Суретті салған Айдарбек ҒАЗИЗҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»
Қазақстанда 4 миллион шылымқор бар
Кейінгі он жылда жақсы көрсеткіштерге қол жеткіздік дегенмен, мұндай қайғылы статистика Қазақстанды да айналып өтпей отыр. Халықтың біршама бөлігі әлі күнге никотинге тәуелділіктен зардап шегуде. Қазақстанда орта есеппен 4 миллион адам темекі шегеді деген дерек бар.
Жалпы, бұл қатердің алдын қалай алмақ керек? Түтінге тәуелділіктің түбіне балтаны қалай шапқан дұрыс? Мүмкін темекі бағасын қымбаттатып, салықтың салмағын тағы да арттыру керек шығар?
Бұл ретте Денсаулық сақтау вице-министрі Алексей Цой «темекі шегу індетінің қарқынын азайтудың ең тиімді құралы акциздік саясат» деп атап өткен болатын. «Темекі өнімдеріне акциздерді әрбір 10 пайызға көтеру дамушы елдерде балалар мен жасөспірімдер арасында тұтынуды 8 %-ға және дамыған елдерде 4 %-ға азайтады. Елімізде шылымға акциздерді жоғарылату тиімділігін растау және осы саяси шараның денсаулықты сақтауға үлесінің тәжірибесі бар», дейді вице-министр. Оның келтірген деректеріне сүйенсек, фильтрлі темекіге 2013 жылы бір қорапқа 31 теңгеден 60 теңгеге дейін акциз мөлшерлемесін бір рет көтеру ересектер арасында шылым шегу деңгейін төмендеткен және елдің мемлекеттік бюджетіне кірістің түсуін 3 есеге айтарлықтай арттырған. Мысалы, Ресей Федерациясы және ҚХР үкіметтері темекі өнімдеріне акциздердің ағымдағы мөлшерлемелерін үнемі көтеріп отырады. Темекі өнімдеріне акциздерді көтеру үлгісі мемлекеттік бюджетке кіріс және темекі өнімдерін тұтынуды азайту, сондай-ақ ең бірінші кезекте қан айналымы жүйесі, тыныс алу ағзалары және онкологиялық аурулар секілді инфекциялық емес аурулардан өлім көрсеткішінің азаю болжамын береді.
Акциз құнын арттыру керек пе?
Темекіге қарсы коалицияның мүшесі Жәмиля Садықованың айтуынша, бүгінде темекі өнімдерін сөреге шығаруға тыйым салу туралы ұсыныс бар. Ондайда темекіні мүлдем алып тастайды, болмаса пердемен жауып қояды. «Мәселен, қазір дүкен кассасына келгенде жоғары жақта темекінің түр-түрі ілініп тұрады. Жаңағы шара заңды түрде енгізілсе, барлық темекі өнімдері пердемен жабылады. Себебі адам темекіні көргенде тартуға деген ынтасы артады. Ресей аталған шараны енгізді. Ол жақта барлық темекіні пердемен жауып отырады. Сатып алушыға темекінің тізімі беріледі. Сол жерде бағасы да, маркасы да жазылған. Осылайша, таңдау құқығы сақталған. Бізде осы іспетті шараны қолдану үшін қазіргі заңнамаға түзетулер енгізу керек. Жылдың соңына дейін Денсаулық сақтау министрлігі темекі өнімдерін жауып отыруға қатысты өзгерістерді дайындап шығаруы тиіс», дейді Ж.Садықова. Оның сөзіне қарағанда, бүгінде темекімен күрес саласындағы ең тиімді шара акциздерді көтеру. Соның арқасында темекіні тұтыну көлемін 50 пайызға азайтуға болады.
Бұл мәселеге қатысты Дүниежүзілік банктің сарапшысы Полина Кузнецова да Қазақстанда темекі акциздерінің құнын көрші Ресейдің деңгейіне дейін көтеру қажеттігін атап өтті. Сонымен қатар салықтың мөлшерін арттыратын болса, сол арқылы темекі өнімдерінің бағасын Ресейдің, тіпті Еуропаның деңгейіне көтеру мәселесі өз шешімін табатын сияқты. «Ең бастысы, осы әрекет арқылы бюджетке біраз ақша түседі. Зерттеу нәтижесіне сәйкес, Қазақстанда акциздік түсімді 310 млрд теңгеге дейін арттыруға мүмкіндік бар. Ал xалықтың денсаулығы жақсарады, темекі шегетіндер азаяды», дейді экономист-сарапшы П.Кузнецова.
Мәселен, 2021 жылға дейін Қазақстан өз акциздерін Ресейдің деңгейіне көтерсе, онда бір қорап темекінің бағасы 530 теңгеге дейін артады. «Еуропаның талаптары бойынша 650 теңге болады. Ал жыл сайын акцизді тек 10 процентке ғана көтеріп отырса, үш жылдан кейін бір қорап темекінің бағасы қатты қымбаттамайды. Демек, олай жұмыс істеген тиімсіз», дейді шетелдік сарапшы.
Жуырда Денсаулық сақтау министрлігінде өткен денсаулық үшін зиянды өнімдер мәселелері жөніндегі сектораралық кеңесте айтылғандай, Ресейдің деңгейіне жету үшін темекінің 1000 данасына салынатын акциздің мөлшері 12 500 теңге болуы қажет. «Мәселен, 1000 дана темекіні 20-ға бөлсек, 50 қорап шығады. Енді, 12 500 теңгені 50-ге бөлсе, бір қорап темекінің салығы болады. Бұл шамамен 250 теңге. Темекі өндірушілер оған өз бағасын қосады. Сонда Ресейдің бағасы шығады», дейді сарапшылардың көбі. Коалиция мүшелерінің сөзінше, бүгінде Қазақстанда темекі акциздері 7 500 теңгені құрайды. Демек, бір қорап темекінің салығы 150 теңгенің үстіне шығады. Темекі өндірушілер оған өз бағасын қосқаннан кейін аталған өнімдердің құны 320 теңгеден жоғары болады. «Негізі, темекінің бағасы 700 теңгеден жоғары болуы тиіс. Тіпті 1000 теңгеге дейін қою қажет. Бірақ бізде акциздік өсімнің орташа деңгейі 30 пайызды құрайды. Аталған көрсеткішті әлі арттыру қажет», дейді Ж.Садықова.
Темекіге жұмсалатын теңге қанша?
Қазақстанда темекінің бағасы өте арзан екенін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының халықаралық сарапшысы Патрисио Маркес те растайды. Оның айтуынша, Қазақстандағы орта жастан асқан ер-азаматтардың 40 пайызы шылым шегеді. Ал темекінің түбінде ауру, өлім жатыр. Мәселен, Қазақстанда 1 қорап шылымның орташа құны – 1 доллар. Ал Ресейде 2 доллардан асады. Еуропа елдерінде – 7, Нью-Йоркте – 13 доллар. Халықаралық сарапшы да елімізде шылымға акцизді қазіргіден де бірнеше есеге өсіру керек деген пікірге тоқтайды. Сонда темекі құны қымбаттайды да, тұтынушы саны төмендейді. Нәтижесінде түрлі дерт пен өлім азаяды. Бұл – әсіресе әлеуметтік жағдайы төмен адамдар үшін тиімді болмақ.
Жалпы, қазірге дейінгі бізге жеткен мәліметтерге көз жүгіртетін болсақ, Қазақстанда темекі шегетіндердің саны 8 пайызға төмендеп, соған байланысты осы саладағы өндірістің көлемі 20 пайызға қысқарған. Ең бастысы, оң үрдіс байқалып отыр. Негізі, мұның барлығы акциздің ғана әсері емес екенін айта кеткен жөн. Бұған дейінгі қоғамдық жерлерде темекі шегуге тыйым салу, темекі қораптарына үрейлі суреттерді салу және тағы басқа шаралар да оң нәтижесін берді. Дегенмен, акцизді арттыру, яғни салықты көбейтудің әсері зор болмақ. Темекі бағасының күннен-күнге көтеріліп келе жатқанын көрген, темекіге жұмсалатын теңге қалтасын қаға бастаған әр азамат бір сәтке темекіні тастауды ойлайтыны рас. Айта кетейік, өткен жылы Қазақстанда темекі акциздері 1000 данаға 6,2 мың теңгеге дейін көтерілген болатын. Биыл тағы 7,5 мың теңгеге дейін өсті. Келесі жылы аталған салық 8,7 мың теңгеге жетуі тиіс.
Мирас АСАН,
«Егемен Қазақстан»
