– Күзембай Ерғалиұлы, саланың бүгінгі әлеуетіне қарай отырып, мәселені әріден іздеуге тура келетін сияқты. Осы орайда маман ретінде қолданыстағы ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламаларына көңіліңіз тола ма?
– Сіз бұл сұрақты маған жиі қоясыз және мен оған үнемі «иә» деп жауап берумен келемін. Себебі малын әлі де болса күнкөрісімнің көзінің бірі деп санайтын ауылдағы ағайындар Үкімет қолдау көрсетпесе де малын бағып, оның ризығын көруде. Иә, ауыл шаруашылығын дамытуды қолдайтын мемлекеттік бағдарламалар жеткілікті және олар, сөз жоқ, жемісін де беріп отыр. Нарыққа өту кезеңінде құлатып алған ауылымызды, ауыл шаруашылығын аяғынан тіктеп алдық, бүгінгі дәрежеге жеткіздік.
– Әрбір бағдарламаны іске асыруда оған қойылатын талаптар, яғни қағидасы болатыны белгілі. Аталмыш саладағы бағдарламалар туралы не айтар едіңіз?
– Иә, мемлекеттік бағдарламаларға қатысушыға қойылатын талаптар, ал қаржылай қолдау бағдарламаларын іске асыру қағидасы бар және оны салалық министрлік бекітеді. Адам жасаған нәрсе болғаннан кейін, оған барлық қатысушылардың көңілі толуы мүмкін емес, соның бірі менмін. Қағиданы қолдану барысында кемшілік көптеп кездеседі және ол заңды нәрсе, тек оны уақытында түзете білу керек. Мен көңілім толмайтын, барлығына ортақ кейбір мәселелерге тоқталсам деймін. Біріншіден, қағиданы жасақтаушының, яғни Ауыл шаруашылығы министрлігінің қаржыны игеруде жауапкершілікті өзгеге ысыруы субсидияның қолжетімділігін төмендетеді, қажетсіз әкімшілік кедергілердің пайда болуына әкеледі. Яғни жауапкершілікті аудандық және облыстық деңгейдегі ауыл шаруашылығы мемлекеттік органдарына аударғанымен, қаржының қозғалысын бақылауда ұстауға тырысып, көптеген мәселелерді министрлікпен келісуді қалайды. Сондықтан қағиданы жасақтаған кезде алдымызға басты мақсат етіп осы мемлекеттік қолдау қаржысының алушыға қолжетімділігін арттыруды мақсат етіп қоймасақ, одан тұшымды нәтиже күту бекершілік. Көзделген түпкі нәтижеге қол жеткізетін де, қаржыны беруші мен алушы да, оның жауапкершілігі де аймаққа берілді ме, орындалуын ғана сұрау керек сияқты. Сонымен қатар қағида талаптарына байланысты жергілікті атқару органынан жолданатын хат-хабарламалардың барлығына тек қана облыстың бірінші басшысының, яғни облыс әкімінің қол қоюы талап етіледі. Сосын осы қабылданған қағиданың тұрақсыздығы, яғни жылма-жыл, тіпті жыл ішінде жиі өзгерістерге ұшырауы Үкіметке деген сенімсіздіктің арта түсуіне әкеліп соғуда. Осы өзгерістердің нәтижесінде мемлекеттен қолдау аламын деп ісін бастаған кәсіпкерлеріміз, миллиондаған шығынға батып, қолындағы барынан айырылып қалып жатқан жағдайлардың бары ащы да болса шындық. Сөзім дәлелді болу үшін тек өз аймағымыздан бір-екі мысал келтіре кетейін. «Ақтау-Агро» ЖШС құны 1,6 млрд теңге болатын еттік құс шаруашылығын құруды 2016 жылы бастады. Инвестициялық салымының бір бөлігін өтеу бойынша, құс фабрикасының құрылыс-монтаж жұмыстары шығынының бір бөлігін мемлекеттік қаржылай қолдау бағдарламасы бойынша субсидия түрінде алып, алған несиемді қайтарамын деп жоспарлады. 2017 жылы қағидаға өзгеріс енгізіліп, құрылыс-монтаж жұмыстары шығынының бір бөлігін өтеуді алып тастады. Дәл осындай жағдай сүт өңдеу цехын салып, іске қосқан шағын ғана «Байболат» шаруа қожалығында да болды. Жобаның құрылыс-монтаж жұмысының құны 101,0 млн теңге еді. Енді олардың шеккен шығынын есептеп қараңыз...
– Сіздіңше, мәселені шешудің жолы қандай?
– Біріншіден, қабылданатын қағиданың тұрақтылығын қамтамасыз ету керек және ол кемінде 3 жыл өзгеріссіз болуға тиіс. Бұл мерзім қағидада нақты көрсетіліп, егер жұмыс барысында өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, олар тауар өндіруші мен инвесторға залал келтірмейтін болуы тиіс. Міне, сонда ғана кәсіпкер мемлекеттен қолдау алатынына сенімді болады, ойға алғанын сеніммен іске асырады және дамудың да көзі, қолдаудың да тиімділігінің кілті осында деп есептеймін.
Екіншіден, қазақта «келісіп пішкен тон келте болмайды» деген нақыл сөз бекерден-бекер айтылмаған, аймақтардан келіп түскен сын-ескертпелер мен ұсыныс-пікірлерге құлақ асу керек. Бағдарламаларды іске асыратын да, қағидамен жұмыс жасайтын да солар. Мәселе бойынша олардың министрліктегілерден іс-тәжірибесінің әлдеқайда молдығын мойындауға тиіспіз. Үшіншіден, қазір еліміздің «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы көптеген мәселелерді өз «алаңында» бейнеконференция режімінде аймақтарды қатыстыра отырып алдын ала талдап, талқылауды қолға алды. Өте құптарлық бастама және жалғасын табады деген сенімдемін.
– «Жер игілігін көру» мәселесіне қарай ойыссақ...
– Менің ойымша, қазағымның саны аз бола тұрса да, осыншама жерді иеленуінің де, оны білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғап қалуының да басты себепкері осы мал деп есептеймін. Қазағым өзінің аздаған шаруасының жайын күйттеп, «малым – жанымның садағасы» деп емес, «жаным – малымның садағасы» деп өмір сүргенге ұқсайды. Оның дәлелі ретінде «мал- жан аман ба?» деп амандық-саулық сұрасуын айтсақ та жеткілікті. Міне, енді сол малымыз сыйлаған байтақ жеріміздің байлығын игеріп, ризығын да көріп отырмыз. Ал сол малымыз қолымызда бар ма, малымыз жеріміздің ризығын көріп отыр ма? Жоқ. Мысалы, 1908 жылы Адай уезінде 1,6 млн қой-ешкі, 82,5 мың түйе мен 93,3 мың бас жылқы болыпты. Ол малды аталарымыз қалай бағып-күткені айтпаса да түсінікті. Ал қазіргі электроника мен техника қарыштап дамыған, мал азығы арнайы дайындалатын, баспанаға бергісіз қора-жайы бар заманда осы малдың үштен бірін баға алмай отырмыз. Оты болса суы жоқ, суы болса қорасы жоқ, малы болса бақташысы жоқ, міне, біздің бүгінгі күнкөрісіміз. Малы бар адам да, мал баққысы келетін адам да, мал ішінде жүрмей «қызығын» өзгенің қолымен көргісі келеді, ал бабаларымыз «мал баққанға бітеді» депті. Осыған кім кінәлі? Әрине ұтымды ұйымдастыра алмай, қолда барымызды келістіре алмай, «мүжәлсіздік» танытып отырған өзіміз кінәліміз. Себебі шүкір, өсіретін малымыз да, оны азықтандыратын жайылымымыз да, шығынды өтейтін қаржымыз да жеткілікті, тек ұйымдастырудың «көзін» таба алмай отырмыз.
– Ел басына күн туған қиын кезеңдердің өзінде Маңғыстау шаршысы малға толған майлы қиян болды. Жаңа ғана өзіңіз айтып отырғандай, еңбекке техника мен электроника араласқан бүгінгі күні Маңғыстауда қанша мал бар, шыныңызды айтыңызшы?
– Бұл шындық ешкімге ұнамайды. Мен мал санап жүргенім жоқ, статистика органының да мал есебін санап алуға құқы жоқ. Кім не берсе, не айтса сол есепке алынады. Ал олардың, мал иесінен бастап әкімге дейін, өтірік айтпайтынына сенімім жоқ, себебі «көрсеткіш» деген пәле бар. Ол төмендеп кетсе, жұмысыңмен қоштаса бер. Ал кім күнкөріс көзінен – жалақысынан, кім отырған «жұмсақ» орнынан айырылғысы келеді? Мемлекеттік ресми құзырлы орган – статистика есебінің рас, не өтірігін анықтау да қиын шаруа емес – жыл басындағы малға жыл ішіндегі «кірісі» мен «шығысын» алып-қосып, жыл аяғындағы мал басын тексеріңіз. Тепе-теңдік бар ма, әрине жоқ. Бұл менің бірнеше рет тексеріп, көз жеткізген мәселем және оның арасындағы сәйкессіздікке ешкім де дәлелді түсінік бере алмайды. Демек, қисық есепке жауап беретін орган жоқ. Мысалы, Маңғыстауда Кеңес Одағы кезеңінде орта есеппен 600-650 мың бас қой-ешкі болды десек, осыған суландырылған жайылым жетпей, суға таласып, жаз шыға түгел мал Үстіртке жайылымға айдалып, бір құдықта кемінде 2-3 отар, аналық отарлары төлімен кемінде 1500 бастан отыратын. Ал қаланың жанындағы шап-шағын Ақшұқыр ауылынан таңертең кемінде 4-5 отар қой жайылымға шығатын. Яғни ауыл халқы 100 пайызға жуық мал ұстайтын. Қазір сол ауылдың көлемі де, халқы да 4-5 есе өсті, бірақ 100 қой да өріске шықпайды. Ал Ақтаудан Бейнеуге дейін 500 шақырым жол жүрсең де, жолдан 100-200 қойы бар шағын екі-үш қой отарын, «отар» деп айтуға тұратын болса, не кездестіресіз, не кездестірмейсіз. Қазіргі есеп бойынша орта есеппен облыста 350-400 мың бас қой-ешкі бар. Сонда «мал қайда жайылып жүр?» деген орынды сұрақ туындайды. Сенбесеңіз, Ақтаудан Алматыға дейін машинамен жүріп көріңіз, мен өзім бірнеше рет жүріп өткенмін, көргеніңізді есепке алыңыз, әрі қарай көргеніңіз негізінде малды есептеп ала беріңіз.
– Маңғыстаудың ауыл шаруашылығының болашағы неде деп ойлайсыз?
– Әрине дәстүрлі мал шаруашылығын дамыту және оны өнім өндірісіне мамандандыру. Бүгінде тағамдық егін шаруашылығы да, мал азығы шаруашылығы да Маңғыстаудың саладағы күрделі мәселесін шешпейтінін мойындауымыз керек. Өз өндірісіне қажетті азығы жоқ жерде өзгеге сеніп сиыр, шошқа, құс өсіремін деп әлек болуға да ертерек. Біздегі бүгінгі мүмкіндігі мол, болашағы зор салалар жыл бойы табиғи жайылымда ұсталатын, тарихи қалыптасқан дәстүрлі етті-майлы қой, тауарлық жылқы және сүттік түйе шаруашылықтарын кең ауқымды дамыту деп білемін. Қолда бар барлық мүмкіндігімізді, күш-жігерімізді осыларды дамытуға бағыттағанымыз дұрыс болады. Бұл басқа салаларды дамытудан бас тарту деген сөз емес және 2-3 мың гектарға егін егіп, 1-2 гектарға жылыжай салып, Маңғыстаудың өнім өндірісі немесе мал азығы мәселесін шешемін деу бүгінгі жағдайда артығырақ. Әрине саланы кәсіп қылып, нәпақасын тауып, артығын халыққа ұсынып жүргендерге, сөз жоқ, әрдайым қолдау көрсетіп, көмектесуіміз керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
Маңғыстау облысы
