Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қапияда жау қолына түсіп, тұтқынға алынған қазақ баласы скрипканы жетік меңгеріп, шекті аспапта шебер ойнауының нәтижесінде Бетховен, Бах, Моцарт сынды классикалық музыканың корифейлерін өмірге әкелген немістердің өзін таңдай қақтырады. Фрайбург қаласында тұтқындардан арнайы ұйымдастырылған концертте Шуберт, Верди, Паганини, Чайковскийдей музыка майталмандарының шығармаларымен қатар, халық әні «Елім-айды» ойнап, Еуропа төрінде азалы әуеннің зарын төгеді. Өнерлі жанның ақсүйек аспапты еркін игерген кәсіби шеберлігіне тәнті болған жау елі сөйтіп өнер құдіреті алдында бас иіп, талантты жанның өмірін сақтап қалады. Сөзсіз, бұл – өнердің құдіреті!
Иә, Толғанбаев тағдыры қай жағынан келгенде де тауқыметті һәм тағылымды. Тұтас ғұмыры қайшылыққа толы өнер иесінің шытырман өмірі драматургияға сұранып-ақ тұр. Тек жазатын қалам иесі мен қоятын режиссер табылса... Жақында осы олқылықтың орны толып, Астанадағы Қазақ ұлттық өнер университетінің мәжіліс залында Айткеш Толғанбаев тағдырынан сыр қозғайтын «Скрипкашы» қойылымының тұсауы кесілді.
Жалпы, соңғы уақытта шетелдік режиссерлердің қазақ өнері мен даңқты тұлғаларының өмір тарихын тануға деген ынтасы, ұлтымыздың қайраткер ұлдарының таланты мен шеберлігін өнер тілінде сөйлетуге деген қызығушылығы байқалады. Күні кеше Голливуд режиссері Джеф Веспа ән атасы – Әміре Қашаубаевтың өмірін кино тілінде кестелесе, бүгін, міне, аустриялық режиссер Лукас Сежпик (Lucas Cejpek) саңлақ скрипкашы Айткеш Толғанбаев жайындағы «Скрипкашы» қойылымын елорда төрінде сахналады. Сценарийге өнер иесінің «Қатал тағдыр тәлкегі» атты кітабы өзек болды.
«Осыдан 3-4 ай бұрын Аустрия елшілігі Қазақстанмен бірлесіп Астананың 20 жылдық мерейтойына орай жаңашыл бағыттағы жақсы бір жобаны жүзеге асыруды ойға алған болатын. Өзім әдебиет саласында білім алғаннан кейін, мені әрдайым театрмен байланысты жобалар қызықтыратын. Қазақ ұлттық өнер университетінің ректоры Айман Мұсахожаевамен жолығып, ойымды айтқан кезде, бірден қолдау тапты. Әңгіме арасында Венада болған, тұтқында жүріп те өнерінің арқасында даңққа бөленген, кейін тұтқыннан босаған соң өз еліне келіп көп тауқымет көрген Қазақстанның әйгілі скрипкашысы Айткеш Толғанбаев жайында естідім. Бұл тақырып мені қатты қызықтырды. Университеттің ұстазы Роза Мұқанова ханыммен кездесіп, пікірлесіп, студенттермен бірлескен жоба жасаймыз деп шештік. Сөйтіп студенттер пьеса жазды. Ал мен өз тарапымнан Аустриядан режиссер шақырып, бас-аяғы 1 ай уақыттың ішінде осындай ауқымды жұмысты өмірге әкелдік. Меніңше жоба өте сәтті шықты және де бұл жұмысты Қазақстан мен Аустрия арасындағы мәдени-достық байланысты нығайтуға бағытталып жатқан игі бастамалардың бірі деп санаймын», дейді Аустрияның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Герхард Сайлер мырза.
«Скрипкашы» – Аустрияның Қазақстандағы елшілігі мен Қазақ ұлттық өнер университетінің бірлескен жобасы. Бұл қойылымның ерекшелігі сол – режиссер таңдауы университеттің І және ІІ курс студенттеріне түсіпті. Яғни драматургиядан бастап, режиссерлік шеберлік, актерлік өнер, сценография, дыбыс, жарық қою – барлығы да тікелей студенттердің атсалысуымен жүзеге асты. Өнер университетінің жазушы-драматург Роза Мұқанова шеберханасында тәлім алып жатқан студенттер бірлесе отырып әдеби негіз, яғни пьесаны жазып шықса, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, режиссер Ерсайын Тәпенов пен Қазақстанның халық әртісі, актер Тілектес Мейрамовтың шәкірттері қойылымның көркемдік тұрғыдан біртұтас дүниеге айналуы жолында тер төкті.
«Театр да, кино да ұжымдық өнер болғандықтан, бұл сала мамандарының бірін-бірі түсініп, ортақ бірлікте жұмыс істеуі аса маңызды. Лукас Сежпик (Lucas Cejpek) мырзамен бірлесе қойылым қоюға кіріскен кезде біздің ең әуелі тап болған қиындығымыз осы болды. Мәселен, драматургтердің жазған мәтінін, қазақы бай тілді жаттау мен сахнада айтуға келген кезде актерлер біраз қара терге түсті. Өйткені жастарда ауызекі тілде сөйлеуде орысша акцент басым. Қазақтың күрделі тіркестерін өз сөздеріне алмастырып айту сияқты кедергілер кездесті. Біз бүгінде театр сахнасында жүрген актерлердің сөз саптауына, дауыс пен үн құбылтуына көп сын айтамыз. Ол сахнада емес, ең әуелі университетте қалыптасуы керек. Сол үшін де драматургияда немесе театртану мен кинотану саласында оқитын студенттердің болашақ актерлермен етене жұмыс істеуі түлектеріміздің кәсіби деңгейде кемелденуіне үлкен септігін тигізетініне қойылымды дайындаған бір ай уақыттың ішінде анық көз жеткіздік. Бұл қай-қайсымыз үшін де үлкен тәжірибе мектебі болғаны анық», дейді жоба жетекшісі Роза Мұқанова.
Қолымызға тиген «Скрипкашы» деген жазуы бар қойылым бағдарламасына көз жүгірткеннен-ақ университет студенттерінің бұл айтулы жобаға аса ыждағаттылықпен дайындалғанына іштей сеніп үлгердік. Негізінен драма жанрында сахналанғанымен, режиссер қойылымды барынша скрипканың әуезді әуенімен әрлеуге басымдық беріпті. Онысы заңды да. Әйгілі өнерпаз жайлы қойылған спектакльді осы бір ғаламат скрипка үнінсіз елестеу де мүмкін емес себебі.
Толғанбаев тағдырын драматургия қалыбына түсіріп, сахналық жан бітірген студенттер еңбегі көңілге құрмет орнықтырды. Сахнаның көркемдік талабы тұрғысынан жан-жақты ізденгендері байқалады. Оның үстіне, уақыттың да тапшылығы жас өнерпаздарды ширықтырып һәм шынықтырғаны анық. Бас-аяғы бір ай уақытта дайындалған қойылымның негізгі жұмысын режиссер Лукас Сежпик (Lucas Cejpek) онлайн байланыс арқылы бақылауда ұстаған. Интернет арқылы тілдесудің нәтижесінде өмірге келген спектакльдің тұсаукесеріне арнайы қатысқан режиссер университет студенттерінің талабы мен талантына тәнті болғанын жеткізді.
«Әлі оқу орнын аяқтамаса да бұл балалардың көзінен жастық жалынды, өнерге деген құштарлықты көрдім. Университетте жастарды тәрбиелеудің үлкен мектебі қалыптасқанын байқауға болады. Сол себепті де қашықтықта жұмыс істеу бізге аса қатты қиындық тудыра қойған жоқ. Бір-біріміздің ойымызды бірден түсініп, жұмысқа кірісіп кеттік. Алдағы уақытта мұндай жобалар жалғасын тауып жатса, әлі де жақсы жұмыстар өмірге келеді деп сенемін», дейді режиссер.
Әрине студенттік жұмыс болғаннан кейін қойылымға да барынша сол өлшеммен қарап, сол талап тұрғысынан баға беруге тырыстық. Бізді қуантқаны – студенттер жүзіндегі жалын атқан өнерге деген құштарлық пен сүйіспеншілік болды. Ол қуат, әсіресе Айткеш рөлінде көрінген «Драма теа-
тры және кино актер» мамандығы бойынша тәлім алып жатқан ІІ курс студенті Уәлихан Өміровтің, Мария – Айдана Әбенова, Сәулета – Назерке Қалпақова, Артур – Азамат Жарылқасын, Шмидт – Нұрсұлтан Егізбай, Пахан – Дархан Алдоңғаров, тергеуші Нұрлыхан Файзиев және тағы да басқа қойылымға атсалысқан жастар жанары мен демінен анық сезілді. Осы тұста ерекше атап өтуге тұрарлық жұмыс – кинотеледраматургия мамандығы студенттерінің пьеса жазудағы ізденісі. Оқиғасы қызықты, тілі жатық, ойы орамды сахналық шығарманы жазудағы студенттердің алғашқы аяқалысы өте құптарлық. Сондай-ақ бұл айтулы жұмыстың тағы бір жаңалығы – Қазақ ұлттық өнер университетінің ректоры Айман Мұсахожаеваның қолдауымен өмірге келген спектакльді тамашалауға Айткеш Толғанбаевтың қызы Сәулета Толғанбаева Алматыдан арнайы келіп, жастардың талпынысына оң бағасын берді.
«Қойылымды тамашалап, өткен күндер көз алдымнан өткендей болып, ерекше әсерде тұрмын. Әрине өнер болғаннан кейін тарихи шындықпен бірге көркем шындық та қоса өріледі ғой. Сол тұрғыдан келгенде, Мария бейнесін де өмірде болған оқиғадай қабылдадым. Шын мәнінде, әкем мен Марияның арасында ешқандай байланыс болмаған. Бірақ соған қарамастан, Мария рөлін ойнаған Айдана Әбенованың ізденісі мені тәнті етті. Көріп отырып сүйсіндім. Әкемнің атын, өнерін қайта жаңғыртып, театр тілінде өмір сыйлауға атсалысқан барша адамға алғысымды білдіремін. Бұл қойылым мені ерекше толқытты. Болашақта әкемнің бейнесі тек университет сахнасымен шектелмей, үлкен театрларда да қойылатынына сенемін», деп асылдың сынығы барша ұжымға ризашылығын жеткізді.
Расымен де, бұл жоба өзгені айтпағанда, студенттерге кәсіби маман ретінде өзіне деген сеніммен қатар, үлкен шабыт та сыйлағаны сөзсіз. Драматургия мамандығының студенттері егер шын еңбектенсе, жазған пьесаларының сахнаға қойылатынына, болашақ актерлер нағыз өнер адамдарынша ізденісін көпшілік назарына ұсынып, өздерін өнердің төл өкілі ретінде сезінулеріне мүмкіндік алды, өз талаптары мен таланттарына сеніп үйренді. Бір ай бойы төгілген маңдай тер еңбектің өтеуі – ол көрерменнің толассыз соғылған қошеметі мен ыстық ықыласы екенін тұңғыш рет сезініп, тек өнер ғана сыйлай алатын үлкен бақытты бастарынан өткеріп көрді. Жасаған жұмыстары жақсы болсын, мейлі кемшілік кетсін, бас-
тысы – өнер тудыру машақатын жүректерінен өткізіп, сезінді. Басты жеңіс те осы, біздіңше.
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
