Қазіргі шығып жатқан қазақша фильмдерде әртістердің ойыны сонша нанымсыз болатын себебі, диалогтарына байланысты. Біріншіден, диалог жасанды сөздермен құрылады, екіншіден, әртістер өмірде таза қазақша сөйлемегендіктен, кейіпкерінің сөзін де жасанды етіп жеткізеді «Мотор» дегеннен кейін қазақша сөйлеп, «Снято» дегеннен кейін қайта орысшаға көшетін түсіру тобы (әртіс қана емес) жақсы фильм түсіре ала ма?
Кинодағы диалог даму үшін әдебиеттегі озық диалогтарды үлгі етуіміз керек. Сайын Мұратбековтің «Ескек желінде» мынадай сәт бар. Көзі көрмейтін кемпірге білдірмей, бұрынғы күйеуін үйіне кіргізетін тұсы.
«– Әй, Рысжан! Қайдасың?
– Мен мұндамын, әже.
– Далаға шығар мені.
Рысжан әжесін қолтығынан демеп сыртқа беттеді. Төлепке ымдай сыбырлап:
– Бар, әне, қызыңды көр, – деді.
– Әй, Рысжан, осы үйден темекінің исі шыға ма? Біреу бар ма?
– Ей-и, әже-ай... кім келуші еді, мұнда. Әлгі жаман Жанбай бағана күпәйкемнің қалтасына темекісін салып еді, содан қалған иіс шығар, – деді Рысжан құлағына дауыстай сөйлеп.
– Е, оның сендегі шаруасы қанша?
– Осы ауылға күйеумін деп бәрімізбен ойнайды емес пе?
– Өй, сүйретілген неме. Ойыншылын өзінің. Есіректетпеңдер әрі бастарыңа шығып алады. Үйбай, аяғым. Әлгі Қаншайымды әлдилеймін деп қара жамбасым ұйып қапты ғой».
Адамдар өмірде бірді айтып, бірге кетеді. Мықты шығармада да солай болады. Тек нашар фильмнің сценарийінде ғана кейіпкерлер негізгі сюжетке қатысты сөздерді сөйлеп, бір сызықтың бойымен жүреді. Ал жақсы фильмде...
Кейінгі қазақ киносындағы дұрыс диалог деп «Ағайынды» сериалының диалогтарын айтуға болады. Басты кейіпкердің бірі Шыңғыс әке-шешесін ауылға шығарып салып тұрғанда машинаға еңкейіп, «ана пакет... пакетті...» деп сөйлеп жатады. Нақты не деп жатқанын ести алмасаңыз да, ауылға сәлем-сауқат жіберіп жатқанын түсінесіз. Бір сәттік, елеусіз ғана осы үзік фильмге ерекше жылу беріп тұр.
Шынайы сөйлесудің тағы бір классикалық үлгісі ретінде Василий Шукшиннің «Калина красная» фильмінен бір үзінді келтірейік. Әдебиеттегі диалог жасау шеберлігін киноға да әкелген Шукшиннің бұл шедеврі (осы көріністің өзі) – мән беруге тұрарлық мысал.
«– Слушай-ка, как ты думаешь, это хорошо – что мы живём? Может, уж лучше было не родиться?! А?
– Так ведь, нас то не спрашивают!
– То же верно... Ну что ж, тогда пойдём сеять... Я по-пре-е-ежнему такой же...
– Ты сказал чего?!
– Я пою...
– Чего, чего?!
– Пою! Оглох?».
Василий мен Егор осылай сөйлеседі. Ішінде жүрген мағыналы сұрақты досына айтады да, әрі қарай әндетіп, оны екіншісі естімей қалып, екі қайтара сұрайды.
Қазіргі әдебиетте заманауи киноға азық болатындай шығармалар бар ма деген сұрақ туындайды. Ол өз алдына бөлек әңгіме. Біздің айтқымыз келетіні, әзірге қазақ кино өнері әдебиеттегі қазақша сөйлеуді киноға көшіре алмай отыр. 90-жылдардың ортасына дейін кино мен әдебиеттің қазақылығы (диалогі) бірдей еді. Қазір олай емес.
Арман Әлменбет
