– Василий Иванович, жәбірленушілердің құқығын, мүддесін қорғау бойынша заңнамаға енгізілген өзгерістердің негізгі мақсаты қандай, жаңалығы неде?
– Қылмыстық істер бойынша жәбірленушілердің құқықтарын қорғау мен оларға қылмыспен келтірілген залалды өтеу үшін заңдылықты қамтамасыз етуде біраз жұмыстар атқарылды. 2018 жылғы 10 қаңтарда Мемлекет басшысы қол қойған «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» заң және оған ілеспе түзетулер – еліміздің осы бағыттағы бір қадамы. Аталған заңдардың негізгі мақсаты жәбірленушілерді қорғаудың құқықтық тетігін қалыптастыру, жәбірленушілерге немесе олардың өкілдеріне біржолғы белгіленген ақшалай соманы төлеу түрінде материалдық көмек көрсету. Ал жәбірленушілерге өтемақы төлеу институты отандық заңнамада жаңалық болып табылады. Онда алғашқы рет «мәжбүрлеп төлетудің» «өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасы» ретіндегі «құқықтық табиғатына» заңнамалық айқындама беріліп, Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекстерге тиісті түзетулер енгізілді. Бұл нормаларды қабылдау жәбірленушілер құқықтары мен олардың заңды мүдделерінің қорғалуын нығайтуға және нәтижесінде халықтың қылмыстық қудалау органдарына және сотқа деген сенімінің артуына ықпал ететін болады.
– Осы заңдарды дайындау қалай жүзеге асырылды, халықаралық тәжірибе ескерілді ме?
– Иә, аталған заңдар 2014 жылы ел Президентінің Өкімімен бекітілген қылмыстық заңдарға және қылмыстық сот өндірісінің жаңа моделіне, жетілдірілген әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамаға және қылмыстық жазаларды атқарудың жаңа жүйесіне көшу жөніндегі бірыңғай мемлекеттік іс-қимыл жоспарын орындау үшін әзірленді. 2014 жылғы 4 шілдеде қабылданған жаңа Қылмыстық-процестік кодексте жәбірленушілерге залалды өтеу қорын құрудың құқықтық негіздері белгіленген арнайы 137-бап бекітілді. Міне, аталған кодекстің осы жаңалығын уақтылы іске асыру үшін «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жәбірленушілерге өтемақы қоры мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобалары әзірленді.
Жалпы, бүгінде көптеген шетелдерде жәбірленушілердің залалды өтеуге құқығы мен мүдделерін қорғауға кепілдік беретін заңды тетіктер баршылық. Мәселен, «Қалпына келтіру сот төрелігінің» барынша тиімді құралының бірі – қылмыс құрбандарын қолдаудың арнайы қорынан залал өтеу. Осыған ұқсас қорлар бірқатар Еуропа елдері мен АҚШ-тың 22 штатында және Әзербайжан мен Эстонияда жұмыс істейді. Міне, жоғарыда айтылған заңдарды әзірлеу кезінде халықаралық тәжірибе, сондай-ақ осы саладағы біздің құқықтанушы ғалымдарымыздың ұсыныстары зерттеліп, пайдаланылды. Бұл орайда қоғамның қылмыстық процестен күтетіні – жәбірленушінің құқықтарын қорғау мен қалпына келтірілуі. Алайда соңғы жылдары залалды өтеу жөніндегі жұмыстың тиімділігі төмендеді. Қылмыстық-процестік заңнамада келтірілген залалды өтеу тәсілі ретінде азаматтық талап қою ғана айтылады. Бірақ қылмыстық процестегі азаматтық талап қою жәбірленушілердің мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғауда қанағаттандыра алмайды, өйткені залал келтіру фактісін және оның мөлшерін дәлелдеу ауыртпалығы азаматтық талап қоюшы – жәбірленушіге түседі. Қылмыстан зардап шеккен адамдардың мүліктік мүдделерін қорғауды регламенттейтін заңнамалық нормаларға, сондай-ақ осы саладағы құқық қолдану органдарының практикасына жүгінсек, мұндай қорғау бірқатар себептерге байланысты тиімсіз болып табылатындығы және адамның бұзылған құқықтарын толық деңгейде қалпына келтіруге, нәтижесінде Конституциямыздың 13-бабында бекітілген конституциялық қағидатты толық деңгейде іске асыруға мүмкіндік бермейтіндігі анықталады. Оған қоса кейде кінәлінің қолында өндіріп алуға болатын қаражат пен мүліктің болмауына байланысты мүліктік залалды толық мөлшерде өтету мүмкін емес. Нақ осы себептен жәбірленушіге залалды өтеуге арналған шығыстарды қаржыландыру көздерін айқындаудан бастап, залалды өтеу тәртібін заңнамалық тұрғыда реттей алатын кешенді, жүйелі әдіс-тәсілді әзірлеу қажеттігі туындағаны белгілі.
– Парламент Мәжілісінде заң жобасын қарау процесі қалай өтті, депутаттар оны талқылау барысында қандай өзгерістер енгізді?
– Мәжіліс депутаттары заң жобасына бірқатар нақты, салмақты өзгерістер мен толықтыруларды енгізгенін атап өткен жөн. Депутаттардан негізгі заң жобасы бойынша 300-ге жуық және ілеспе заң жобасы бойынша 120-ға жуық түзету түсті. Олардың барлығы жіті қаралды. Үкімет депутаттардың тұжырымдамалық сипаты бар түзетулерін қолдады. Мәселен, «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» деп атау ұсынылған заң жобасында пайдаланылған негізгі ұғымдар және кіріспе нақтыланды, заң жобасының тақырыбы өзгертілді. Осындай атау заңның мазмұны мен мәнін нақтырақ айқындайды. Еліміздің Бюджеттік, Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқарушылық кодекстеріне түзетулер енгізілді. Олардың барлығы қолданыстағы заңнаманы «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» заңға сәйкес келтіруге бағытталған. Өтемақы төлеуді көздейтін заң нормаларын қолданысқа енгізу мерзімдері өзгертілді, яғни 2018 жылғы 1 шілдеден қорға сот кінәлі тұлғалардан өндіріп алуды жүзеге асыруды бастайды, жәбірленушілерге өтемақы төлеу 2020 жылғы 1 шілдеден басталады. Мұндай шешім қордың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті қаражатты жинауға мүмкіндік береді деп пайымдаймыз. Қорға жыл сайынғы түсім миллиардқа жуық теңгені құрайды деп күтілуде.
– Жәбірленушілерге арналған өтемақы қоры туралы, оны қалыптастыру көздері, өтемақы тағайындалатын қылмыстық құқық бұзушылықтардың және жәбірленушілердің санаттары, регрестік талаптар және олардың ұғымдары туралы да айтып берсеңіз?
– Жәбірленушілерге арналған өтемақы қоры, яғни құрылатын қор заңды тұлға есебінде емес, Ұлттық қорға ұқсас есепшот ретінде болады. Бүгінгі күні бұл ең үнемді нысан болып табылады. Қор төлемдерін қазынашылық жүргізеді. Өтемақы – Қылмыстық-процестік кодекске сәйкес жәбірленуші деп танылған адамға осы заңда белгіленген тәртіппен берілетін біржолғы ақша төлемі. Регрестік талаптар – прокуратура органдары осы заңның 11-бабында аталған тұлғаларға қатысты қолданатын, жәбірленушілерге өтемақы ретінде төленген ақшаны қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі шаралар. Сот айыптау үкiмiн шығарған кезде кінәлі адамдардан қорға Қылмыстық кодекстің 98-1 және 98-2-баптарының негізінде мәжбүрлі төлем өндіріп алынады. Қылмыстық құқық бұзушылықты топ болып жасаған жағдайда, мәжбүрлі төлем әрбір кінәлі адамнан жеке өндіріп алынады. Кінәлі адамға қатысты айыптау үкімі қылмыстық құқық бұзушылықтар жиынтығы бойынша шығарылған жағдайда, одан неғұрлым ауыр қылмыстық құқық бұзушылық санатына сәйкес келетін мәжбүрлі төлем өндіріп алынады. Жәбірленушілерге арналған өтемақы қорындағы қаржы мемлекеттік бюджетке алып қоюға жатпайды. Мәжбүрлі төлем – соттың айыптау үкімі бойынша қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның белгілі бір соманы жәбірленушіге төлеу жөніндегі міндеті. Жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамнан осы кодекстің 98-2-бабында белгіленген тіркелген ақшалай сома түріндегі мәжбүрлі төлемді сот жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы заңнамада көзделген тәртіппен өндіріп алады.
Тағы бір айтарым, халықаралық құқық қолдану тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, жәбірленушілерге өтемақыны төлеу қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық баптары бойынша жүзеге асырылмайды. Сондықтан «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» заңда Қылмыстық кодекстің 124 қылмыс құрамы бойынша жәбірленушілердің үш санатына төлемақы төлеу көзделген. Заңда жәбірленушілерге өтемақы тағайындау мен төлеудің тәртібі және мерзімдері де айқындалған. Бұл ретте қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар жәбірленушіге өтемақы алу құқығын түсіндіреді және оның өтінішін тіркелген күнінен бастап күнтізбелік он күн ішінде қарайды. Заңда белгіленген мөлшерде өтемақы тағайындап оларды және алушылардың тізімін жасайды, оны қазынашылыққа береді. Қазынашылық өтемақыны күнтізбелік он күннен кешіктірмей оны алушылардың банктік шотына аударады.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»
