Теңге тегеурінді болсын десек...

2015 жылы Қазақстан доллардан бас тартуға баса көңіл бөлді. Долларсыздандыру саясатын іске асыруға байланысты арнайы жоспар құрылды. Дегенмен, ірі экспорттаушылар мен импорттаушыларға доллардан бас тарту туралы айтуға әлі ертерек. Долларсыздандыру саясаты кешенді түрде жүргізілуі үшін теңгенің ақша айналымындағы маңыздылығы арта түсуі қажет. Ұлттық банк төрағасы Д.Ақышев 2015 жылдың соңында белгілі бір жұмыстар жүргізбейінше нәтижеге жете алмайтынымызды, нақты нәтижелер туралы бір жылдан соң айтуға болатынын мәлімдеген. Ұлттық банк төрағасы сөзінде тұрды. 2016 жылы долларсыздандыру ісі бастау алып, теңгемен салынған депозит көлемі, алдын ала деректер бойынша, 53,2%-ға дейін өссе, шетелдік валютадағы салымдар 10%-ға төмендепті. Нәтижесінде, депозитті долларсыздандыру деңгейі 2016 жылдың қаңтар айынан бері 70%-дан 56,7%-ға дейін жеткен. Мұны Данияр Ақышев Ұлттық банктің 2016 жылғы жыл қорытындысында айтты. Сөйтіп, өтіп бара жатқан 2016 жыл­дың қаржы секторындағы бас­ты жаңалық – ішкі нарықта шетел валю­тасының ықпалының әлсірей бас­тауы, қоғамдық санада долларға деген тәуелділік деңгейінің төмен­деуі. Ұлттық валютамыз – төл тең­ге­­міз­­дің елдегі экономикалық ре­фор­­­ма­­ларды қаржыландыруға бет бұруы да 2016 жылдың еншісінде. Осы жылы қоғамдық санада тең­ге айыр­бас құралы ретінде қабыл­дан­ды. Жыл басынан бері шет ел валю­­та­­сын­­дағы салым 84 пайыздан 64 пайызға дейін төмендеді. Бұл өз­дігінен бола салған құбылыс емес. Үкіметке ұлттық валюта мен шетел валю­тасының теке-тіресінде ал­ғаш­қы­сы­на басымдық беру үшін талай жұ­мыстың басын қайыруға тура келді. Доллардың дәуренi өтiп бара жатқанын, бұл ұлттық валюталар­дың тыныс алып, күш жинап алуына берілген мүмкіндік екенін халық­аралық сарапшылар да айтуда. Кейбiр инвесторлар доллардан бас тарта баста­ды. Іргеміздегі алып ел – Қытай қазір­гі кезде ішкі нарықтағы АҚШ доллары­нан «құтылу» операциясын жүргізіп жатыр», дейді мамандар. Жалғыз Қытай емес, Жапония да долларға тәуелділіктен арылу үрдісін бастап кетті. Қытайдың 2015 жылғы маусымның 1-нен бастап сауда-саттық пен қаржылық алыс-берісте тікелей валюта алмасуға көшетінін мәлімдеуі соның айғағы. Яғни эко­но­микасы жағынан ең ірі азиялық екі ел сыртқы саудада долларға емес, өз валюталарына иек артпақ. Бұл – іс жүзін­де долларды ығыстыру. – «Қыр­ғи-қабақ соғыстан» кейін әлем­дегі жетекші экономикаға айналып, енді ешкіммен бақталастыру­дың қажеті жоқ болғандықтан, америкалық­тар дамушы елдердегі импорт пен экспорт операцияларын кеңейту үшін халықара­лық сауда көлемін ұлғайтуға кірісті. Ал дамушы елдер соның жетегінде кетіп, ішкі дамуға немесе ішкі нарықтағы өндіріске мән берудің орнына, импорттық-экс­порттық операцияларға баса ден қойды. Бұл не үшін істелді? Ол бүкіл әлемнің долларға тәуелділігін арттырып, АҚШ-тың үстемдігін жалғастыру үшін жасалды, дейді сарапшы Досым Сәтпаев. Доллардан арылуға бет алған ұлттық валютамызға қуат беретін күш ұлттық экономика екені белгілі. Әзірге АҚШ долларына тыйым салуға әлеуетіміз жетің­кіремейді. Сарапшылар ендігі жерде елді индустрияландырудың және ішкі ка­питалды интеграция­лау­дың жаңа сая­са­ты қажет деген мәсе­лені төтесінен қою керек дегенді айта­ды. Себебі, АҚШ доллары­ның жағ­дайын осыдан бес-алты жыл бұрынғы кезеңмен салыстыруға болмайды. Күш-қуатынан айырылған АҚШ валютасы ақпараттық науқандар­дың  көмегімен, лоббистердің дем беруі­мен ғана басым­дыққа ие болып отыр. Ұлттық экономикамызды дол­­лар­ға тәуелділіктен арылтуға бағыт­­­тал­ған шешім қабылдайтын кез келді. Біз осы қадам арқылы ғана эконо­­ми­­камыздың оффшор­лануы­на жол бермей, сыртқы қарыз­дың қамыт­ы­нан құтыла алар едік, дейді маман­дар. Қаржыгер Ілияс Исаев Қазақ­стан өзінің халықара­лық сауда опера­цияларында ұлттық теңгеге көшетін болса, онда америкалық­тар Қазақстандағы барлық мұнай активтерін өздері-ақ қазақстан­дық­тардың қолына өткізіп береді. Себебі, өндірілген мұнай үшін теңгемен төлеу керек болғандықтан, шетелдіктер оны теңге бағамын белгілейтін осы елдің орталық банкінен сатып алуға тиіс болады. Біз бұған дейін валютаны ырық­тандырамыз деп теңгені қорғай алмадық. Ашық экономикаға ұмтыл­дық. Енді соның зардабын сезі­не бастадық. Үлкен саудада, сон­дай-ақ, автокөлік пен пәтер сату қол­ма-қол ақшаға емес, енді банк шоттары арқылы жасалуы керек. Бұл – теңгені нығайтуға арналған қадам. Өйткені, бұған дейін теңге тек қара базарда, коммуналдық төлем, еңбекақы, жәрдемақы төлеу­ге, ішіп-жемге ғана қызмет етті. Үлкен саудадан ығыстырылды. Осы­ның барлығы теңгенің әлсіреуі­не апарып соқтырды. Осы жағ­дай­­ды ескерген Елбасы Үкімет­тің кеңей­­тілген отырысында компа­ния­­­ларға, коммерциялық банктер­ге «валюталарыңды нарыққа шы­ғарың­­дар» деді. Елімізде кез келген сау­да-саттық тек ұлттық валютамен ғана жүргізілуі тиіс. Жалпы, валюта бағамына ықпал ететін үш фак­тор бар. Біріншісі – іргелі фактор. Екіншісі – алыпсатар­лық фактор. Үшіншісі – мемлекет қайрат­кер­­лері­нің, ірі бизнес өкіл­дерінің, әлем­дік ірі банктердің пікірі. Осы үш фактор валютаның бағамына қашан­да қатты әсер етіп келді. Және солай бола да береді. Елбасының теңге жайында жылы пікір білдіруі ұлт­тық валютамыздың бекуіне, тұрақ­­­­тануына, күшеюіне үлкен пәр­мен бермек. Мәселен, өткен ғасыр­­дың 70-жылдары жапондар ұлт­­тық ақшасы иенаның күшеюіне өте үл­кен көңіл бөлді. Инвестициялық климат жасады. Соның арқасында Жапония озық, іргелі елге айналды. Мұндай инвестициялық климат бізде де бар. Егер инвестор елімізге келіп, зауыт, кәсіпорын салса, онда коорпоративтік салықтан 10 жылға босатылады, екіншіден, жер салығынан 10 жылға босатылады, үшіншіден, мүлік салығынан 8 жылға босатылады. Бұл деген еш елде жоқ жеңілдік. Егер Елбасының айтқандарын орындайтын болсақ, ойлаған мақсатқа жетуге болады. Ол үшін экономиканы іргелі факторға бейімдеу қажет. Ұлттық валютаға айрық­ша көңіл бөлуге тиіспіз. Енді­гісі Ұлттық банктің жүзе­ге асыратын шараларына тікелей байланысты, дейді қаржыгер-сарапшы Ілияс Исаев. Сонымен, Ұлттық банк төрағасы Д.Ақышевтің сөзімен айтсақ, 2016 жылы долларсыздандыру кезеңінің алғышарттары басталды. Ең бастысы, теңгеміз ел ішінде де, халықаралық саудада да айырбас құралы бола алады деген сенім қалыптасты. Гүлбаршын САБАЕВА АЛМАТЫ