Қырғыздың көрнекті ғалымы Осмонакун Ибраимов таяуда «Егеменде» жарық көрген мақаласында қазақ-қырғыз бауырластығы саяси амалдардың құрбаны болмауы тиістігін, бұл мәдени, генетикалық, тарихи әрі мәңгілікке ұласқан құндылық екенін жаза келіп, сөзін былай деп түйіндейді:
«Әркімнің байлығы – Жаратушы Құдайдың бергені. Өмірдің мән-маңызы, бақыты ақшада емес, зейнетақы мен жәрдемақы көлемінде де емес. Нағыз бақыт – бейбітшілік пен тыныштықта. Бақыт – Бішкекке жақын жерде заманауи мегаполис Алматы қаласының болуында және оған қырғыздың қалаған уақытында аудармашысыз бара алуында. Бақыт кез келген қазақтың Ыстықкөлге қонақ болып, ортақ ата-бабамыздың мекеніне аунап-қунап қайтуында».
Тамыз айының соңына қарай Бішкекте өткен «Айтматов оқулары: мәдени диалогтер» атты халықаралық форумға біздің де қатысып қайтқанымыз бар. Сол жолы қырғыз ағайынның аста-төк пейіліне, қонақжайлығына, адал ниетіне тағы бір тәнті болғанбыз. Халықаралық форумға әлемнің алуан елінен зияткерлер, философтар, жазушылар, мәдениет және өнертанушылар, саясаттанушылар қатысып, екі күн бойы кеңінен отырып сұхбат жасасты, сырласты, пікір алысты. Жиналған қонақтардың баршасы Айтматов шығармашылығының ерекшеліктерін ең алдымен қырғыз-қазақ жұртымен байланыстыра қарады. Одан әрі түркі тектес халықтардың ортақ мақтанышы ретінде саралай келіп, ақыр аяғында әлемдік деңгейдегі ойшыл ретінде бағасын берді, шығармашылығына терең талдаулар жасады.
Сол жиында мен де Қазақстан делегациясы атынан сөз алып, Айтматов туралы ойларымды тұжырымдама ретінде ұсынған едім. Ол тұжырымдама қысқаша мынаған саяды: Қоғамда көптен бері «Хрущев жылымығы» деген термин қалыптасқаны белгілі. Бұл «жылымық» әдебиет пен өнерге ерекше серпін бергені рас. Алайда ұзақ жылдар бойы КСРО ұстанған саяси идеологияның салқыны ол кезде де қаламды еркін сілтеуге мүмкіндік бермеген еді. Шығармалардың мазмұнынан иықтан басқан зілбатпан жүк бардай алаңдаушылық, жоғарыдан үрку, көлеңкеден қорқу байқалатын. Осындай алмағайып дәуірде, турасында елуінші жылдардың соңында Шыңғыс Айтматовтың «Жәмила» повесі жарқ етті.
Бұл повесть шын мәнінде «советтік санаға» төңкеріс жасаған туынды болды. Айтматов адамды тек қоршаған қоғамның тәуелді мүшесі ғана емес, өз ойы, өзіндік пікірі бар, жүрек сезіміне бағынатын, жан әлемі қалтарыс-бұлтарысты жеке тұлға ретінде қарастырды. «Жәмила» – сол дәуірдің саясатын ұстанған шығарма болатын болса – басты кейіпкері соғысқа кеткен жарын пір тұтуы, күйеуін жігерлендіретін хаттар жазып, зарыға күтуі керек еді.
Сөйтіп Отаны үшін, елі үшін өзі де тылда жан беріп, жан алысып адал еңбек етуі тиіс еді. Бірақ олай болмады... Жәмила адамдық сезімнің жетегіне еріп, қазақ жігітімен қашып кетті. Сыншылар тарапынан резонанс тудырған да осы жайт-ты. Күйеуі соғыста жүрген әйелдің басқа ер адамды сүйіп қалуы, оның үстіне сүйген жігітінің өз ұлтынан емес, қазақ жігіті болуы, онымен бірге басы ауған жаққа қашып кетуі – идеологияға мүлдем жат қылық-ты. Ол заманда әдеби сыншылардың өзі әдебиетті қалыптасқан саясаттан бөліп қарай алмайтын.
Сыншылар да, саясатшылар да дағдарып қалған осы кезеңде жас қаламгердің туындысын әдебиет әлеміндегі үлкен бетбұрыс екенін алғаш байқаған Мұхтар Әуезов болды. Әуезов «Литературная газетаға» жариялаған мақаласында «Жәмила» повесінің артықшылықтарын, оның кейіпкерлерінің келбеті айқын, жан дүниесі мөлдір, мінезге бай екендіктерін ашып жазып, жазушының болашағына зор үміт артып, абыздық тілегін айтты. Повеске «нағыз лирикалық шығарма» деп жоғары баға берді. Шағын да болса ағалық жылы көңіл, ыстық ілтипатпен жазылған осы мақала Айтматовтың қаламгерлік тұғырын бекіте түсті.
Алғашында қазақ тілінде жарық көрген, кейін орыс тіліне аударылған бұл туынды қазақ жазушылары арасында ғана емес, КСРО көлемінде де үлкен серпіліс тудырды. Кейін кеңестік көркем сөздің айтулы тұлғаларына айналған біршама жас қаламгерлер әдебиетке келді, «Жәмилаға» еліктеген көптеген шығармалар пайда болды.
Мінеки, «Айтматов жылымығы» деп осыны айтамыз!
Бішкек форумында тұжырымдама ретінде ұсынған бұл идеяны әлемнің түрлі елдерінен келген зияткерлер қызу қолдап жатты.
Әрине, Айтматов әлемі, оның оқырман жүрегінен орын алған туындылары аз зерттелген жоқ. Алайда қоғамдық сананы дүр сілкіндіріп қана қоймай, жазушылардың да қаламына сенім ұялатқаны, үрейін сейілткені, олардың суреткер ретіндегі де ойлау жүйесіне төңкеріс әкелгендігі көп мойындала бермейді.
Ал Мұхтар Әуезов сол мөлдір тұманың көзін ашуға ағалық қамқорлығын көрсетті. Бұл ұлы жазушының әлем әдебиетіне «Абай жолынан» кейінгі қосқан тағы бір үлесі дер едік.
Қырғыз бен қазақтың тағдыры бір екендігінің тағы бір айғағы ретінде 1951-1953 жылдардағы «әшкерелеу науқанын» айтуға болады. «Айт» дегенді айтсаң, тарих алдында абыройың төгіліп, «айтпа» дегенді айтсаң, бас кететін заман еді ғой... «Тарихымызды қайта жазамыз, әдебиетімізді қайта жасаймыз» деп жар салған желеумен саяси идеологияға қайшы келген фольклор атаулының баршасы дерлік қайта қаралып, сарапталып-сұрыпталып жатқан кез. Сол дүрбелеңде қырғыз халқының әлемде теңдесі жоқ эпостық жыры «Манастың» тағдырына түбірінен балта шабылмақшы болды. Мыңдаған жыл бойтұмардай сақтап келген жауһар мұрадан мәңгіге айырылып қалу қаупі төнді.
Осы мақсатта Фрунзеде «Манас» эпосының тарихилығы мен халықтығын сылтау еткен Бүкілодақтық талқы өтті. Бұл талқыға Одақ көлеміндегі ең таңдаулы шығыстанушылар мен түркологтер, фольклоршылар, тарихшылар, әдебиеттанушылар, жазушылар ағылып келді. Егер де осы жиында қырғыз ағайын «Манастан» айырылар болса, онда қазақтың да небір тамаша эпостары мен фольклоры соның кебін киген болар еді.
«Манас» жырын даланың «Илиадасына» балап, Семетейді – Одиссеяға теңеп, «Қырғыздардың өмір салты, дәстүрі, мінез-құлқы, географиясы, діни білімі, медициналық сауаты, бәрі-бәрі осы ұлы эпопеяда көрініс тапқан» дей отырып, эпостық тыныстағы бұл жырдың маңызы мен мазмұнын жіліктеп-талдап, жарық әлемге алғаш жария еткен қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов болатын. Енді көрдіңіз бе, өлең жолдарының көптігі жөнінен «Илиада» мен «Одиссеяны» он орап алатын, бүкіл түркі тектес халықтардың өмір-салтының энциклопедиясына айналған сол «Манастың» басына шындығында тағдыршешті күн туды. Конференцияда А.К.Боровков деген аузынан от шашқан мәскеулік өкіл борандатып-шашындатып негізгі баяндаманы жасап, оған қосымша бірнеше ұрандатқан баяндамалар, жандайшап жарыссөздер қосылып, «Манастың» тағдыры қыл үстінде тұрғанда Алматыдан арнайы келген академик Мұхтар Әуезов сөз алады.
Мұқаң өзінің сөзін «Манас» жырын жиырмасыншы жылдардың соңы, отызыншы жылдардың басынан бері зерттеп келе жатқанынан бастайды. Сөйтіп ұзақ жылғы осы ізденістерінің нәтижесін 1935 жылы көлемді еңбек түрінде жазып шыққанын айтады. Соңынан 1937 жылы үстінен қайта қарап, көп жерін жаңадан жазып, толықтырыпты. 1942-43 жылдары ол зерттеулерін қырғыз мамандары автордың келісімінсіз советтік идеологияға икемдеп, редакциялапты.
Алайда 1944 жылы Мұқаң зерттеуін өзі қайта қолға алып, оған соңғы түзетулер жасап, редакциялап шыққан екен. Содан бері Мұқаңның «Манас» туралы зерттеулері үзіп-жұлып бірер газетке шыққаны болмаса, тұтастай күйінде әлі жарық көрмегенін баян етеді. Осы ізденістерін Мұқаң тек Сағымбай Орозбақов айтқан жыр бойынша зерттегенін, кейін 1933 жылдары Саяқбай Қаралаев нұсқасымен қайта бір қарап шыққанын, Молдобаев жырлаған «Манасты» өз құлағымен естігені болмаса, әлі қағазға түскенін кездестірмегенін айтады.
Конференциядағы баяндамашылар мен сөйлеушілердің 99 пайызы халықтың баға жетпес рухани мұрасын құрдымға жібергісі келетініне қынжыла отырып, ұлы Мұқаң ұзақ-сонар сөзін былайша тұжырымдайды: «Манас» нужен советскому киргизскому народу, как ценный памятник его прошлого, и «Манас» должен быть издан, изучен!».
Кейін Шыңғыс Айтматов Мұхтар Шахановпен бірлесіп жазған «Ғасыр айырығындағы сырласу» атты кітабында осы конференция өтіп жатқан кезде жүректері лүпілдеп есіктен сығалап тұрғандарын еске алады. «Конференция жабыла берген сәтте, сырттан «Сүйінші! Сүйінші! Манасты аман алып қалдық!», «Мұхтар қайда, сені тапқан анаңнан айналдық, бүкіл қазақ елінен айналдық!» «Ақсарбас! Ақсарбас!» деген айғай көтеріледі. Қуанысқан, құшақтасқан, көзіне жас алған жұрт сеңдей соғылысты», деп жазады Шықаң.
Енді мына қызықты қараңыз... Кейін дәл осындай дау-дамайдың ортасында қалған «Қыз Жібекті» жетпісінші жылдары Мәскеудің алпауыттарынан жұлып алып берген Шыңғыс Айматов екен. Беделін салып, сценарийін бекіттіріп береді. Бүгінгі компьютерлік технологияның өркендеп, киноиндустрияның дамыған тұсында қаншама көркем фильм өмірге келіп жатса да, «Қыз Жібек» өзінің биігінде қалды, қазақ киносының қайталанбас классикасына айналды. Осындайда достық деген тек ұлыларға ғана тән қасиет шығар, ал достыққа сызат түсіру, бар достықты бағаламау – екі елдің, төскейде малы, төсекте басы қосылған, бауырлас елдің тарихынан хабарсыз адамның ғана қолынан келетін болар деген ойға қаласың.
Білімдар ініміз Дархан Қыдырәлі бір мақаласында Сүйінбай мен Қатағанның сыйластығын, Тоқтағұлды бауырына басқан Жамбыл жайын тебірене сөз етеді. Бұлар шын мәнінде тереңнен тартылған тағылымды, ұлағатты мысалдар екені даусыз.
Сөз орайында біз де білетінімізді, өзіміз куә болған жағдайды айтсақ дейміз... Ол – композитор Ілия Жақанов пен Шыңғыс Айтматовтың ағалы-інілі достығы. Қазақ композиторы Ілекең Шықаңның үш повесіне («Шынарым менің, шырайлым», «Жәмила», «Қош, Гүлсары!») бес ән жазыпты. Ол әндердің көпшілігінің сөздерін де өзі жазған. Ілекеңнің осы әндері – «Әсел», «Даниярдың әні», «Асылым», «Жәмиланың әні», «Бибіжанның әні» қазақ пен қырғыз арасына кеңінен тарап, ел ішінде халықтық сипатқа айналып кеткені жұртшылыққа аян.
Ілия Жақанов өзінің «Ықылас» атты романында қазақтың Ықылас күйшісі мен қырғыздың Күреңкей қобызшысы арасындағы достықты көркем тілмен тамылжытып жазғаны да есімізде. Екі елдің сүйіспеншілігіне бөленген екі дос қатар отыра қалып қобызды жарыса аңыратқан кезде, қобыздың қылынан бұрқырап түтін шығады екен.
Бүгінгі әдеби сынның марғасқаларының бірі Құлбек Ергөбек айтқан мына бір естелікті естігенде біз де қайран қалғанбыз...
Атақты әдебиеттанушы ғалым, Құлбек Ергөбектің рухани әкесі Бейсембай Кенжебаев пен Шыңғыстың әкесі Төреқұл Мәскеуде И.В.Сталин атындағы Күншығыс еңбекшілері коммунистік университетінде бірге оқыпты. Олар айнымас достар болыпты. Достықтары соншалық, университетті бітірерде: «Үйленіп, перзент көрерміз. Сонда бірімізден ұл, бірімізден қыз болып жатса, атастырайық, екеуміз бел-құда болайық. Егер екеумізден де ұл болса, Шыңғыс қағанның атын берейік, ал егер екеумізден де қыз болса, Шолпан деп атайық» деп қол алысып, төс түйістіріп серттесіпті. Кейін, отызыншы жылдардың ортасында екі дос Мәскеудегі тағы бір жиында кездесіп қалады ғой... Сұрастыра келсе, екеуінің де тұңғыштары ұл бопты, екеуі де ұлдарына Шыңғыс деп ат қойыпты. Бұл да ежелден келе жатқан ұлы достықтың жүрек тебірентер бір көрінісі-ау!
Сол достықтың белгісінің бірі – әлемге әйгілі жазушы Шыңғыс Айтматов, бірі – Мәскеудегі В.Суриков атындағы Көркемсурет институтын қазақ арасынан тұңғыш оқып шыққан, ұлттық өнерімізде қайталанбас қолтаңбасы бар майталман суретші Шыңғыс Кенжебаев. Өмірде ештеңенің де кездейсоқ болмайтынына осындайда көз жетеді. Ертеңгі күні әлемге мәшһүр жазушы болатын Айтматовтың есімін қазақтың әйгілі әдебиеттанушы ғалымы Бейсембай Кенжебаев қойған екен!
Осындай атам заманнан жібі үзілмей келген достықтың озық үлгісін біз де өз көзімізбен көргеніміз бар... Алматы Көркемсурет училищесінде оқып жүрген кездегі мына бір жағдай есіме түсіп отыр. Бізге живописьтен тамаша суретші Мұхит Қалымов дәріс берді. Сол Мұхит ағамыз Ленинградта, И.Репин атындағы Көркемсурет академиясында Сүйменқұл Чоқморовпен бірге оқыпты. Ол кезде Чоқморовтың Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» бойынша «Қазақфильм» мен «Қырғызфильм» бірігіп түсірген «Асуда атылған оқ» атты фильмде Бақтығұлды ойнап, атағы дүрілдеп тұрған кезі.
Біз Сүйменқұлды киноактер ретінде ғана сырттай танитынбыз. Сөйтсек ол кісі керемет мықты суретші екен. Жазған картиналарын көргенде жағамызды ұстап, қайран қалдық. Талант қай салада да талант екен ғой! Ұстазымыз Мұхит Қалымов оншақты суретші-студентін ертіп, Фрунзедегі осы Сүйменқұл ағаның үйіне қонаққа апарды.
Үш күн бойы күндіз де, түнде де, қысқасы, Алматыға қайтқанша Сүйменқұл аға Мұхит досының қасынан шыққан жоқ. Екеуінің әңгімесі үш күн бойы таусылып берсеші! Олардың ұлттық тарих, төл мәдениет, халықтық қолөнер жайындағы сөздері сол заманның тар шеңберінен шығып кетіп жатқанын да байқадық. Ал әлемдік көркемсуреттің даму тенденциялары, оның бет алған бағыт-бағдары төңірегіндегі пайымдары бізге – суретші жастарға ғибратты сабақтай болды.
Мінеки, екі мықтының риясыз бауырластығын біз өз көзімізбен көрдік, ағалардан өмірлік өнеге алып, риза боп қайтқан едік.
Содан біздің ұққанымыз – ұлттардың достығына жекелеген ұлылардың да достығы үлкен әсер ететіні рас екен. Адам өмірі өткінші болғанымен, достық – өміршең. Қандай ғажап тұлға болса да ақыры өмірден өтеді, ал қара орман халық – мәңгілік. Қазақ пен қырғыздың ежелден тарихы ортақ, түп-тамыры бір, әні мен күйі де, жыры да, сыры да бір. Бұл ешбір дәлелді қажет етпейтін ақиқат дүние. Бізді қынжылтатыны, басқа мақсатты көздеген кейбір саяси күштердің арзан бедел жинамаққа екі елдің арасына сына қақпақ болғандығы.
Бірақ ондай ойдан да, ойыннан да ештеңе өнбесін жұртшылық біледі. Алатаудың қос қапталын мекен еткен егіз халықтың ғасырлар тереңінен сусындаған бауырластығына ешкім селкеу түсіре алмасын да жұрт біледі. Біздің айтпағымыз – қырғыз бен қазаққа нәсіп болған игіліктерімізге бөтен ниет, сайқал саясатты араластырмайық, оларды көздің қарашығындай сақтай білейік, ағайын!
Әлібек Асқаров,
жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
