Конституциялық реформалардың араға әрбір 9-10 жыл салып жасалып отырған себебі – еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық шұғыл өзгерістеріне байланысты болып отыр. Уақыт талабына сай үндесу немесе одан алға жүру мақсаты Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтан Конституцияға кешенді өзгерістер мен толықтыруларды енгізудің бастамашылығын талап етті.
1998 жылдан бергі конституциялық реформаларда Президент пен биліктің үш тармағының өкілеттігіне қатысты тұстары басым болғанымен әрбір келесі өзгерістерде олардың үлесі азайып, 84-тен 60 пайызға дейін түскен. Осы өзгерістерде Парламент өкілеттігінің өсу динамикасы артып, ол 50-ден 55 пайызға дейін жеткенін көреміз. Бұл тенденцияны волюнтаристік, субъективті шешім деп айтуға болмайды. Әрине, Конституция қабылданған 1995 жылғы алғашқы нұсқада да парламенттің еліміздің қоғамдық және мемлекеттік өміріне қатысты өкілеттігінің әлеуеті зор болатын. Бірақ оның болашақ контуры анық болмады. Ал тоқсаныншы жылдар ортасындағы өмір шындығы орталықтандырылған, жеке дара биліктің күшеюін талап етті. Кейін, саяси және экономикалық келіспеушіліктер еңсеріліп, қоғамдық өмір тұрақтанған сайын Парламент жаңа сапаға көтеріліп, жаңа өкілеттіктерге қол жеткізді. Депутаттардың саны да көбейтіліп, саяси партиялар мен Қазақстанда тұратын этностардың мүдделерін ескеретін Қазақстан халқы Ассамблеясынан да депутаттар сайланып, өкілдігі де артты. Сонымен қатар биліктің басқа тармақтарына ықпалы күшейіп, бұрын мемлекет басшысының құзырына енетін кейбір өкілеттіктерді алды.
Парламент рөлінің қоғам мен мемлекеттік билік жүйесіндегі демократиялық жолмен өсу үрдісі болашақта өзінің тиімділігін сөзсіз көрсететін болады. Әзірге бұл ілгерілеушілік ілімін мамандар болмаса халық барлық қырынан таныған жоқ.
1991-ден 1995 жылдарға дейінгі екі рет парламенттік дағдарысқа ұшыраған Жоғарғы Кеңес экономикалық реформалар мен мемлекеттік басқарудың даму қарқынына сәйкес бола алмады. Өмірдің өзі бізге қағидатты түрдегі жаңа Парламенттің қажеттігін көрсетті. Ең алдымен бұл 90-шы жылдардың ортасында Қазақстанда қалыптасқан экономикалық жағдайға байланысты еді. Сол кездің экономикалық картасына шолу жасасақ, аймақтардағы өндіріс салалары әрқилы-тын. Еліміздің батыс жағы негізінен мұнай-газ өндірумен айналысса, шығыс пен орталықта толық мүмкіндігінде жұмыс істемей тұрған өңдеу кәсіпорындары жеткілікті еді. Солтүстік пен оңтүстіктің негізгі кәсіптері ауыл шаруашылығына бағытталды. Сондықтан орталық пен шығыс бұрынғы шаруашылық байланыстарды қалпына келтіруді қаласа, батыста мұнай өндіру орындары мен инвесторлар тартудың заңнамасын жасау мәселесі өзекті болды. Ал оңтүстік пен солтүстік ауыл шаруашылығы өндірісін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін заңнамалық негіздер талап етті. Осы және басқа да проблемалар жергілікті биліктің басқару ісін жүргізуі үшін облыстардың жағдайын жақсы білетін мамандардан Сенаттың құрылуын қажет етті. Сонымен бірге сол экономикалық қиыншылық жылдарында Президенттің реформаторлық бастамаларын қолдайтын саяси партия да болған жоқ. Тек Сенат қана Президентке ресми қолдау көрсете алатын еді.
Қазіргі, айқын көрінген экономикалық жетістіктер, сайлау жүйесінің пропорционалдық амалмен құрылған көппартиялық, президенттік билікке деген халық сенімінің артуы екі палаталы парламенттің құрылғандығы дұрыс шешім болғанын дәлелдеді.
қоғамдық прогрестің логикасына сәйкес болатын партиялық жүйеге толықтай қол жеткізгенше сайлаудың бұрынғы аралас жүйесін де қарастырған дұрыс шығар. Сонда Парламенттің заңнамалық функцияларды атқаруы ғана емес Үкіметті жасақтау және оның жұмысын бақылау, мемлекеттік бюджетті бекіту, Конституциялық Кеңестің мүшелері мен Жоғарғы соттың судьяларын сайлау және т.б. мәселелерді шешудегі өкілдік рөлі артады. Ал Парламенттегі партиялық көпшілік өздерінің бастамаларын басқа партиялық фракциялармен ғана емес, бір мандатты округтерден сайланған депутаттармен де келісетін болады. Осының өзі өте маңызды.
Қалай десек те, еліміздің Ата Заңы мемлекеттің басына түскен барлық экономикалық, әлеуметтік қиыншылықтарды реформалар арқылы еңсеруге мүмкіншілік беріп, алға бастап келеді. Бұл бағыттағы оның әлеуеті әлі де зор. Соның ішінде біз жоғарыда айтқан кейбір мәселелер де оның ауқымында шешімін табатын шығар деп ойлаймыз.
Еркеш НҰРПЕЙІСОВ,
заң ғылымдарының докторы
