Қазақ әдебиетінің еңбек торысы

Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің, ұлт­тық интеллигенцияның иммунитетіне ай­налған ұлы тұлғалардың әр біреуі та­мы­рын тереңге тартқан алып бәйтерек, сар­қылмас құнды қазына. Табиғатынан қа­ра­­пайым, танымы те­рең, талғамы жо­ға­ры, ұлт үшін құрбан болған сол тұлға­лар­дың жаратылысы да, жүріс-тұ­рысы да бөлек еді. Көкірегі алтын сандық, кемел ойы жүрегіңді тербететін сол ұлылардың бірі қазақтың аса көрнекті фольк­лор­та­ну­шы­сы, әдебиет зерттеуші ғалым Есма­ғамбет Самұратұлы Ысмайылов болатын. Көкше өңірінде, қазіргі Еңбекшілдер ауда­нының Шоқытас ауылында, әйгілі Біржан сал туған киелі топырақта 1911 жылы қазан айының 15 күні дүние есігін ашқан Есағаң әуелі әдебиет әлеміне ақын болып енді. Ақ­ындық қасиет те кез келген топырақта, кез келген адамға қона бе­­­рмейтіні анық. Ол үшін ата-тегі аруақ­ты, туған топырағы қасиетті болуы шарт. Қазақтың қай топырағы да қасиетті ғой. Дегенмен, Тәңірінің назары түскен өлке­лердің бірі – Көкшетау өңірі екені белгілі. Кешегі Абылай хан да қазақтың үш жүзінің басын осы Көкше өңірінде, Бу­­ра­байдың қойнауында қос­ты. Ұшса қыран­ның қанаты талған ұлан-ғайыр қазақ да­ла­сынан хан ордасы маңайына сұң­ғыла би­­­­лер мен жалаңтөс батырларды, қара қыл­ды қақ жарған шешендерді топтас­тыр­ды. Сол кезеңде бүгінгі Еңбекшілдер ауданы­ның Шоқытас ауылына Кіші жүз­дің Ал­шын-Жаппас, Алшын-Жағалбайлы рула­­рынан құ­рал­­­ған екі ауыл қоныс тепкен екен. Ес­ма­ғам­бет ағамыздың шежіресі сол Алшын-Жаппас руынан таратылады. Қара өлеңнің қасиетін ерте сезіп, ауыз әдебиетінің уызын мейірлене қанып ішкен хас таланттың қаламынан «Тұлпар жыры» (1933), «Жігер» (1934), «Жаз еркесі» (1936) секілді жыр жинақтары туа­ды. 1926-1930 жылдары Көкшетау мен Қы­зылжардағы (Петропавл) балалар үй­ін­­де оқып, тәрбиеленген Есмағамбет 1930-1934 жылдары Қазақ мемлекеттік педагогика институтында (қазіргі Абай атындағы педагогикалық университет) тә­лім алып, тіл-әдебиет факультетін ой­да­ғыдай бітіріп шыға­ды. Еңбек жолын ғы­лыми-зерттеу институ­тын­да, журналистика саласындағы қызметтер­ден бастай­ды. 1939 жылдан бастап өмірінің соңы­на дейін ғылыми-педагогтік қызметті ұш­тас­­тырып, абыройлы еңбек етті. Ақ сөй­леп, адал жүрді. КСРО Ғылым акаде­мия­сы Қазақ филиа­лындағы Жамбыл атын­дағы әдебиет және халық шығарма­шы­лығы секторының аға ғы­лы­ми қызмет­кері, сектор меңгерушісі болды. 1943 жылы «XX ғасырдың басындағы қазақтың демократиялық әдебиеті» деген тақырыпта филология ғылымдарының канди­даты дәрежесін алу үшін диссертация қор­ғайды. 1946 жылы Қазақстанда Ғылым ака­демиясы құрылып, оның Тіл және әдебиет институтында аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі, директор қызметтерін атқарды. 1957 жылы «Қа­зіргі ақындардың шығарма­шы­лығын­да­ғы ұлттық дәстүр» деген тақырыпта («Ақындар» монографиясының негізінде) док­торлық диссертация қорғады. Есмағамбет Ысмайылов – ұлы Мұх­тар Әуе­зовтің ең жақын шәкірттерінің бірі, әрі сыр­ла­сы, әрі мұңдасы болған адам. Мұқаң Есағаңды жанындай жақсы көрді. Ғалымдыққа баулыды, жанынан тас­тамай ертіп жүрді. Та­лантты талант қана таниды деген қағида осын­дайдан ай­тылса керек. Тіпті, Мұқаң Есағаңа өмір­лік жарын өзі таңдап береді. Ол былай болған: 1940 жылы ел жайлаудан күзеуге түс­кен кезде, шөп қатайып, мал семірген уақытта Мұқаң Есағаң­ды Абай еліне, Жидебайға ертіп барады. Кешкілік Мұ­қаң мен Есағаңа арналған қонақасында Мұқаңның көзіне сол елдің ай десе ауызы, күн десе көзі бар бір сұлу қыз түседі. Мұқаң сол аруды іштей Есағаңа теңеп, алып берсем деген ойда болады. Кейін аттанарда Абай елінің адам­дары Мұқаңа тағы да қонаққа келіңіз деп қо­л­қа салады. Сол кезде Мұқаң: «Әрине, келемін. Енді келсем, сіздерге бас құда бо­лып келемін»,– дейді. Мұқаңды ел сый­лайды, бір ауыз сөзін жерге тастамайды. Сөйтіп, Есағаң Абай ауы­лының қызы – Шайзада жеңгеймен шаңы­­­рақ көтереді. Шайзада жеңгейдің қолынан талай дәм таттық. Жар­қыл­даған, ақжарқын, кіршік­сіз көңілдің адамы еді. Дастарқанды, қо­нақжай еді, әнді де тамыл­жытып жақсы айтушы еді. Есағаңның әдебиетті шын сүйген ең­бекқорлығына, білімдарлығына сүйсініп, қат­­ты риза болған Мұхтар Әуезов өзінің Есағаңа жазған хатында: «Мен сені қазақ әдебиеті ғылымының айнымас, қажымас, жылдар жүр­се арымас жегіндісі – еңбек торысы деймін. Сол үшін сүйемін де бек бағалаймын» дейді. Ұлы Мұхтар Әуе­зов­тің өзі осылай бағалаған Есағаң шын мәнінде әдебиетіміздің бағына туған ғалым болатын. Иә, Есағаң қайсар қайраткерлігімен, табиғи талантымен, ұлтқа деген ұлы махаббатымен туған халқының әдебие­ті­не өлшеусіз еңбек етті. Кеңес өкіметінің солақай саясатының тырнағына да ілікті. А. Фадеевтің 1947 жылы маусым айында КСРО Жазушылар одағының IX плену­мында жасаған баяндамасының «Сын­­ның ұлт мәселесі төңірегіндегі қателік­тері» деген бөлімінде Есмағамбет Ыс­майы­ловтың «Қазақ совет әдебиеті» атты оқулығы қатты сынға алынды, ауыр сөз­дер айтылды. Кейін осы ұшқары шешім­нің салдарынан ғалым ағамыз 25 жылға лагерьге айдалып, тек Сталин өлгеннен кейін ғана ақталып шықты. 1961 жылы Тіл және әдебиет институтынан М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­­титуты бөлініп, өз алдына шаңырақ көтер­генде Е.Ысмайылов оның қалыпта­­­сып, өркен­деуіне елеулі үлес қосқан аға буын ғалым­дар­­дың алдыңғы сапында болды, әдебиет тарихы, фольклор бөлім­­­дерін басқарды. 1958 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының кор­­рес­пон­дент-мүшесі болып сайланды. 1961 жылы «Қ­а­зақ КСР-інің ғылымға еңбек сіңірген қай­­рат­­­кері» құрметті атағы берілді. 1934 жылдан КСРО Жазушылар одағының мүшесі болды. «Құрмет белгісі» орденімен және бірнеше медальдармен марапатталды. Е.Ысмайылов – қазақ әдебиетінің та­­­рихы, сыны, теориясы саласында ұзақ жылдар талмай еңбектеніп, артына мол мұра қалдырған ғалым. Оның әдеби-ғылыми мұрасы сан тақырыпты қамти­тын бай қазына. Ол зерттеп, пікір айт­паған қазақ әдебиетінің бірде-бір жанры, проблемасы, көкейкесті мәсе­ле­сі жоқ. Төл әдебиетіміздің зерттелуіне, өсіп-өркен­­­деуіне өле-өлгенше өлшеусіз еңбек етті. Есмағамбет Самұратұлы Ысмайылов­тың қазақ фольклоры туралы алғашқы зерттеулері 1935 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялана бастайды. Олардың алғашқысы – «Қа­­­зақтың ел әдебиеті, оған Фирдаусидің әсері» және «Шора батыр туралы» деген мақалалар. Бірінші мақаласында парсының ұлы шайыры Әбілқасым Фирдаусидің әйгілі «Шахна­масынан» алынған «Рүстем дастан» жы­рының қазақша нұсқасын тілге тиек етіп, кең талдап, жалпы шығыс сюжетіне құ­­­рылған, қазақ орта­сына кең тараған қисса-дастандар жайында сөз қозғай­­­ды. Олар­­­дың батырлар жырына, халық дастан­­­да­­рына әсерін әңгімелейді. Екінші мақалада «Шора батыр» дастанының сюжеттік, ком­позициялық құрылымын зерттейді. Ғалым 1938 жылы «Қазақ ертегі­­­ле­­­рінің» алғашқы томын баспаға әзір­­лей­ді. Бұл жинаққа 95 ертегіні іріктеп алады да, оларды 7 бөлімге топтастырады. Автор осы еңбек­ке жазған алғысөзінде былай деп көрсетеді: «Бұл бірінші томдағы ертегілердің жіктелуі (ілгері-соңды берілуі, бөлімдерге бөлі­н­уі) алдымен та­­­қырыптық жағына негізделді». Өкініші, бағалы ең­бек кезінде жарық көрмей, қол­жазба күйінде қалып қойған. Қазақ ертегілерін топтастыру жай­­­ын­дағы пікірін ғалым өзінің кейінгі ма­қалаларында да дамы­та түсті. Ертегілерді жүйелеп жа­­риялау ниеті көп жыл өт­кен­нен кейін ғана жүзеге асты. «Қа­зақ ертегілерінің» үш томдығы жалпы көле­­мі 150 баспа табақ көлемінде 1957-1964 жылдары жарияланды. Оның жалпы ре­дакциясын профессор Ысмайы­лов бас­қарып, ертегілерді сұ­рып­тау, жүйелеу жұмыстарын қайтадан жүргізді, ғылыми тү­сініктемелер мен көрсеткіштер берілді. Осы ғылыми басылымға академик М.О. Әуезовпен бірігіп көлемді кіріспе мақала жазды. «Қазақ ертегілерінің» үш томды­­ғын құрастыруды аяқтаған жылдарда Еса­ғаңның мәскеулік профессор Сидельниковпен өз үйінде ұзақ әңгімелесіп отырғанын бірнеше рет көрген едім. Халық ертегілерінің таби­ғатын жақсы білетін Сидельников ертегілер туралы, олар­дың халық тарихындағы орны тура­лы кең толғанушы еді. Е.Ысмайылов табан аудармай, тыңғы­лықты зерттеген жанрдың бірі – қазақ­тың батырлық жыр­лары мен тарихы жырлары. Жоғарыда ай­тылған «Шора батыр туралы» мақаласынан кейін, 1939 жылы «Батырлар жыры туралы» деген іргелі зерттеуін жазды. Баспа мүмкін­ді­­­гінің жетіспеушілігінен бұл еңбек те жарық көрмей, қол­­­жазба күйінде қалды. Бұл еңбе­гін­де ғалым қа­­­зақтың батырлар жырын мынадай топқа бөледі: 1. «XIV ғасырға дейінгі қаңлы-қып­­шақ за­ма­нының батырлар жыры»: «Ер Төстік», «Құ­лам­ерген», «Аралхан», «Кө­­­р­­­ұғлы», «Боз­ұғ­лан», «Алпамыс», т.б. 2. XIV-XVI ғасырлардағы ноғайлы за­­­ма­­­ны­­­ның батырлар жыры: «Едіге», «Қо­­­бы­ланды», «Орақ – Мамай», «Шора», «Ер Тар­ғын», «Ер Көкше», «Бөген б­а­­тыр», «Ер Сай­ын», т.б. 3. XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ-қал­­­мақ арасының қарым-қатынасына бай­­­­ланысты ту­ған батырлар жыры: «Ес­­­­ім­­­хан», «Бөгенбай», «Қабанбай», «Олжабай», «Арқалық», «Алатай», «Қаратай», т.б. 4. XIX ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты батыр­­­лар жыры: «Сырым», «Кенесары – Нау­­­рызбай», «Исатай – Махамбет», «Бекет», «Жанқожа», «Ағы­бай», «Сұраншы», «Сыпатай», т.б. Эпикалық жырларды зерттегенде Е.Ыс­майылов, әсіресе, тарихи жырларға көп көңіл бөледі. Ол Жамбыл жырлаған «Сұраншы ба­тыр» туралы мақаласын 1938 жылы жазып, жариялайды. Қазақ халқының эпостарын, тарихи жыр­ларын зерттеуге арналған моно­­­гра­­­фиясын аяқ­тау кезеңінде академик В.Жирмунскиймен ой бөлісіп отырғанын талай көрген едім. Е.Ысмайылов XVIII-XIX ғасырлар­да­ғы жау­гершілік заманда туған, қазақ хал­қының сырт­қы жауларға қарсы күресін бейнелейтін халық поэзиясын да ұзақ жылдар зерттеп, «Тарихи жырлар» атты монографиялық зерттеу жазды. Автор мұнда тарихи жырлардың жанр­лық ерекшелігін анықтайды. Оның басқа ба­тыр­­­лар жырынан айырмашылығы – тарихи оқиғаны немесе кейіпкерді нақты фактілер негізінде суреттейтіндігін атап көр­­се­теді. Алайда, мұндай жырлардың нақ­ты деректерден, оқи­ғалардан алшақтап кететін тұстары да бо­лады. Бұл ақынның шығармашылық қиялына, көздеген идея­лық мақсатына байланысты дейді ғалым. Е.Ысмайылов тарихи жырларды төрт ке­зең­ге бөліп зерттеуді қажет деп таба­­ды. Бірінші – орта ғасырлар, екінші – XVIII ғасыр, үшінші – XIX ғасыр, төр­тінші – XX ғасыр көлемінде туған шы­ғармалар. Ол өзінің 1939 жылы жазған «Батырлар жыры туралы» деген мақаласында эпикалық дастандарды әзір­леу мәселесіне тоқ­та­лып, осыған ұқ­­­сас пікір ұсын­­­ғанын жоғарыда айт­қанбыз. Сөз бо­лып отырған соң­ғы зерттеуінде әр дәуірдің тарихи жырларына тоқталып, оған ғылыми сипаттама береді. XVIII ғасырдан бергі жыл­дардың кей­біреулерінің ав­тор­лары да ұмы­тылмай, ел ау­зын­­­да сақталған. Олар­дың нұсқа­ла­ры көп емес. XIX ғасыр­­­да туған тарихи жырлардың көп­­­шілігі патша өкі­метінің отар­шыл­дық саясатына қарсы халық кө­терілісінің сырын шертеді. Кейбір жыр­ларда қазақ әйелдерінің де әлеуметтік іске, ерлік оқиғаларға араласа бастағаны көрініс береді. Ғалым XIX ғасырдың ақыры мен XX ғасырдың басындағы тарихи жырларға ерекше мән берген. Бұл қазақ даласында Ресей импе­риясының отаршылдық, қа­нау­шылдық саяса­тын күшейте түскен, аштық, жұт апаттары арқаға аяздай бат­қан, оның үстіне 1905 жылғы төңке­рістің, орыс-жапон соғысының, бірінші империалистік соғыстың зардабы елді күй­зелт­кен қауырт кезең еді. Бұған 1916 жылғы оқиға келіп ұласты. Қазақстан Орталық комитеті 1947 жы­лы 21 қаңтарда «Қазақ КСР Ғылым ака­­­де­мия­сының Тіл және әдебиет инс­­ти­туты жұмы­сындағы өрескел саяси қа­теліктер туралы» қаулы қа­былдап, онда Кенесары бастаған көтерілісті дәріптеген жырларға қарсы пікірлер айтыл­ғаны белгілі. Осыған байланысты Есағаңның бас­паға дайын­даған «Қазақ әде­биеті тари­хының» фоль­­­к­­­лорға арналған алғашқы томы­ның қол­жазбасына едәуір тү­зе­тулер енгізіледі. Авторлар ұжымы жазған бұл қолжазба келесі жылы кітап болып басылып шықты. «Та­рих­тағы Кенесары – Наурызбай тура­лы тарихи жыр-әңгі­ме­лер» жөніндегі та­раудың авторы Е.Ыс­майылов жоғарыда аталған қатал қау­лы­ға қарамастан, көте­рілісті және ол тура­лы тарихи жырларды әділетті бағалауға тырысты. Сол еңбегінде Е.Ысмайылов: «XIX ғасыр­дың алғашқы жартысындағы қазақ халқының ұлт-азаттық жолындағы кү­рес­терінің ең бір іргелісі Кенесары Қа­сымұлы бастаған халық көтерілісі еді. Он жылға созылған (1837-1847) бұл кө­те­ріліс қазақтың әлеуметтік тарихынан қандай зор орын алатын болса, ауыз әдебиеті тарихынан да ерекше орын алады» деп жазады. Әрине, мұндай батыл тұжырым жасау идео­логиялық жағдай ушығып тұрған ондай уа­­­қытта үлкен ғылыми ерлік еді. Ғалымның қазақ фольклоры мен әдебие­ті тарихындағы осындай әділ де батыл пікірлері кейін оны «ұлтшыл» деп ай­ыптап, қамауға алуға себеп болды. Қазақ фольклортану ғылымында ертегілер мен батырлар жырын едәуір зерттеген ғалым ХХ ғасырдағы Жамбыл бас­таған халық ақындары шығармашы­лы­ғы­­на да айрықша көңіл бөлді. Әсіресе, жыр алыбы – Жам­былдың ақындық өне­рін зор сүйіспеншілікпен зерттеді. Өмірінің ақырына дейін одан қол үзген жоқ. Е.Ысмайылов Жәкең туралы былай дейді: «Жамбыл поэзиясы – халықтың бұрын-соңды ауыз әдебиетінің жаңа с­а­­па­лы жиынтығы. Олай болса, Жам­­­был­ды, Жамбыл сияқты таланты қайта оя­нып, шығармашылығы гүл­ден­ген халық ақындарының бұрынғы фольк­лорлық, ақындық дәстүрлермен байланысын да ашу қажет болады». Сонымен бірге, ғалым Жамбылдың үзең­гілес шәкірттерінің бірі – жыр дүл­дүлі Нұр­пейіс Байғаниннің шығарма­шы­­лығына да көп көңіл бөлді. 1940 жылы оның тұңғыш жи­нағына алғысөз ретінде «Нұрпейіс ақын» деген мақаласын жа­зып, жариялады. Е.С.Ысмайылов 1948 жылы шық­қан «Қа­зақ әдебиеті тарихында» (1-том, «Фольклор») «Қазақ фольклоры» атты көлемді зерттеуін жариялады. Е.Ысмайыловтың «Ақындар» моно­гра­фиясының құндылығы Жамбыл, Нұрпейіс, Иса сияқты ірі өнер тұлғаларының шы­ғар­машылығын жан-жақты зерттеуге ғана емес, жалпы суырып салма ақындық өнер туралы бұрын-соңды айтылып жүрген пікірлерді саралап, бір жүйеге келтіруде және өзінің тың тұжырымдарын жасауда, сөйтіп бұл жайындағы ғылыми-теориялық пікірлерді жинақтап, түйіндеуде екені дау­сыз. Жалпы, Е. Ысмайы­ловтың «Ақындар» атты кітабы қазақ кеңес фольклоры туралы кең тынысты, көлемді де ғылыми парасатты үлкен еңбек болып қалды. Ол кісінің «Ақындар» деп аталатын монографиясы – Одақ көлемінде жоғары бағалан­ған мұра. Көрнекті ақын, белгілі ғалым Әбділда Тәжібаев өз зерттеулерінде: «Халық ақындарының өнер­­леріне қарай жіктеп бөлуде Әуезовпен қатар Есмағамбет Ыс­майыловтың да көрсеткен тап­­қырлығы аз емес. Солардың бір тобын әнші ақындар деп атап және олар­дың талант табиғатын түсіндірудегі Есмағам­бет еңбегі ерекше қымбат» деп жазды. Осы орайда Е.С.Ысмайыловтың әнші ақындардың ерекшелігін, өзіндік сипатын ғы­лыми жағынан саралап қана қоймай, олардың ірі өкілдері туралы зерттеулер жазғанын да айту керек. Мысалы, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Ақан сері туралы, олардың ақындық, сазгерлік, әншілік өнері жайында толымды, тол­ғамды еңбек жазды. Біржанға қатысты зерттеуінде Сарамен айтысына тоқталып, даулы пікірлерді талдап айтумен қатар, өзінің ғылыми болжамын ұсынады. Айтыстың ақиқат бол­ғандығын, бірақ көп уақытқа дейін хатқа түспей, ел аузында жатқа айтылып келгендіктен, кәдімгі фольклор шығармалары сияқты бастапқы нұсқасынан өңделіп, өзгерістерге ұшырағанын қисынды дәлелдейді. Есмағамбет Ысмайлов – тек әдебиетте ғана емес, біздің ұлттық академиямыздың қалып­тасуына, қоғамдық ғылымдардың дамуына, фольклортану саласында кадр дайындауда ерекше еңбек сіңірген қайраткер. Сол алпы­сыншы жылдары игілікті істің басы-қасында жарғақ құлағы жастыққа тимей, күндіз-түні тыным таппай, жан-тәнімен беріліп жұмыс істеп Есағаң жүретін. Ол кезде жұрттың айтуға батылы жетпей жүрген шақта қазақ әдебиетінің ерте дәуірі туралы Бейсембай Кенжебаевтың батыл тұжырымын ең алғаш қолдаған ғалым осы Есмағамбет Ысмайылов болатын. Есағаң әдебиет сынына да өте белсенді араласты. Әдебиеттің прозасына, поэзиясына, драматургиясына жөн сілтеп, бағыт-бағдар беріп отырды. Әуезов бастаған, Есмағамбет Ысмайылов, Қажым Жұмалиев, Мұхамеджан Қаратаев қостаған әдебиет тарихын зерттеу­шілерінің еңбегі әлі толық бағаланған жоқ. Бұл да бір кезек күттірмейтін іс. Есмағамбет Ысмайылов алпысыншы жылдары қазақ әдебиеті мен оның тарихын зерттеуге Одаққа белгілі ғалымдарды белсенді тартып жүрді. Біз академик Жирмунскийді, профессор Сидель­никовты Есағаңның үйінен жиі көретінбіз. Ол кісі әдебиеттің жас кадрларын да қызғыштай қорғап, бәйге атындай баптап жүрді. Атақ-дәрежелеріне қарамай Есма­ғам­бет аға біз секілді жас әдебиетшілерді қа­натының астына алды. Шындық пікірталастан туады деп бізді ылғи ынталандырып отырушы еді. Өз басым ол кісінің шапағатын көп көрдім. Университет бітірерде диплом жұмысын «Шах­мет Құсайыновтың драматургиясы» деген тақырыптан қорғадым. Ресми төрешім Зейнолла Қабдолов ағамыздың жұмысымды жоғары бағалап сөйлегені, маржандай төгіп пікір жаз­ғаны әлі күнге есімде. Кейіннен ойласам, үлкен ұстаздың диплом жұмысының өзіне сонша мән беріп, терең талдағанына таң қаламын. Салдарсыз себеп тумайды. Дуалы ауыз ағалардың алдын кесіп өтпей, кітапханадан шықпай, қағазға көміліп жүргесін бе, осы баладан бірдеңе шығады деп ойлаған болуы керек, бесінші курстың аяғында Шахмет Құсайынов ағамыз тілдей қағазға хат жазып беріп еді. Ашып қарасам, хатты профессор Есмағамбет Ысмайыловқа жазыпты. – Есмағамбет! Сен гуманной едің ғой. Мына Мырзатайдан үлкен әдебиетші шығайын деп тұр. Қамқорлығыңа ал. Университетте қалдыруға күш сал. Мұқаңмен ақылдас, – деп қолын қойыпты. Тілхатты сол күні Есмағамбет ағаның қолына тигіздім. Кейін білдім, Есмағамбет аға мен жайында ректорға да кірген екен, аяулы Мұқаңа да өтініш жасаған екен ғой. Сөйтіп, ағаларым, Мәскен апам (Сармурзина) тілекші болып, қазақ әдебиеті кафедрасына ұстаздық жұмысқа қалдырылдым. Ол кезде Алматыда пәтер алу өте қиын. Түйіншектерімізді сүйретіп, үйден-үйге көшіп жүреміз. Сыған секілді үйсіз-күйсіз көшіп жүретін қазақ жастарының біріміз. Есмағамбет Ысмайылов аға Совминнің үйінде тұрады. Мәскеуден атақты ғалым Владимир Максимович Жирмунский келіпті, ағамыздың үйінде болыпты дегенді естимін. Кейінше атағы дардай ғұламаның қыртысы қалың «Пушкин и Байрон», «Узбекский героический эпос» деген кітаптарын оқығаным бар. Шаруасы болды ма, Есмағамбет аға мені іздепті. Сайда саны, құмда ізі жоқ, мекені-тұрағы жоқ мені қайдан таба қойсын. Шарқ ұрып іздепті. Таптыра қоймаппын. Бір күні университет дәлізінде ұшыраса кетіп, қаба­ғын суытып: – Осы сен қайда жүресің? – деді. – Көшіп жүреміз ғой, аға, – деп жауап бердім. – Немене, күнде көшесің бе? – деді. – Күнара, аға, – дедім. Ол басын шайқап, үндемей тұрып қалды. Тері өңдеу комбинаты жанындағы құр­қыл­тайдың ұясындай шағын пәтерді жалдап тұ­рып жатқанбыз. Бір күні Есмағамбет Ысмайы­лов ағай шақырады деген хабар жетіп, ба­лағымды сүйретіп ол кісінің Желтоқсан көшесі мен Абай даңғылы қиылысындағы үйіне келдім. Әйелі Шәйзада апайға ас салғызыпты. Ағаның жанында аққұбаша келген кісі отыр. Кейінше білдім, туған жиені Мүтәлләп Нұр­тазин есімді кісі екен. Дастарқанға отырдық. Ас жеп болған соң оңаша бөлмеге шықтық. Есмағамбет аға сөз бастады. – Мүтәлләп, сенің ең шауып шыққан жерің мектеп директорлығы. Елге, Көкшетауға қайт. Ренжіме. Өзің отырған үйді мына Мырзатайға бер, қаңғып жүр, бұл жігіттен үлкен үміт күтіп отырмыз, әдебиетші ғалым болады, – деді салмақтап. Байқаймын, күтпеген болуы керек, Мүттә­ләп маңдайын тасқа соққан бекіре балығындай үн-түнсіз, тым-тырыс отырып қалды. Әйтсе де нағашы ағасына қарсы сөз айта алмады. Отырып-отырып, біраздан соң: «Ма­құл», деді. Бұл сөзді амалсыз айтқанын мен де сездім. Көп ұзамай Панфилов паркінің күн­батыс жағындағы қағаз картоннан салынған шағын баспананы босатып берді. Мәрия екеуміз жұмақтың төріне шыққандай болдық. Үлкенге де, кішіге де артық сөз айтпаған, туған әдебиетіміздің еңбек торысы Есмағамбет Самұратұлы 1966 жылдың 29 қарашасында дүниеден озды. Амал не, өмірден ерте кетті, бірақ көп құнды мұра қалдырды. Қазақ фольк­лоры мен әдебиетінің көрнекті зерттеушісі, жамбылтанудың негізін салушы ғалым Ес­ма­ғамбет Самұратұлының есімі елімен бірге мәңгі жасай беретіні анық. Міне, биыл Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы қарсаңында қазақтың ғұлама ғалымы – Есмағамбет Самұратұлы Ысмайыловтың туыл­ғанына 100 жыл толып отыр. Кешегі қазақ әдебиетінің алтын дәуірін тудырған асылдар армандаған азаттыққа құдайға шүкір, бүгін біз жетіп отырмыз. Алайда, Алаш арыстарынан тәлім алған, қазақ әдебиетінің алыптарының бірі – Есмағамбет Самұратұлының 100 жыл­дық мерейтойы республикалық деңгейде аталып өтетін мерейтой иелерінің тізіміне кірмеуі, бұқаралық ақпарат құралдарында жүйелі насихатталмауы өкінішті-ақ. Қазақ елінің тарихы мен әдебиеті үшін саналы ғұмырын сарп еткен арысымыздың есімі бұл құрметке әбден лайық еді. Өйткені, ол кісі – қазақ әдебиеті тарихын зерттеуді қалыптастырған, қазақ әдебиеті сынын ілгерілеткен, оның өр­кенін өсірген, сөйтіп туған әдебиетіне мүл­тік­сіз қызмет еткен әдебиетіміздің еңбек торысы, ғұлама ғалым. Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ.