Медициналық-санитарлық алғашқы көмек (МСАК) жалпы денсаулық сақтау жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Тиімді медициналық-санитарлық алғашқы көмек халық денсаулығын жақсартуды, пациенттердің қанағаттанушылығын және денсаулық сақтау саласына жұмсалатын жалпы шығындарды азайтуды қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасында МСАК-ты одан әрі дамыту алғашқы буындағы әмбебап, интеграцияланған, әлеуметтік бағдарланған, қолжетімді және сапалы медициналық көмекті дамытуға бағытталған шараларды тереңдетуді көздейтіндігі көрсетілген.
Емханалық ұйымдардың қалалар аумағы бойынша географиялық орналасуы халықтың тұрмысы өте төмен жіктері мен мүмкіндіктері шектеулі тұрғындарын да қолжетімді медициналық көмекпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
МСАК қызметтерін бейінді мамандары бар емханалар мен қабылдауды тек учаскелік дәрігерлер жүргізетін МСАК ұйымдары көрсете алады, соңғыларын ұстау үшін үлкен материалдық шығындар қажет етілмейді. Амбулаторлық-емханалық медициналық ұйымдар қандай да бір ақпарат немесе медициналық көмек алу үшін бірінші болып пациенттерді МСАК дәрігерлері, яғни учаскелік дәрігерлер (педиатрлар, терапевттер, отбасы дәрігерлері) қарсы алатын «кіру қақпалары» іспетті.
Халықаралық тәжірибе медициналық-санитариялық алғашқы көмекті жетілдіру бойынша денсаулық сақтау бағдарламаларының нәтижелілігі мынадай медициналық-ұйымдастырушылық технологияларға байланысты болатынын көрсетеді:
1) дәлелді медицина қағидаттары негізінде персоналды оқыту технологиясы;
2) алғашқы буында отбасылық қағидат бойынша халыққа медициналық қызмет көрсету технологиясы;
3) жеке және қоғамдық денсаулықты қалыптастыру процесіне халықты тарту технологиясы.
Амбулаторлық қызмет, оның ішінде МСАК орталықтары мен емханалардың қызметін жетілдіру денсаулық сақтау қызметтерін көрсету жүйесін – қызметтерді көрсету сапасын жоғарылатуға, тұрақты өзгерістерді енгізу үшін жүйелердің жұмысына қолдау көрсетуге бағытталған стратегиялық бағыттарды енгізу процесін қайта құрылымдау қажеттігіне байланысты туындады.
Осындай процестің маңызды бөлігі персоналды дәлелді медицина қағидаттарына негізделген қызметтер көрсету біліктілігіне және технологияларына үйрету. Қайта құрылымдаудың түпкі мақсаты денсаулық көрсеткіштерін жақсарту болып табылады.
Отбасылық қағидат бойынша МСАК қызметтерін ұйымдастырудың жаңа технологиялары қызметтердің белгілі бір түрлерін бейінді мамандардан бастапқы буын деңгейіне беру үшін жақсы негіз. Қол жеткізілген жетістік МСАК ұйымдарының медициналық персоналын бейінді қызметтердің мамандарымен міндетті түрде бірлесіп оқытуға және көмек көрсету кезінде олардың өзара іс-қимылына және сабақтаса жұмыс істеуіне кепілдік бере алады. Амбулаторлық қызметтер пакетін нысаналы жоспарлау және МСАК қызметтеріне және бейінді қызметтерге кезең-кезеңмен бөлу – аумақтар деңгейіндегі денсаулық сақтау менеджментінің маңызды бөлімдерінің бірі.
МСАК орталықтарының негізгі ерекшеліктері – халықтың осал топтарына баса назар аудара отырып пациенттің мүдделеріне бейімделу. Еліміздің барлық тұрғындарына медициналық-санитарлық алғашқы көмек қызметтеріне қолжетімділік беріледі. Денсаулық сақтау жүйесінде штатында психолог-мамандар және әлеуметтік қызметкерлер бар әлеуметтік бағдарланған медициналық ұйымдар жұмыс істейді, бұл қызметтердің анағұрлым кең ауқымын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл амбулаторлық-емханалық буын деңгейінде медициналық көмектің көрсетілуін жақсартуға жағдай жасайды. Ал ол өз кезегінде стационарлық қызметтерге жұмсалатын шығындардың медициналық тиімділігін арттыруға жанама әсерін тигізеді. МСАК деңгейінде көмектің тиімді көрсетілуіне қарай стационарлық көмекке жолдамалар беру жағдайлары, сондай-ақ созылмалы науқастардың жедел жәрдемді шақырулары азырақ болады.
Бастапқы буынның қатысуымен нысаналы бағдарламаларды орындау бастапқы буын дәрігерлері мен бейінді мамандар арасында белгілі бір қызметтерді қайта бөлуге мүмкіндік береді. Бұл халыққа көрсетілетін профилактикалық қызметтердің қолжетімділігін айтарлықтай кеңейтеді. Нысаналы бағдарламаларды интеграциялауға зерттеу жүргізу кезінде алынған нәтижелер олардың денсаулық сақтау жүйесінде ресурстарды басқарудың тиімді құралы ретінде қолданылуын көрнекі түрде көрсетті. Бейінді қызметтерді медициналық-санитарлық алғашқы көмекке интеграциялау фрагментарлықты жеңу және денсаулық сақтау жүйесінің қызметінде қысқа мерзімді нәтижелерге қол жеткізуге, әртүрлі деңгейлердегі медициналық ұйымдар арасында жаңа серіктестік қарым-қатынастарды дамытуға мүмкіндік береді.
МСАК қызметтерін көрсету сапасын арттыру үшін ақпараттық жүйелерді бұдан әрі енгізу аса маңызды болып табылады. Осылайша, МСАК қызметтерін есепке алу және жоспарлау мақсатында бірнеше бағдарламалық кешендер жұмыс істейді. Олардың бірі – халықтың бекітілген жері бойынша электронды есеп жүргізетін «Бекітілген халық тіркелімі» (БХТ).
Медициналық-санитарлық алғашқы көмек ұйымдарына азаматтарды бекіту тұрақты немесе уақытша тұрғылықты, жұмыс істейтін, оқитын жері бойынша бір әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде дәрігерді, медициналық ұйымды еркін таңдау құқығы негізінде жүзеге асырылады. Азамат дәрігер мен емхананы еркін таңдаған кезде емханаға бекітілу жылына бір реттен жиі емес жағдайда жүзеге асырылады. Азаматтардың емханаға бекітілуі МӘМС жүйесіне қатысу үшін өте маңызды болып табылады. Өйткені емхана арқылы денсаулық сақтау жүйесіне, атап айтқанда, болашақ сақтандырылған азаматтар үшін – сақтандыру медицинасы шеңберінде медициналық қызметтер пакетіне қолжетімділік ашылады.
Медициналық қызмет көрсету үшін емхананы таңдау кезінде оның үйге аумақтық жақын орналасуын есепке алу қажет. Емхананың жақын орналасуы учаскелік дәрігерге де ыңғайлы: үйге шақыру кезінде ол уақтылы және сапалы қызмет көрсете алады.
Келушілердің емханамен бірінші танысуы тіркеу бөлімінен басталатындықтан ол емханада және үйде науқастарды қабылдауды ұйымдастыру және тұрғындардан шағымдардың туындауы бойынша емхананың құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Мұнда қызметтердің барлық түрлерін есепке алу, «Амбулаторлық-емханалық көмек» ақпараттық порталы жұмыс істейді, онда пациенттерді дәрігердің қабылдауына алдын-ала және жедел жазылуды ұйымдастыру арқылы халық ағынының қарқындылығын нақты реттеуді қамтамасыз ету, сондай-ақ дәрігерлердің біркелкі жүктемесін ескере отырып, емхана кабинеттерінің жұмыс графигін қалыптастыру көзделген.
Қазақстан тұрғындары «Дәрігерді үйге шақырту», «Дәрігердің қабылдауына жазылу» және «Медициналық-санитарлық алғашқы көмек көрсететін медициналық ұйымға бекітілу» қызметтерін «Электронды үкімет» сайтында электронды форматта пайдалана алады. Ол үшін электронды-цифрлы қолтаңба болып, «Электронды үкімет» www.egov.kz сайтына кіру керек.
Қосымша әрбір емханада қажетті сұрақтар бойынша тұрғындарға консультациялар үшін ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі енгізілуде, анықтамалық және диспетчерлік қызметтер құрылды, денсаулық сақтаудың қолда бар бағдарламалық кешендерін интеграциялау бойынша жұмыс жүргізілуде. Нәтижесінде алынған ақпарат дербестендіріледі және әрбір тұрғынның электронды денсаулық паспортында жинақталады.
Емхана қызметтерін ақпараттық есепке алуды енгізу мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
• бастапқы және қайталанған науқастардың ағынын бөлу;
• дәрігердің жүктемесін дәл есепке алу және бақылау;
• науқастардың дәрігердің қабылдауын күту уақытын азайту.
Дәрігерлердің жұмысында Диспансерлік науқастардың электронды тіркелімі порталы елеулі көмек көрсетеді, онда қант диабетімен ауыратын науқастарды, бүйрек функциясының созылмалы жеткіліксіздігімен, жіті коронарлық синдроммен ауыратын науқастарды, жүкті әйелдер мен бала туу жасындағы әйелдерді мониторингілеу бойынша бірқатар кіші бағдарламалар бар.
Ақпараттық қамтамасыз етуді пайдалану нәтижесінде талдамалық шолулар үшін медициналық ұйымдардың қызметі мен жүргізілетін реформалардың тиімділігін бағалау бойынша бағдарламалық кешендердің стандартты шығарылым кестелері әзірленді. Амбулаторлық қызметтердің тек жоғары сапасы халықтың қымбат тұратын стационарлық қызметтерге сұранысының бірте-бірте төмендеуіне әкеледі. Сондықтан медициналық-санитарлық алғашқы көмектің басым дамуын кешенді бағалау емдеуге жатқызу деңгейінің жекелеген жанама көрсеткіштерін және қызмет көрсету аумақтары бойынша халықтың стационарлық көмек алуын қамтиды.
Халықты жеке және қоғамдық денсаулықты сақтау процесіне тарту медициналық-санитарлық алғашқы көмек ұйымдары үшін өте маңызды болып табылады. Пациент пен учаскелік дәрігердің арасындағы коммуникативтік дағдыларды кеңейту арқылы денсаулық сақтау мәселелері жөніндегі білімнің негізінде медициналық мәдениетті насихаттау ойдағыдай дамуда. Көптеген аурулардың негізгі себебі көбіне-көп білімінің жетіспеушілігінен туындайды. Бұнымен қоса, халықтың медициналық персоналмен тығыз және сенімді байланысы МСАК деңгейінде денсаулықтың жоғары көрсеткішіне қол жеткізу үшін жаңа технологияларды пайдаланып (клубтар, денсаулық мектептері, еріктілер қозғалысы және тағы басқа) ақпараттық жұмысты ұйымдастыруға болады.
Денсаулық сақтау, саламатты өмір салтын ұстану мәселелері жөнінде уақтылы ақпараттандыру жөніндегі міндеттерді іске асыру халықтың өмір сүру сапасының мерзімінен бұрын төмендеуіне себепші болатын аурулардың дамуын алдын алуға мүмкіндік береді.
Денсаулық сақтаудың пациентке бағытталған жүйесі денсаулықты нығайтуға, ауруларды профилактикалауға, кең таралған ауруларды ерте диагностикалауға, емдеуге және диспансерлеуді жүргізуге, оңалтуға және үйде паллиативтік көмек көрсетуге бағытталған МСАК қызметтерінің басымдықты дамуын көздейді.
Жамал ТӘЖІКЕНОВА,
медицина ғылымдарының кандидаты,
Анар НУРКИНА,
1-категориялы дәрігер,
Айымжан НҰРПЕЙІСОВА,
2-категориялы дәрігер,
Зарина КЕРУЕНОВА,
медицина ғылымдарының магистрі
