын жою жөнінде іс-шаралар қарас­ты­рылу қажет. Осыған орай, басқарманың қор­ша­ған ортаны қорғау іс-шарасы ая­сын­да аудан орталықтарында, атап айт­сақ Ленгір, Сарыағаш, Түркістан, Арыс қалалары мен Бәйдібек, Мақ­та­арал, Ордабасы, Отырар, Сайрам, Со­зақ, Шардара аудандарының орта­лықтарында, сонымен қатар ағым­да­ғы жылдан бастап, ірі елді мекендерде де орналасқан қатты тұрмыстық қалдықтар тастайтын орындарды қал­пы­на келтіру жұмыстары орындалуда. Қоршаған ортаны қорғау іс-ша­расының тағы бір бағыты бойынша бұл – экологиялық білім беру мен насихаттау іс-шарасы. Мұнда табиғат құн­дылығын жан-жақты жете түсі­нуі­не қажетті білім, көзқарас пен на­ным жүйесін қалыптастыру мақса­тын­да түрлі акциялар, форумдар, семинар мен тренингтер, экофести­валь­дер, кон­­курстар өткізу арқылы өскелең ұрпақ­тың қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауын үйрету. Өс­келең жас ұрпаққа экологиялық проблемаларды оқып үйрету ғана емес оны жүзеге асыру, жас бүлдіршіндердің табиғатты қорғауға ұлтжандылық деген қасиетін оятуымыз қажет. Сонда ғана табиғат байлықтарын болашақ ұрпақтары­мыз­ға сол қалпында жеткізе аламыз. Сонымен қатар халық арасында эко­логиялық білім мен тәрбиені насихаттау мақсатында бұқаралық ақпарат құралдары, яғни облыс телеарналары мен газет беттерінде қоршаған орта­ны ластамаудан және табиғатты аялап баптауға мақалалар мен бейне көр­сетілімдер жарияланып отырады. Мысалы, былтырғы жылы бас­қарма облыстық экологиялық білім беру орталығымен бірлесіп «Эколо­гия және балалар» атты оқушылар­дың зерттеу жұмыстары мен жобалар конкурсын, «Саябақтар шеруі» атты екі айлық экологиялық акция ая­сын­да ұйымдастырылатын «Өмір там­шы­сы», «Бұлттарға айтыңдаршы, құс­тар» оқушылардың облыстық шы­­ғар­ма сайыстарын және «Эколо­гия және балалар» атты облыстық ғылыми-зерттеу жобалары мен «Қыз­ғалдақ­тың отаны – Қазақстан 2010» респуб­ликалық конкурстарын өткіз­ді. Со­ны­мен қатар, іс-шара аясында 2011 жылы 5 маусым күні Шымкент мемлекеттік дендросаябағында 5 мау­сым – Бүкіләлемдік қоршаған ортаны қорғау күніне арналып мерекелік шеру өткізілді. Сондай-ақ об­лыс кө­лемінде тұрғылықты жерін лас­тамау, күл-қоқыс шашпау және тағы сол сияқты экологиялық мәсе­лелерге жауапкершілікпен қарайтын сенбіліктер өз жалғасын табуда. Өкінішке орай республика бой­ын­ша жүргізілген мониторинг қоры­тындысына сәйкес, Шымкент қаласы экологиялық ахуалы бойынша тө­мен­гі жағынан санағанда 3-4 орында тұр. Қаладағы атмосфералық ауаның ең ірі ластаушылары автокөліктер саны болып табылады. Техникалық ахуа­лы­ның нашарлығы салдарынан авто­көліктен шығарындылар қорғасын мен формальдегидтің шоғырлануы рұқсат етілген шегінен асып кетуіне әкеп соғады. Жылжымалы көздерден ластаушы заттардың мөлшерін азайту мақсатында мемлекеттік мекеме­лер­дің меншігіндегі автокөліктерге катализатор қондырғыларын орнату арқылы атмосфералық ауаны лас­таушы заттардың мөлшерін азайту арқылы қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, адам денсаулығы үшін, әсіресе бірінші кезекте жас балалар үшін елеулі қауіптілігі бар Шым­кент қаласы топырағының қор­ға­сын­мен ластануы. Көп жылдар бойы қор­ғасын зауытының жұмыс істеу салда­рынан ауа мен топырақ біршама лас­танған. Қорғасын және оның қоспа­ла­ры қоршаған ортада ең қауіпті қоспа­лар болып табылады. Осыған орай, қоршаған ортаны қорғау іс-шарасы аясында Шымкент қаласындағы қорға­сынмен ластанған топырақ жамылғы­сын тазалау жоба­сының техникалық-экономикалық не­гіз­демесі әзірленуде. Әзірленген құ­жат­тамада қорғасынмен ластанған топырақ жамылғысын тазалау шара­лары қарастырылады. Су – тіршіліктің өзегі. Облыстың экологиялық ахуалын жақсарту мақ­са­тында аудан, қалаларда су шаруа­шы­лығы бойынша толымды жұмыс­тар жа­салып жатыр. Осыны жүл­гелеген облыстық табиғи ресурстар және та­биғат пайдалануды реттеу басқарм­а­сының бастығы Батырбек Көшербаев: “Облыс көлемінде шешілуге тиісті күр­деленген экологиялық проблемалар өте көп, оны аз уақытта және бірден ше­шу мүмкін еместігі белгілі. Сон­дық­тан бас­қарма облыс экологиясын сауықты­ру жолындағы жұмысын ал­да­ғы уа­қытта да, талап дәрежесінде жүр­гізе береді” дейді. Бақтияр ТАЙЖАН. Оңтүстік Қазақстан облысы.