Болашақ баскетбол жұлдызы Чешенстанда туып-өскенімен, оның жалындап тұрған жастық шағы қазақтың кең даласында өтті. Қылышынан қан тамған қызылдар империясының жез мұрт көсемі Йосиф Сталиннің өктем бұйрығымен Қап тауы халықтары жаппай Орталық Азия аумағына қуылғанда, Увайс небәрі 14 жаста еді. Бейнеттен қатты қажып, аштықтан әбден әлсіреп, ұзақ жолдан шаршап-шалдығып, ақыры азып-тозуға шақ қалған Ахтаевтар отбасы 1944 жылдың қақаған аязында Қарағандыға келіп қоныстанды. Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ халқының өзі де «шықпа жаным, шықпа» деп, қалт-құлт күй кешіп жүргеніне қарамастан, өзге ұлт өкілдерінің ешқайсысын өзекке теппеді. Керісінше, жер аударылып келгендердің барлығын құшағына қысып, қамқорлығына алды. Үйлерін паналатып, бір жапырақ нанды ауыздарынан жырып берді.
Увайстың спортқа келуі де қызық бір оқиға. Қыстың қақаған аязында тозығы жеткен үйді жылыту үшін ол бірде өзі құрыптас балалармен рельс астындағы көлденең төсемені ұрлауға бекінеді. Бірақ бұл жоспары жүзеге аспады. Темір жол бойында топырлап жүрген жеткіншектер тәртіп сақшыларының құрығына ілінеді. Алайда Ахтаевтың бағына орай, оларды тұтқындаған милиция қызметкерлерінің бірі мықты спортшы екен. Өзгелер бір төсемені әзер көтергенде, зілдей ағаштың үш-төртеуін «қолтығына қысып» алып, еш алаңсыз кетіп бара жатқан бойы екі метрден асатын бозбалаға офицерлердің таңдана қарағаны бар. Содан тәртіп сақшысы Увайсқа ағалық ақылын айтып, «ұрлық жасағанша, спортпен айналысқаның жөн» деген кеңес береді.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін өмірін спортқа арнауды жөн көрген Увайс Ахтаев Қарағанды қаласындағы Дене шынықтыру техникумына оқуға түседі. Алғашында ядро мен диск лақтыру, бокс және күрес түрлерімен шұғылданды. Бұл ретте де несібесіз болған жоқ. Бірқатар бәсекелерге қатысып, өз командасының намысын қорғайды. Содан кейін алматылық бапкер Исаак Копелеевичтің ақылын тыңдап, баскетбол үйірмесіне ауысады. Көп кешікпей қырағы мамандардың назарына ілігеді. Журналистер қауымы оны жиі жағалай бастайды. Жанкүйерлер де қасынан бір елі қалмауға тырысады. Әрине бойы 2 метр 36 сантиметрге жететін 17 жастағы жігітке қалың жұрттың қызықпауы мүмкін емес қой! Ол кездері Қарағанды мен Қазақстан тұрмақ, Кеңес Одағындағы ең бойшаң деген баскетболшылардың өздері біздің кейіпкеріміздің иығына да жетпейтін.
Ахтаевтың бағы Алматыда ашылды. Жергілікті «Буревестниктің» сапында өнер көрсеткен 1947-1957 жылдары аралығында ол КСРО-дағы ең танымал баскетболшылардың біріне айналды. Осындай бойшаң ойыншыны бұрын-соңды көрмеген қарсыластары оған қарсы қандай тактика қолдануды білмей әбігерге түсіп, арамтерге әбден түсетін. Ахтаев және оның жан досы Арменак Алачачянның арқасында Қазақстан баскетболы жаңа биіктерге көтерілді. Біздің жігіттер Одақ көлеміндегі жарыстарда жақсы нәтиже көрсетіп, мүйіздері қарағайдай командалардың өздері санасатын деңгейге жетеді. Алып ойыншының өнерін тамашалау үшін спорт кешендеріне көрермендер көптеп жиналатын. Жанкүйерлер оны еркелетіп, «чешен Вася» деп атайды. Тағы бір айта кетерлігі, Увайс Ахтаевтың есімі екі қолымен допты ұстап, шығыршыққа үстінен салатын және алаңның бір шетінен екінші шетіне оп-оңай пас бере алатын тұңғыш баскетболшы ретінде ел есінде қалды.
1952 жылы Ахтаев Хельсинки Олимпиадасында өнер көрсетуге тиіс еді. Алайда сол кездегі Кеңес Одағындағы ең ықпалды басшылардың бірі Лаврентий Берия «сенімсіз ұлт өкілінің» Суоми еліне баруына үзілді-кесілді қарсылық білдірген көрінеді. Соның нәтижесінде ол Олимпиададан шет қалады. 1954 жылы Увайс КСРО құрамасына қабылданды. Алайда аталмыш команда сапында ол бір ғана ойын өткізді. Болгарияға қарсы жолдастық кездесуде жерлестеріміз сүреңсіз өнер көрсетіп, жеңіліс тапты. Соның салдарынан басты себепкері ретінде қазақстандық Увайс Ахтаев пен армениялық Арменак Алачачянның есімі аталып, екеуі де командадан қуылды.
Осы орайда мына бір оқиға еріксіз еске оралады: КСРО құрамасынан кеткеннен кейін Увайс Арменакты Қазақстанға қонаққа шақырады. Бірер айдан кейін Алматыға жиналған Алачачян «Досымның мекенжайын сұрап алмағаным-ай» деп өкініп, біраз ойға шомды. Содан ол жеделхат жолдауға бекінді. Поштаға келіп, хаттың сыртына «Алма-Ата, Увайс Ахтаевқа» деп жазады да, өзі поезға отырады. Екі ойлы болып, Алматы темір жол бекетіне жетсе, сол жерде досы оны күлімсіреп күтіп тұр екен. Яғни мекенжайы жазылмаса да, жолданған хат иесін тауыпты. Міне, осы оқиғаның өзі-ақ ел арасында «чешен Васяның» беделі қандай зор болғанын аңғартып тұрғандай...
1957 жылы қант диабеті ауруына шалдыққан Увайс үлкен спорттан қол үзуге мәжбүр болды. Арада екі жыл өткеннен соң ол Грозныйға оралып, Чешен-Ингушетия құрамасының аға жаттықтырушысы болды. Түрлі жарыстарда «чешен Васяның» шәкірттері біраз олжаға кенеліп, бапкерлік қызметте де өзін жақсы қырынан көрсете біледі. Алайда дендеген дерт оның еркін көсілуіне мүмкіндік бермейді. 1978 жылдың 12 маусымында абзал азамат фәниден бақиға аттанады. Өмірінің соңғы күндері атақты баскетболшы өз туған-туыстарын жиып алып: «Маған зәулім зират тұрғызудың қажеті жоқ. Жер қойнауына табыс еткеннен соң жай ғана қарапайым қоршау орнатсаңыздар жеткілікті. Онсыз да жалғанды жалпағынан басып жүрген кезімде жұрт назарына көп іліктім. Жасыратыны жоқ, көпшіліктің шектен тыс назары кейде мені шаршататын. Өлгеннен соң да сол жағдайдың қайталанғанын қаламаймын», – деген екен.
Қызықты деректер
• Бойы көк тірген Увайстың салмағы әр жылдары 160-200 кило шамасында болған деседі. Аяқ киімі – 58 өлшем. Атақты спортшы көп тамақ ішпегенімен, тәулігіне 15 литрдей суды сіміретін көрінеді.
• Көзінің тірісінде әйгілі баскетболшының үш жеке көлігі болған – «Москвич-400», «Победа» және «Волга». «Темір тұлпарға» сыю үшін ол көлігінің төбесін біраз көтеріп, төменгі аспасын күшейтіп, алдыңғы орындықтарын жұлып алып тастайтын. Соның өзінде Увайс машинаға әзер жайғасатын.
• 23 мыңға жуық көрерменге есептелген Чешенстандағы ең ірі стадионға 1993 жылы Увайс Ахтаевтың есімі берілген еді. Соғыстан кейін ол стадионның қаңқасы да қалған жоқ. Ал 2017 жылы Грозныйда бой көтерген Волейбол сарайы бұл күндері айтулы азаматтың есімімен аталады.
• Увайс Ахтаевпен бірге КСРО құрамасынан қуылып, 1955-1957 жылдар аралығында Алматының «Буревестнигінде» ойнаған Арменак Алачачян кейіннен Токио Олимпиадасының күміс жүлдегері, Еуропаның 4 және КСРО-ның 8 дүркін чемпионы атанды.
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Егемен Қазақстан»
