Тәртіп талаптан туындайды

Қоғамның діни өмірі мемлекеттіліктің негізі мен отандық мәдениетті қалыптастырумен үздіксіз бірлікте дамиды. Қазақстан осы бағытты берік ұстанған мемлекеттер қатарына жатады. Сондықтан еліміздің даму үдерісіндегі діни факторлардың мән-маңызын лайықты түрде бағалау ұлтаралық және дінаралық татулықты сақтау мен нығайтуға, мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы қарым-қатынастарды өркениеттік деңгейде реттеуге ықпал етері анық. 1992 жылы 15 қаңтарда қабыл­дан­ған «Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Рес­пуб­ликасының Заңына бірнеше рет то­лықтырулар мен өзгерістер енгізілгені баршаға белгілі. Оның алғаш­қы­сы 1995 жылы Қазақстан Респуб­ли­ка­сы Пре­зи­денті­нің Жарлығымен салық салу мәсе­лесі бойынша енгізілді. Сол жылы бұл заңның жарғылық ере­желері мен діни бірлестіктерді тіркеу және тарату тәртібі жетілдірілді. 2005 жылы ұлттық қауіп­сіздікті қам­та­масыз ету мәселесі бойынша, сонымен қа­тар экс­тре­мизмге қар­сы іс-қи­мылға қатысты баптар толық­тырылып, 2007 жылы аталмыш заң еңбек заң­намасына сәйкестендірілді. Егемендігімізді алғаннан бері елімізде рухани сананың дамуы бары­сын­да көптеген өзгерістер орын алды. Сондықтан мемлекеттік-кон­фес­сия­лық қарым-қатынастарды дұ­рыс жол­ға қою мақсатында дін ту­ралы заң­на­маның кейбір тармақ­тарын қайта қарау керектігін заман талап етуде. Осы тұрғыдан алғанда Дін істері жөніндегі агенттік тарапынан дайын­далған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң жобасының елеулі артықшылықтары бар екенін атап айтуымыз қажет. Бұған дейін қол­даныста болған «Діни сенім бос­тандығы және діни бірлестіктер ту­ра­лы» Қазақстан Республикасы За­ңы­­ның кеңестік кезеңнің құрсауынан шыққан тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарында, мүлде басқа діни ахуал жағдайында қабылданғаны белгілі. 1991 жылы елімізде небәрі 671 діни бірлестік болса, қазір олардың саны 4 551-ге жетіп, 40-тан астам конфессиялар мен деноминацияларды құрап отыр. Сондықтан жаңа заңнамада көте­рі­луге тиіс ең басты мәселелер­дің бірі діни бірлестіктердің жай-күйі болатын. Осы бағытта жаңа заң жобасына көптеген айқын нормалар енгізілген. Ең алдымен, заң жобасы бойынша діни бірлестіктердің заңды мәртебелері анықталып отырғаны оң нәтижелер беретіні айқын. Заң жобасында діни бірлестіктердің жергілікті, өңірлік және республикалық мәртебелері бел­гіленген. Жаңа заң жобасы бой­ынша 50-ден кем емес адамның бас­тама­сы­мен құрылған, бір облыс аумағында қызмет ететін бірлестік жергілікті діни бірлестік болып саналады. Өңірлік діни бірлестік 500-ден кем емес адамнан құралуы керек, оның құрамын­дағы бір немесе одан да көп жергілікті діни бір­лестіктердің әрқайсысының 250 азаматтан кем емес мүшелері бо­луы және кемінде екі облысты қам­туы қажет. Ал республикалық діни бір­лестікті 5000-нан кем емес Қа­зақстан азаматтары құрай алады, олар барлық облыс­тар­ды, республикалық маңыздағы қала­ларды, еліміздің ас­та­насын қамтуы қажет. Сондай-ақ әр аймақтан 300-ден кем емес мүшелері, респуб­ли­ка­ның барлық ай­мақтарында құрылым­дық бөлім­ше­лері, филиалдары мен өкілдіктері болуы керек. 1992 жылғы дін туралы заңнама бой­ынша кәмелетке толған небәрі 10 азамат діни бірлестік құра алатын болса, жаңа заң жобасында діни бірлестік құруға қа­тысты талап­тар­дың әл­де­қайда күшей­тіл­генін кө­ру­ге бо­ла­ды. Екін­ші жағы­нан, жаңа заң жо­басындағы рес­пуб­ликалық мәр­тебеге ие діни бір­лестіктерге қой­­ылатын талап­тар­ды сараптап қа­расақ, бұл та­лап­тардың еліміздегі дәстүрлі діндерді қолдауға мүм­кіндік беретінін аңғара­мыз. Со­нымен қатар бұл заңдық нор­малардың ешбір діни бір­лестіктің құ­қығын кемітпейтінін, әр­түр­лі мәрте­бені иелену діни бір­лес­тіктің нақты жағдайына байланысты еке­нін атап айтуымыз қажет. Мұның дәлелі – жаңа заң жобасы бойынша діни бірлестіктерге қолданыстағы заңна­маға сәйкес келген жағдайда өз мәр­те­белерін өз­гер­ту құқығы беріледі. Мы­са­лы, жергілікті діни бірлестіктер өз ауқы­мының кеңеюіне байланысты өңір­лік немесе республикалық болып өзгеруі мүмкін. Бұл аталған заң жо­басының демо­кратиялық бағытта екендігін дә­лелдейді. Аталмыш заң жобасы қабылданған жағдайда елдегі барлық діни бірлес­тік­тердің қайта тіркеуден өтуі қажет болатыны белгілі. Мұның өзі қайта тіркеу барысында діни бірлестіктердің нақ­ты жай-күйін, олардың қызметінің жаңа заң талаптарына қаншалықты сәй­кестігін айқындауға, еліміздегі діни бірлестіктер жөнінде сенімді статистика қалыптастыруға мүмкіндік береді. Діни бірлестіктер мен саны аз діни топтарды тіркеу ісін және олардың қызметін ретке келтіруге де бірегей мүмкіндік туындамақ. Қазіргі таңда миссионерлік қызмет мәселесі өзекті мәселелердің біріне ай­налды. Сырттан келген дін тарату­шы­лар мемлекетіміздегі діни сенім бостандығы құқығын өз мақсаттарына пайдаланып, насихаттарын барынша күшейте түсуде. Мұның өзі бүгінде Қазақстанда жат ағымдардың кеңінен таралуына себеп болып отыр. Бұл ішкі тұрақтылыққа қауіп төндіретін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Жаңа заң жобасында миссионерлік  іс-әрекетті бақылауға алу бағытында нақ­ты қадамдар жасалған. Ең алдымен, ұсы­нылып отырған заң жобасында бұ­ған дейін заңдық ұғым ретінде толық айқындалмаған «миссионерлік қыз­мет» ұғымына түсінік беріліп: «Миссионерлік қызмет – Қа­зақстан Рес­публикасы азаматтарының, шетелдіктер мен аза­маттығы жоқ адамдардың Қазақстан Рес­публикасы аумағында діни ілімді та­ратуға ба­ғытталған қыз­меті» деп көр­сетілген. Мемлекет пен шетелдік діни бірлестіктер ара­сын­да­ғы қатынастарды құқықтық тұрғыдан реттеу шаралары да жаңа заң жо­ба­сында көрініс тауып отыр. Заң жобасында Қазақстан аза­маттары, шетелдіктер мен азамат­ты­ғы жоқ адамдар миссионерлiк қыз­меттi тiркеуден өткеннен кейiн ғана жүзеге асыратыны, республика аума­ғын­дағы миссионерлер уәкілетті ор­ганның аумақтық бөлімшелерінде жыл сайын қайта тiркеуден өтуге мiндеттi екені атап көрсетілген. Бұл талаптардың орындалуы арқылы елдегі әрбір дін та­ратушының іс-әрекетін заң шең­берінде бақылап отыруға мүмкіндік туады. Сондай-ақ заң жобасында қа­жетті құжаттарды ұсынған екінің бірі миссионер ретінде ресми түрде тіркеле бермейтінінің де заңдық негіздемесі бар. «Миссионер ретінде тіркеуден өту үшін құ­жат­тар ұсынған Қазақстан Рес­пуб­ликасының азаматтарына, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға теріс дінтану сарап­та­масы негізінде, сондай-ақ егер олардың миссионерлік қызметі конституциялық құрылымға, қо­ғамдық тәртіпке, адамның құ­қық­тары мен бостандықтарына, ха­лықтың денсаулығы мен иманды­лығына қатер төндіретін болса, есептік тіркеуді өткізуден бас тартылады» деп көрсетілген заң жобасында. Атап айту қажет, қолданыстағы заңнамада діни бірлестіктерді тіркеуден бас тартудың ешбір заңдық негіздері белгіленбеген болатын. Ал жаңа жобада діни бірлестіктерді ғана емес, олардың мүшесі болып та­бы­латын миссионерлерді тіркеудің де заңдық шеңбері бар екені айқын көрсетілген. Сондай-ақ заң жоба­сында көзделген миссионерлердің діни мазмұндағы материалдарды және діни мақсат­тағы заттарды пай­далануына оларға дінтану сарап­тамасы жүргізілгеннен кейін ғана жол берілетіні де өте қа­жетті норма екені анық. Өйткені, мис­сионерлер қолындағы қай әде­биет­тің зиянды салдары қаншалық екенін тек маман сарапшылар ғана анықтай алады. Сараптау барысында теріс пиғылды мазмұндағы әдебиет­терге тыйым салынатыны белгілі. Мұның бар­лығы да еліміздегі мис­сио­нер­лер­дің бүкіл іс-әрекетін, қолданыстағы әде­биеттерін бақылап отыруға жағдай жасайды. Осы мәселемен орайлас келетін діни әдебиеттерді әкелуге, басып шы­ғаруға және таратуға байланысты нор­малар да жаңа заң жобасында кө­рі­ніс тауып отыр. Отбасын бұзуға бейім және соған мәжбүрлейтін, міндетті білім алуға бөгет жасайтын, азамат­тардың адами болмысы мен денсау­лы­ғына зиян келтіретін діни бірлес­тік­тердің қызметіне тыйым салы­на­ты­ны да заң жобасында нақты көрсе­тілген. Ал заң жобасындағы «діни бір­лестіктің атауында ұстанатын діні және мәртебесі көрсетілуі тиіс» деген талап жатжұрттық ілімдерді на­си­хаттайтын кейбір діни бірлес­тік­тердің атауына («Шапағат», «Благодать», т.б.) қарапайым жұртшы­лық­тың алда­нып қалуынан сақ­тан­дырады. Діни бірлестіктің атауында оның сенімдік бағыты айқын кө­рініп тұрса, сену­шілердің діни ба­ғытынан жаңыл­мауына септігі тиетіні анық. Қорыта айтқанда, «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң жобасының жоғарыда атап көрсе­тіл­ген жаңалықтары мен ерекшеліктері, сөз жоқ, мемлекетіміздің дін туралы заңнамасында елеулі ілгерілеудің бар екенін көрсетеді. Жаңа заң жобасы өзінің нақты талаптарымен қазіргі кезең үшін барынша қажетті құқық­тық нормаларымен ерекшеленеді. «Біткен іске сыншы көп», кемшіліксіз дүние болмайтыны тағы белгілі, дегенмен, дер кезінде шешімін тапқан игі істің оң бағасын беріп, қолдау көрсету бәріміздің азаматтық пары­зымыз деп білеміз. Тоқтарбай ҚАДАМБАЙҰЛЫ, Парламент Мәжілісінің депутаты.