30 Мамыр, 2017

«Ақсақ құланды» жапондар өте жақсы көреді»

415 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Мен Такахаши Наокимен алғаш 2006 жылы кездестім. Алматыдағы Қазақстан-Жапония адам ресурстарын дамыту орталығында кимоно киген жапон жігіті домбырамен қазақтың дәстүрлі әндерін шырқаған сәтті Жапониядан келген қонақтармен бірге тамашалаған едік. Содан танысып, достаса келе, ол маған дәстүрлі әнші Нұржан Жанпейісовтен ән үйреніп жүргенін, қазақтың байырғы музыка өнерін зерттеп, Жапонияға таныту мақсаты бар екенін айтты. Қазақ өнеріне жан дүниесімен берілген Такахаши Наоки 2007 жылы Дәнеш Рақышев атындағы байқауда 1-орынды иеленді. Жуырда жапон әншісімен жүздесіп, сұхбаттасудың сәті түскен еді.

«Ақсақ құланды» жапондар өте жақсы көреді»

– Такахаши сан, 2007 жылдың көк­темінде Алматыдағы «Қазақ­концерт» залында концерт бергеніңіз, сондағы сіз орындаған «Қайран заман», «Игай-ау» тәрізді әндер бен күйлер күні бүгінге дейін жадымызда. Содан бері арада тура он жыл өтіпті. Репертуарыңызға тағы қандай жаңа әндер қосылды?
– 2005-2007 жылдар аралығында Қазақстанның мәдениет қайраткері Нұржан Жанпейісовтен тоқсанға жуық дәстүрлі ән үйрендім. Со­ның жиырмадайын кәсіби дең­гейде орындаймын. Өзіңіз оның Дәнеш Рақышевтың соңғы шәкір­ті екенін білесіз. Міне, сол ұста­зым­ның үйретуімен халық әндері «Гүлдариға» мен «Шилі өзеннен» бөлек, Дәнеш Рақышев, Әсет Най­манбайұлы сияқты қазақ ком­по­зиторларының әндерін жаттап алдым. Бұл туындылардың ішінде Әсеттің «Кіші Ардақ» әнін ерекше ұнатқандықтан шабыттана орындаймын. Әннің әуені қазақтың табиғатымен егіз-ау деп ойлаймын. Дәнеш Рақышев репертуарындағы «Белжайлау сазы» да менің сүйікті әндерімнің бірі. Күннің шуа­ғындай мейірлі, жаныңа жақын неткен ғажап әуен! 
Нұржан Жанпейісов пен Дәнеш Рақышевтің репертуарындағы ән­дер­ден бөлек, Қайрат Байбосынов, Жәнібек Кәрменов тәрізді белгі­лі тұлғалардың туындыларын тың­дағанды ұнатамын. Қазір шығар­ма­шылығымды жетілдіру жолында қазақтың ұлттық көне аспабы қобызбен ән айтуды бастадым. Қобыз тартуды да өз бетіммен үй­рендім. Қобыздың сүйемелдеуімен «Ағажай Алтай», «Жорғатай» ән­дерін орындай­мын. Күйге келсек, әртүрлі өнер­паз­дардан жиырмаға жуығын үй­рен­ген едім. Күй тартудан гөрі көбі­не әнге көбірек жақын болған­ды­ғым­нан әзірге он күйді ғана жоға­ры деңгейде шерте аламын. Қазақ­тың күйлерінен маған әсіресе, Сүгір­дің шығармалары қатты ұнайды, «Аққу», «Тоғыз тарау», «Бес жорға» сияқ­ты күйлерді шертіп рахаттана­мын. Күйлерді көбіне өзім жеке қал­ған сәттерде орындаймын. Сон­дай-ақ, сыбызғыда ойнауды үйрендім.
– Жапонияға қазақтың ән-күйін таныстырып, таратудағы еңбегіңіз көл-көсір, әрине. Бұл туралы жапон журналистерінің талай рет тамсанып жазғандары бар. Сонда осыншама танымал­ды­лыққа қалай қол жеткіздіңіз?
– Жапонияның әр өңірінде жылына 4-5 концерт ұйымдастырамыз. Қазақ­тың дәстүрлі әндерін насихат­тау менің күнкөріс кәсібім емес. Негізгі мамандығым ағылшын тілінің мұғалімі болғандықтан, мек­тепте жоғары сыныптарға осы пән­нен сабақ беремін. Мұғалімнің жұмысы қашанда қарбалас қой. Қандай мемлекетте болсын дәл осы мамандық иелерінің негізгі кәсібінен басқа жұмыстармен айналысуға уақыты да, мүмкіндігі де бола бер­мейді. Бірақ соған қарамастан қазақ халқының дәстүрлі өнерін жаным сүйгендіктен осыншама мол қазынаны отандастарымның да та­нып-білгенін қалаймын, концерт қоюға қашанда уақыт табамын. 
Былтыр біз бірнеше ауқымды шара өткіздік. Мысалы, Осакада Жапонияның ұлттық этнологиялық музейі бар. Осы музейде қазақ және Орталық Азияның басқа да халық­тарының мәдениетін таныстыратын экспонаттар жаңартылды. Сөйтіп, оның ашылу салтанатында маған қазақтың ұлттық өнерін таныстырыңыз деп ұсыныс жасалды. Концерт қана емес, музейге қойылған домбыра мен қобыз­дың дыбыстарын көрерменге жа­қыннан шертіп көрсету шарасы өтті. Музейдің кең фойесіне 200-ден астам адам жиналды. Барлығы қазақ өнеріне, Орталық Азия елдерінің мәдениетіне зор қызы­ғушылығы бар адамдар. Был­тыр қараша айында Қазақстан Пре­­зид­енті Нұрсұлтан Назарбаев Жапо­нияға ресми сапармен келгенде ел Премьер-министрінің шақыруымен кешкі асқа қатыстым. Әрине, осындай жоғары деңгейдегі шараға қатысуым өнерімнің ел ішінде өте жоғары бағалануы деп білемін. 
– Жалпы, концерт­тері­ңізде қазақ музыкасын жер­гілікті халық қалай қабылдайды?
– «Алыстағы елдің бұрын-соңды құлағымыз шалмаған сирек әндерін тыңдап сүйсіндік» деп жатады көбісі. Талай жапон Қазақстанды гео­графиялық жағынан әрі алыс, әрі жұмбақ ел деп біледі. Ал концертке келгендердің әр әнді беріліп тыңдағанына куә болдым. Қазақтың дәстүрлі аспабында музыкалық туынды орындай алатын жапондар бар, бірақ өте аз. Қайта оған қарағанда Моңғолияның ән-күйін шебер меңгерген қандастарым көп-ау деген ой келеді. Мысалы, моңғолдың аттың басы бейнеленген ұлттық аспабы моринхуур мұнда кеңінен танымал. Жапонияның бастауыш мектептерінде оқытылатын ана тілі пәні оқулығына тіпті осы моринхуур­мен байланысты моңғол ертегісі де енген. Домбыра туралы әдемі ертегі болса маған айты­ңызшы...
– Аңызда домбыраның қасиеті мен құдіретін бедерлейтін «Ақсақ құлан» күйі бар емес пе?
– Иә, «Ақсақ құлан» күйін біле­мін. Репертуарымның бойтұ­марына айналған шығарма. Әр кон­церт қойған сайын мен «Ақсақ құлан» туралы аңызды баяндап беремін, ал әйелім күйін шертеді. «Ақсақ құланды» жапондар өте жақсы көреді. Қазір домбыраға қатысты аңыз-ертегілердің музыкамен байланысын зерттеп жүрмін. Зайыбым да өнер адамы. Екеуміз Жапонияда қазақ өнерін насихаттау жолында еңбек етіп жүрміз. Келіншегім домбыра тартқысы келген жапондарға музыкалық аспапта ойнаудың қыр-сырын үйретеді. 
– Сіздің Орталық Азиядағы басқа да ұлттардың, Алтай халық­тарының байырғы музыкалық туындыларын жоғары деңгейде орындайтыныңызды білеміз.
– Рас, 2005-2007 жылдары қырғыз, қарақалпақ әуен­дерін үйренгенім бар. Бірақ ұдайы жат­тықпаған соң көбісін ұмы­тып қалыппын. Қырғыз бен қарақал­пақ­тың ұлттық музыкасында ха­лық­тардың жағрапиялық және мәдени жағынан жақындығы болған соң қазаққа ұқсас тұстары көп. 2005 жылы Қарақалпақстандағы Нүкіс қаласына барып, музыка зерттеушілерімен, аспап жасаушы шеберлермен кездестім. Сонда бір қарақалпақтың күйшісі дутармен Құрманғазының «Балбырауын» күйін орындаған еді. Қазақстанда естіген «Балбырауыннан» басқаша­лау, аранжировкасы бөлек саз екен. Осылайша, қазаққа туыс ұлттар арасынан қазақ күйінің жаңа қы­рын ашқандай болдым. Қырғыз ән­дерінің ішінде біреуі ерекше есімде қалды. Атай Огонбаевтың «Ой, бұлбұл» әнін Дәнеш Рақышев орындаған. Мен де орындап жүрмін.
– Бұрын берген бір сұхбаты­ңызда: «Қазақтың халық әнін орындағанда арқам қозады», деп едіңіз. Қазақтың дәстүрлі әндерін жапон аралдарында шырқағанда қандай күй кешесіз?
– Иә, қазақ әнін орындағанда рахат сезімге бөленемін. Әсет Най­ман­байұлының «Қысмет» әнінде мынандай жолдар бар ғой: «Көмекей көк қабысын әнмен аш­сам, Төгіліп меруерт-маржан сауылдаған».
Осы әнді айтқанда әр сөзі көмейімнен меруерт-маржан болып төгі­лердей түйіледі. Иә, қазақ әнін­дегі сөздердің дыбысталуы ерек­ше әдемі. Қазақ тіліндегі ә, ұ, ө, ү, ы, і тәрізді дыбыстар қазіргі жапон тілін­де кездеспейді. Жапон тілінде а, и, у, э, о деген бес дауысты дыбыс бар. Менің ойымша, 1300 жыл бұрын қазақ тіліндегі дыбысталу ерекшеліктері жапон тіліне де тән болған сияқты. Мысалы, жапон­ның ең көне жыр жинағы – «Манъйошю». Бұл VІІІ ғасыр шамасында құрастырылған жинақ. Бір ғажабы, мен қазақтың дәстүрлі әнін шырқаған кезде екі ел арасындағы байырғы жақындықты сезінемін.
– Жалпы, жапон мен қазақ әуенінде өзара ұқсастық бар ма?
– Жапон мен қазақ әндері бір-біріне мүлде ұқсамайды. Жапонның Тоухоку аймағының әндері мен моңғолдың «Уртын дуу» деген әнінің орындалу әдісі мен мелодиясы өте ұқсас. Бірақ моңғол әуендері мен қазақ музыкасы бөлек, екеуі екі басқа дүние ғой. Сол секілді ежелден көшпенді өркениеттің иесі қазақ пен егіншілікті кәсіп еткен жапон халқының музыкалық талғамы да бөлек. Бірақ жапонның классикалық музыкасы гагаку сазы Орталық Азиядан келді деген деректі көне жазбалардан кездестіріп қаласыз. Шын мәнінде, жапонның «бива», «шямисэн», «кокю» сияқты ұлттық аспаптарының көбісі Орталық Азиядан Қытай арқылы келгендігі мәлім. Ол заманда тек домбыра мен қобыз ғана жапон аралдарына жетпеген болса керек.
– Бәлкім, шабыт қысқан сәттерде ән жазатын да өнеріңіз бар шығар, сірә?
– Көңіл хошыма қарай қолыма домбыра алып, іштей шертетінім бар. Бірақ өкінішке қарай, ол дүниелер сол шертілген жерде қалып қойып жатыр. Мүмкін бұлар кемеліне келіп, толыспаған соң солай шығар. Бірақ елдің есінде мәңгі қалатындай ғажап бір ән, не күй жазсам деп армандаймын. Арман алдамайды ғой...
– Қазақтың әндері мен күйлерін асқақтатуда қанатыңыз талмасын, Такахаши сан!

Әңгімелескен 
Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВА