Ләззат Айтқожинаның есімі сәби сүюге зар болған жұптарға жақсы таныс. Елімізде жылына 150 мыңнан аса жаңа отау ресми түрде тіркелсе, 20 мың жас жұбай әке-шеше атана алмай жүрген көрінеді. Ал олардың 10 мыңға жуығы экстракорпоралды ұрықтандыруға (ЭКҰ) мұқтаж.
Репродуктивтік орталықтар аталық немесе аналық ұрығы жоқтарға донор қолдануға мәжбүр. Өйткені әлсіз ұрықтың белсенділігін арттыруға бүгінгі медицинаның күші жетпейді. Ал жатырынан айырылған әйелдер болса суррогат (құрсақ) ана жалдайды.
Ләззат Айтқожинаны толғандырып жүрген екі үлкен мәселенің бірі – осы ұрық донорлығы. «Біздің орталықта қолданылып жатқан донордың барлығы 10 шақты еркектен ғана алынған. Сол санаулы донорлық ұрықты қызметімізге жүгінгеннің бәріне пайдаланып отырмыз.
Біздегі жасанды ұрықтандырумен айналысатын медицина ұйымдарының барлығында осындай. Мұнымен қоймай, ортақ база жоқ. Бір еркек қалаған клиникасына барып ұрығын қанша рет сатса да еркі өзінде. Заң солай. Аналық ұрық донорлығында да тура осы жағдай. Бір әке, бір шешеден тарап жатқан қаншама ұл мен қыз бар. Мені қатты алаңдататын мәселе осы. 20-30 жылдан кейін осы балалар бір-бірімен отасса не болады? Бұл – ұлтты жойып, тектіліктің түбіріне балта шабу емес пе? Мұндайды ислам мемлекеттерін былай қойғанда, Еуропаның көптеген елі заңмен қолдамайды», дейді ол.
Аталған мәселенің мән-жайын білу үшін заңгердің пікіріне жүгіндік. «Ұрық донорлығы туралы «Неке және отбасы» туралы заңда көрсетілген. 2005 жылы ЭКҰ бойынша ереже шыққан болатын. Соңғы жылдары бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, жаңа ережелер қабылданды. Суррогат анамен немесе ұрық донорымен ерлі-зайыптылар келісімшарт жасасады. Құрсақ ананың немесе биологиялық әкенің балаға таласуға құқы жоқ деп заңда анық көрсетілген.
Донорға мұқтаж жұбайлар да донордың кім екенін білуге хақысы жоқ. Кейбір жұптар донор болатын кісіні өздері ертіп келеді. Мұндай жағдайда донор болашақта балаға таласпайтыны туралы келісім береді. Ал бір орталыққа ұрық тапсырған кісінің басқа клиникаға да барып спермасын сатуға құқы бар. Бір ерден немесе әйелден алынған донорлық ұрықты бірнеше кісі керегіне жарата береді. Бұл жағынан да шектеу немесе тыйым жоқ. Ал донорлық ұрықтың бағасын әр орталық өзі белгілесе, жатырын жалға беретін әйел бағаны отбасылармен ақылдасып шешеді», дейді заңгер Жасұлан Нұрмахамбетов.
Шетелдегі тәртіп қандай? Италия 2004 жылы ұрық донорлығы мен суррогат ана болуға заңмен тыйым салған. Канадада бір ғана «ұрық қоймасы» болып, онда донор ұрығын ақылы тапсыруға жол бермейді. Ұлыбританияда болса бір донор тек 10 баланың ғана биологиялық әкесі бола алады. Жаңа Зеландияда бұл шектеу төртеуге дейін қысқартылған. Аустралиядағы ереже әр өңірде әртүрлі болғанымен, бір донорды 5 отбасыдан артық қолданбау нақты белгіленген. Алайда олар бір донорлық ұрықты бір отбасының барлық балаларына пайдалана алады. Қытайда бір ер азаматтың донорлық ұрығы бес әйелді ғана жүкті ете алса, Америкада 800 мың тұрғыны бар аймақта бір адамның ұрығы 25 баланың өмірге келуіне септігін тигізетін көрінеді. Аталған елдерді алаңдатып отырған бір әкеден туған балалардың бір-біріне үйленуінің алдын алу екені белгілі. Ал жеті атаға дейін жұптасуға болмайтын қазақ үшін заңның дұрыс жолға қойылуы тіпті де еселене түсуі керек емес пе еді?!
Айтқожинаның айтуынша, донор болатын кісі 18 бен 35 жас аралығында болып, дені сау, ұрығы сапалы және жұқпалы аурулардан ада болуы шарт екен. Аналық ұрық клеткасына донор әйел сөзсіз құрсақ көтерген болуы шарт.
Ләззат Кенжебайқызы айтуынша, қазіргі кезде әйелдің құрсақ көтере алмауына екі жақ бірдей себепкер екен. Яғни елімізде бедеу әйел мен белсіз еркектің саны таразы басын теңестіріп тұр. Ана бақытына бөленгісі келетіндердің көбінің жатыры, жатыр түтікшесі немесе аналық ұрық безі жоқ. Ал аталық ұрығы әлсіз немесе мүлде жоқ (импотент) ер азаматтардың қатарына жыныстық қабілеті төмен жігіттер күн санап қосылуда.
«Қазіргі кезде біз ең алдымен күйеуін тексереміз. Бұрын баланың болмауына әйел көбірек кінәлі болса, кейінгі уақытта ерлердің денсаулығы төмендеп бара жатқаны анық байқалады. Ерлі-зайыптылар гормондық ауытқулардан, инфекция мен қабынудан ғана зардап шегіп жатқан жоқ, оларға дұрыс тамақтанбау мен өмір сүру салты да кері әсерін тигізуде. Алдымызға жатырынан, жатыр түтікшесі мен аналық ұрық безінен айырылған әйелдер өте көп келеді. Оларға операция жасатуға асықпай, бірнеше гинекологқа қаралуға кеңес берер едім», деген Л.Айтқожина емделушілердің жиі жіберетін қателіктеріне тоқталды.
«Жас жұбайлардың арасында балалы болуға асығып, бір жылға жетпейтін уақыттың ішінде маңайындағы гинекологтың есігін тоздыратын әйелдер бар. Әйел отбасылық өмірдің бір-екі жылын артқа тастағаннан кейін ғана тексерілгені дұрыс. Ем болмай жатса гинекологқа емес, репродуктологқа, ерлер андрологқа, урологқа бірден баруы керек. Сонда мәселе тез шешіледі. Ал 10 жыл бойы құрсақ көтермесе де қам-қайғысыз жүрген әйелдерді уақытты босқа өткізбеуге шақырамын. Өйткені адамның жасы ұлғайған сайын денеден тыс ұрықтандырудың нәтижесі төмендей береді. Ең нәтижелі кезең – 35 жасқа дейін. Одан кейінгі көрсеткіштер тек қана төмендей береді», дейді Ләззат Кенжебайқызы.
Бірнеше жылдардан бері Қазақстанның халық жиі орналасқан аудан, қалаларында тегін қабылдау өткізіп келе жатқан Ләззат Айтқожина ондағы жағдайлардың еліміздің демографиясына кері ықпал етіп отырғанын айтады. «Еліміздің аймақтарын аралап кеңес берген кезде, ең алдымен ерлі-зайыптылардың сауатсыздығына куә болдым. 10 жыл баласы болмаса да үйінің жанындағы гинекологқа барып жүре беретін әйелдер бар. Екінші мәселе – қаржының жоқтығы. Олардың үлкен қалаларға келіп тексерілуге материалдық мүмкіндіктері мүлде жоқ. Ал елімізде жасанды ұрықтандыруға 700-800 мың теңге көлемінде қаражат жұмсалады», дейді ол.
Сондықтан да Ләззат Айтқожина үнемі көтеретін мәселенің екіншісі – квота. 1996 жылдан бері елімізде жасанды ұрықтандыру арқылы 14 мың бала дүниеге келген. 2010 жылдан бастап қана мемлекет экстракорпоралды ұрықтандыруға квота бөле бастады. Нәтижесінде жеті жылда 4783 жұпқа тегін медициналық көмек көрсетілген. Былтырдан бері жыл сайын 900 квота тұрақты бөлініп келеді.
«Елімізде 23 репродуктивті орталық бар. Тек біздің орталыққа жылына келетін 20-30 мың жұптың 4 мыңдайы осы ЭКҰ-ның көмегіне жүгінеді. Бұл балаға зар болған отбасыларды қанағаттандыра алмай отыр. Өйткені ЭКҰ жасатуға кез келгеннің қолы жете бермейді. Изральдегі сияқты алғашқы экстракорпоралды ұрықтандыру мемлекеттің қаржысымен жасалса деген өтінішім бар. Болмағанда жыл сайын 2000 квота бөлінсе үлкен көмек болар еді», дейді Ләззат Кенжебайқызы.
Майгүл СҰЛТАН,
«Егемен Қазақстан»
