Қытай саяси жүйесінің ерекшелігіне байланысты Коммунистік партияның жиналыстары әдетте формалды сипатта өтеді. Тиісті шешімдер мен өзгерістер оған дейін бейресми қабылданып, партия жиналысында елдің түкпір-түкпірінен келген депутаттар ұсынылған өзгерістерді бірауыздан мақұлдайды. Кешегі жиында халық өкілдері дәстүрден айнымай, конституцияның жаңа мәтінін қолдады. Дауыс беруге қатысқан 2964 депутаттың бар болғаны екеуі қарсы дауыс беріп, үшеуі қалыс қалған. Қалғаны партияның күн тәртібіндегі бастамаларын түгелдей қостап шықты.
Си Цзиньпин Қытай коммунистік партиясының төрағасы болып 2013 жылы сайланған болатын. Осыған дейінгі конституция бойынша, ол 2023 жылы лауазымын босатуы тиіс еді. Дәстүр бойынша, ел басшысы өзінің ізбасарын партия съезінде таныстыруы керек болған. Алайда Си Цзиньпин Коммунистік партияның өткен жылдың қазан айындағы ХІХ съезінде ешкімді ұсынбады. Сол кезден бастап Қытайдың бүгінгі басшысын Мао Цзэдунға теңеу күшейе түсті. Конституциялық шектеу ресми түрден алынған соң, Си Цзиньпиннің қуаты одан әрі артатынына ешкімнің күмәні қалмады. Соңғы саяси реформаның арқасында енді ол мемлекетті екінші мерзімнен кейін де басқара алады.
Екі мерзімдік бұл шектеуді 1982 жылы Аспанасты елінің әлемге әйгілі реформаторы Дэн Сяопин енгізген. Батыстың бұқаралық ақпарат құралдары Қытайдың бұл жаңалығын жарыса жазып, алаңдаушылық білдіруде. Саясаттанушы Айдос Сарымның ойынша, Батыстың Қытайдың бұл қадамына қатысты теріс пікір білдіруі орынсыз. «Қытай бөлек өркениет. Сол себепті оның өзіндік таңдау жасауға толық қақысы бар. Бұл – ешқашан да басқа елдің пікіріне назар аудармайтын мемлекет. Кезінде КСРО билігінің дегеніне көнбеген, капиталистік жолға түссе де, алпауыт елдерге құлақ аспаған дейді», сарапшы.
Ал Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы ҚСЗИ-дің бас ғылыми қызметкері, танымал қытайтанушы Константин Сыроежкиннің айтуынша, Қытайға қазір реформалар керек-ақ және Си Цзиньпинге ерекше мәртебе беру қажеттілігі осыдан туындап отыр. Ал оған қарсы жауап ретінде Вашингтон Пост басылымының журналисі Джо Макдональд «Қытайдың лауазымды тұлғалары Си Цзиньпиннің билікте отыруы оның ұзақ мерзімді жоспарларын жүзеге асыруына мүмкіндік береді деген ойды алға тартады. Алайда бұл қысқа уақыт аралығында тиімді шешім болғанымен, ұзақ уақыт аралығында экономика үшін қиын жағдай туғызуы мүмкін, дейді.
А. Сарымның пікірінше, 1929 жылғы АҚШ-тағы қаржылық дағдарыстан соң Батыс елдерінде де мықты басқарушылар болған. Америкада Рейганды, Ұлыбританияда Тэтчерді, Германияда Кольді, Францияда Миттеранды мысалға келтірген сарапшы өткен ғасырдың 60-70-80 жылдары тұлғалығы басым саясаткерлердің билік еткенін, Си Цзиньпин де Мао Цзэдун мен Дэн Сяопин секілді тұлға екенін айтады.
Конституциялық реформаның екінші маңызды жаңалығы – Ұлттық қадағалау комиссиясы деп аталатын жаңа ұйымның құрылуы. Комиссия ҚХР-дың коррупцияға қарсы ең жоғарғы агенттігі болмақ. Ол – мәртебесі бойынша Мемлекеттік кеңеспен және Орталық әскери комиссиямен тең дәрежедегі мекеме. Си Цзиньпин билік басына келгеннен бастап парақорлықпен күрес науқанын белсенді жүргізіп келеді. Кейбір сарапшылардың ойынша, ол осы арқылы саяси қарсыластарын әлсіретіп, өз билігін нығайтуды көздеген.
Елбасы қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институты «Еуразиялық зерттеулер» бағдарламасының жетекшісі, қытайтанушы Руслан Изимов мұндай мекемелерді құрып, оларға өз адамын тағайындау арқылы Си Цзиньпин өзінің саяси әлеуетін арттырғалы отыр. Бұл ҚХР төрағасының ұлттық деңгейде құрып отырған алғашқы мекемесі емес. «Си Цзиньпин амбициясы жоғары саясаткер болып шықты. Ол ішкі саясатта да, ел экономикасында да ауқымы кең өзгерістер жасағысы келетінін көрсетіп келеді. Осыған дейін елді жеті-сегіз адамнан тұратын саяси бюро басқарды және бюро мүшелерінің шешімдерді бұғаттау құқығы болды. Кешегі өзгерістерден соң, Аспанасты елі ұжымдық басқарудан бас тартып, жеке-дара басқаруға ауысуда. Егер оның бірнеше мерзімге сайлана алатынын ескерсек, бұдан да басқа өзгерістерді күтуге болады. Саяси жүйе өзгеруі мүмкін», дейді сарапшы.
А.Сарымның айтуынша, президент болудың мерзімдік шектеуін алу жалғыз Си Цзиньпиннің қалауы ғана емес, бұл – Қытайдың ішкі қажеттілігінен туындаған жағдай. «Бұл – ҚКП-нің ортақ консенсустық пікірі. Капитализм жүйесінің жоғары ықпалына олар да алаңдаулы. Капитализм дәстүрлі институттардың бәрін жойып келеді. Кешегі адал коммунистер бүгінгі жүйеде жемқорға айналып жатыр. Осы себепті Қытай дәстүрлі институттарды нығайтуға мүдделі. Мұндай институттардың бірі – күшті көшбасшылық».
Көрші елдегі өзгерістер Қазақстанға қалай әсер етпек деген сұрақ та бізді мазалайтыны жасырын емес. Осы орайда, Р.Изимов Қытайдың қуатты болуы Қазақстанға тиімді екенін айтады. Оның ойынша, егер Қытай құлдырап, демография, миграция, азық-түлік тапшылығы секілді мәселелерді реттей алмаса, көрші елдерге төнетін қауіп күшейеді. Бұл пікірді А.Сарым да қуаттап отыр.
ҚХР-дың саяси жүйесіндегі соңғы өзгерістер әлемдік геосаясатқа да әсері болмақ деген пайымдар бар. Қытайдың белсенді экономикалық дамуы, әскери әлеуетінің артуы, инвестициялық саясатының нығаюы осының алғышарттары болса керек. Осыған дейін Қытай әлемдік державалардың арпалысына араласпай, ішкі дамуына көңіл бөліп келсе, соңғы уақытта әлемдік держава болуға талпынысын ашық көрсетуде. Давостағы экономикалық форумда Си Цзиньпин әлемдік держава болуға дайынбыз деуі осыған дәлел болса керек.
«Си Цзиньпиннің келуімен Қытай сыртқы саясаттағы өз орнын қайта қарауда. Елдің бұрынғы басшылары Ху Цзиньтао мен Цзян Цзэминь Қытайдың дамушы держава екенін алға тартумен болды. Дамыған емес, дамушы. Осы арқылы олар әлемдік гегемон болуға асықпайтынын жеткізіп отырды. Си Цзиньпиннің басқаруындағы бүгінгі Қытай әлемнің көшбасшысы бола алатынын, оған деген жауапкершілікті көтере алатынын жұртқа жеткізіп келеді», дейді Р.Изимов.
Төрағалық ету мерзімін шектеуді алу мен Ұлттық қадағалау комиссиясының құрылуынан бөлек, конституциялық өзгерістің тағы бір маңызды жаңалығы бар. Мао Цзэдун мен Дян Сяопиннен кейін тұңғыш рет конституцияға ел басшының аты енгізілді. Басты заңда Си Цзиньпиннің есімі аталып қана қоймай, «Си Цзиньпиннің ойлары» атты философиялық пайымдары да орын алған. Қайткен күнде де Си мырзаның ел басқарған уақыты Қытай тарихында арнайы парақша болып жазылатыны анық.
Дархан ӨМІРБЕК,
«Егемен Қазақстан»
