Заңнама институтының құрылғанына – 25 жыл

Заңнама институты мен Респуб­ли­калық құқықтық ақпарат орталығын құ­рудың бастауында көрнекті ғалым, мем­лекет қайраткері, бұрынғы Әділет ми­нистрі Нағашыбай Аманғалиұлы Шәй­кенов тұрды. Оқырманға ұғынық­ты болуы үшін осы екі мекемеге жеке-жеке тоқтаған орынды болар деп есеп­теймін.

Қазақстан Республикасы Заңнама инс­титутының құрылуы мен қа­лып­­та­суының тарихы Қазақстан заң­на­ма­сын реформалаудың, сондай-ақ елі­міздің аса маңызды құқықтық құ­жат­­тарын пысықтаудың және заң шы­ғармашылық қызметті ғылы­ми қам­тамасыз етудің айтулы кезең­де­рі­мен байланысты болды.

Институттың қалыптасу және өз­геру кезеңі мемлекетті, қоғамды жә­не заңнаманы дамытудың сұра­ны­­сына қарай жетіліп отырды. Осы­лай­­ша, 1993 жылы құрылған Заңнама ғы­лыми-зерттеу институты 1998 жылы Әділет министрлігі жанындағы Заң­нама институты болып қайта құ­рыл­ды. Содан кейін институт 2000 жылы жа­бық акционерлік қоғам нысанында, ал 2006 жылы жауапкершілігі шек­теулі серіктестік нысанында қайта ұй­ым­дастырылды. Ал Үкіметтің 2010 жыл­ғы 22 қаңтардағы қаулысымен біз­дің Институт мемлекеттік мекеме мәртебесіне ие болды.

Институт тарихы Қазақстанның же­текші құқықтанушы ғалымдарының аты­мен тығыз байланысты. Әр жыл­­дарда Институтта ғалымдар: С.Зи­ма­нов, Ю.Басин, Ғ.Сапарғалиев, М.Бай­ма­ханов, А.Худяков, М.Сүлейменов, А.Ди­ден­ко, Р.Подопригора, Д.Чук­маи­тов, С.Климкин, Т.Қаудыров, М.Сәр­сембаев, Е.Абайділдинов және бас­қалар қызмет істеп, ғылым мен заң­наманы дамытуға елеулі үлес қос­ты. Бұл орайда мекемеміздің мақ­та­ны­шы болған ғалымдардың тізімін жал­ғастыра беруге болады.

Институт өзінің 25 жылдық тарихында норма шығарушылық қызметті ғылыми тұрғыдан ілгерілетуді қам­та­масыз еткен жетекші ғылыми ме­ке­мелердің бірі болғанын атап көр­сет­кен жөн. 

Ғылыми қызметкерлер заң шы­ғар­­ма­шылық, заңнаманы талдау жә­не құ­қық қолдану практикасы са­ла­сын­да, заң жобаларын, сондай-ақ тұжырымдамаларын әзірлеуге қа­ты­сып, құқық саласындағы іргелі және қолданбалы ғылыми-зерттеулер нәтижелерін заңнаманы жетіл­ді­руде, заң жобалары мәтіндерінің тең­түпнұсқалылығын қамтамасыз ету және олардың баяндалу стилін же­­тіл­діру мақсатында заң мен халық­ара­лық шарт жобаларына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қатысушысы бо­луға ниеттенетін халықаралық шарт­тарға ғылыми лингвистикалық са­раптама жүргізу, сондай-ақ мем­ле­кеттік органдарға әдістемелік және сараптамалық көмек көрсету ар­қылы қолданыстағы заңнаманы тал­дауға, құқықтық мониторинг жүйесін дамытуға жәрдемдесу ісінде жо­ғары деңгейде сараптамалық-талдау жұ­мыстарын жүргізумен айналысып ке­леді.

Институт жүргізіп жатқан ғылы­ми лингвистикалық сараптама ерек­ше назар аударуға тұрарлық, өйт­кені заңнамалық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі теңтүп­нұс­қа­­лалығына қатысты өткір мәселе оң­­тай­лы шешімін тапты. Бұл орайда Инс­титут бұрын қабылданған заң­на­маға қатысты жұмыстарды мұқият жүргізуді назарында ұстайды.

Институт еліміз үшін маңызды құ­жаттарды, кодекстер мен заңдарды әзір­леуге қатысқанын айта кеткен жөн. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі ке­зең­ге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасын, Кәсіпкерлік ко­де­к­стің және жаңа редакциядағы Әкім­шілік құқық бұзушылық туралы кодекстің жобасын, сондай-ақ әзір­леу­ші орган Әділет министрлігі болып табылатын басқа да заң жобаларын әзірлеу барысына Институт үлкен ең­бек сіңірді.

Бұдан басқа, Институт заң шы­ғар­машылық процесі барысында ескерілетін және пайдаланылатын заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсы­нымдар жасай отырып, барлық мем­лекеттік органдарға тұрақты не­гіз­де жәрдем көрсетіп отырады. Қыл­мыс­тық-процестік, Қылмыстық, Қыл­мыстық-атқару кодекстеріне жә­не бас­қа да заңдарға қатысты қыл­мыс­тық-құқықтық бағытты және пе­­ни­­тен­циарлық жүйені жаңғырту шең­­берінде берілген Институттың ұсы­ныс­тары мен ұсынымдары осыны растайтын мысалдардың бірі болып табылады. 

Сонымен қатар Институт қазақ­стан­дық үкіметтік органдармен, са­рап­тама қоғамдастығымен ғана емес, шет­елдік ғылыми мекемелермен де өза­ра тығыз іс-қимыл жасайтынын айта кету қажет. Олардың қатарында Ресей Федерациясы Үкіметінің жа­нын­­дағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институты, Украина Жо­ғарғы радасының Заңнама институты, Беларусь Республикасының Ұлт­тық заңнама және құқықтық зерт­теулер орталығы, Моңғолияның Ұлт­тық заң институты, Ноғай Универ­си­теті жанындағы Азиялық құқық алмасу орталығы (Жапония), Оңтүстік Кореяның Заңнама институты және т.б. бар. 

Сонымен бірге 2012 жылдан РҚАО барлық кең таралған веб-брау­зер­лерінде жұмыс істейтін, қажет­ті іздеу функционалы және өзге де сервистік мүмкіндіктері бар «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесін құрды.

Жүйе Интернет желісінде жалпыға қол­­жетімді және өте таны­мал. Ре­су­рс-

­қа қол жеткізудегі көрсет­кіш­тер ба­сынан-ақ оған деген қызы­ғу­шы­лық­тың артып отырғанын көр­сет­кен. Егер 2013 жылы пайдаланушылар саны 2 802 499 болса, осы жылғы то­лық емес бес ай ішінде олардың саны 2 204 369 болды, орташа есеппен ай сайынғы өсім соңғы алты жылда 13% құрап отыр. 

Сайтқа кіру статистикасы да атал­ған ресурстың қажетті екенін көр­сетіп отыр. Пайдаланушылардың са­ны 2013 жылы 6 872 367-ден өткен жы­лы 16 542 779-ға дейін артты, жыл сайын­ғы өсу 19% құрайды. Беттерді қарау бойынша да ұқсас жағдай, яғ­ни жыл сайынғы арту 21% құрап отыр. Және оны пайдаланушылар қата­рын­да отандастарымыз ғана емес шет­елдіктер санының жылдан жылға артып отырған жайы бар. 

Белгіленген беталыстың дұрыс жалғасы Қазақстан Республикасы Нормативтік құқықтық актілерінің эта­лон­дық бақылау банкін элек­трон­ды түрде құру туралы мә­се­ле­сі болды. 2009 жылы Прези­де­нт Жар­лығымен бекітілген Қазақ­стан Республикасының 2010 жыл­дан 2020 жылға дейінгі кезең­ге ар­нал­ған құқықтық саясат тұжырым­да­­­масында «электронды үкімет» ин­фра­құрылымы мен ұлттық құқық­ты ақпараттандырудағы күрделі қа­дам­ның базалық құрамбөліктерінің бі­рі ре­тінде осы институтты енгізу не­гіз­делген.

Электронды түрдегі ҚР НҚА эталондық бақылау банкі 2015 жылы іске қосылды және 2015 жылға дей­ін қабылданған актілер бө­лігінде оның толықтырылуы жүзеге асыры­ла­ды. Эталондық банк ашық қол­­жетім­ді­лікпен бүкіл әлемдік ғаламторда орна­ластырылған, 102 000 аса НҚА қам­ти­ды, олардың жартысынан көбі, шамамамен 66 000 – өңірлік маңыздағы актілер.

Жалпы алғанда, РҚАО-да халықты құқықтық ақпараттандыру ісіне елеу­лі үлес қосып, қолданыстағы заң­наманың түсіндірмесін берумен қа­тар, құқықтық мәселелер бойынша ха­­лық­қа тегін консультация беретін Құ­­қық­тық ақпараттық қызмет жұмыс іс­тей­ді.

Бұл қызмет Республиканың бүкіл өңірлері үшін қоңырау шалудың 119 бірыңғай нөміріне не 8 (7172) 58-00-58 нөмірі бойынша телефон арқылы, сондай-ақ Әділет министрлігінің сайты арқылы, оның ішінде 2017 жылы тұ­тынушылардың ыңғайлылығы үшін қо­сылған WhatsApp онлайн-мессен­д-

же­­рінің сервисі арқылы қызмет көр­се­теді.

2011 жылы Қызмет құрылған кезден бастап барлығы 900 мыңнан аса кон­сультация берілді, олардың ішінде соң­ғы үш жыл ішінде 391 062 қызмет көрсетілді: 2015 жылы – 118 108, 2016 жылы 133 748 және 2017 жылы 139 206 қызмет көрсетілді.

РҚАО өз ұстанымын дәлелдей отырып, әрдайым жаңа белестерді бағындырғысы келеді. Мысалы, биыл РҚАО жасап, пайдаланушыларға ұсын­ған соңғы жобалардың бірі «Заң» де­ректер базасының онлайн нұсқасы болды. 

Былтырғы жылдан бері РҚАО Әділет министрлігі жариялаған кон­курс шеңберінде жеңімпаз атанып, заңнаманы ағылшын тіліне ауда­ру­ға қатысып, өзін жаңа қырынан көр­сетуде. 

Бүгінгі таңда жаһандану проце­сін­де құқықтық ақпаратқа деген қа­жет­тілік халықаралық деңгейде сұ­ра­­нысқа ие болып отыр. Бұған пос­т­ке­ңестік кеңістікте Еуразиялық эко­но­ми­калық қоғамдастыққа (ЕурАз­ЭҚ) қа­тысушы мемлекеттер заң­на­ма­сы­ның ықпалдастырылған базасы мы­са­лы бола алады, бұл базаның құ­­рылуына РҚАО өзіндік үлесін қос­ты; ал қазіргі кезде РҚАО Шанхай ын­тымақтастығы ұйымына (ШЫҰ) қа­тысушы елдердің ұқсас жобаларын құ­руға қатысуда.

Қазіргі заманғы өмірде цифрлы инфрақұрылым ерекше рөл атқарып, бүгінгі күннің тренді болып отыр. Мұны Елбасы Астанада өткен Global Challenges Summit экономикалық форумында мегатрендтердің бірі ретінде атап өтті. Цифрлы технология­лар Президентіміздің соңғы жол­дау­ла­рының, бағдарламалық құжат­та­ры­ның негізгі түйіні болды. 

Ширек ғасырда абыройлы жолдардан өтіп, табысты жетістіктерге қол жет­кізген мекемелердегі ұжымның күш жігері мол, әлеуеті жоғары жә­не келешекке кемел жоспарлары көп. РҚАО-ның одан әрі дамуы үшін Әділет министрлігінің сенімі мен қолдауы, пайдаланушылардың ри­за­шылығы мен тұрақтылығы қа­жет. Мұндай талаптар РҚАО-ның ақпа­рат­тық-құқықтық көрсетілетін қызмет на­рығында озық ұстанымда болуына мүмкіндік береді. 

Рамазан СӘРПЕКОВ,

«Қазақстан Республикасының

Заңнама институты» 

ММ директор