Кез келген ұлттың баға жеткісіз қазынасы – тіл. Ол ұлтпен бірге жасап, заманмен бірге дамып отыратын құбылыс. Ана тіліміздің бар байлығын көздің қарашығындай сақтап қана қоймай оны жинақтап, жүйелеп жас ұрпаққа табыстау – әр буынның абзал борышы.
Ұлтымыздың ұлы қазынасы – ана тіліміздің сөздік қорын түгендеп, ондағы әр сөздің мағынасын ашып, мәнін анықтап көптомдық сөздік ретінде шығару өте игілікті іс.
Осыдан ширек ғасыр бұрын шығарылған он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» 91,5 мың атау сөз бен тіркес қамтылған екен. Ал ел Тәуелсіздігінің 20 жылдық мерекесіне орай шығарылып отырған он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» барлығы 150 мыңнан астам атау сөз бен сөз тіркесі қамтылып отыр. Бұл ата-бабаларымыздан үзілмей жеткен ұлттың ұлы байлығы – қазақ тілінің заманға сай жаңарып, тәуелсіздік тұсында орныққан жаңа ұғым, термин, атаулармен мейлінше толысқандығының, барынша өсіп-өркендегенінің белгісі.
«Қазақ әдеби тілі сөздігінің» жарық көруін еліміздің рухани-мәдени өміріндегі ең елеулі оқиғалардың бірі ретінде бағалап, оның барша халықтың игілігіне айналатын бірегей мұра болуына тілектестігімді білдіремін.
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.
Ұлттың ұлы қазынасы
Кез келген тілдің өсуі де, өшуі де оны дүниеге әкелген халық тарихымен тағдырлас. Ұлт өссе, тіл де бірге өсіп, ұлт жойылғанда, тіл де өшіп отырған. Тіл біліміндегі «өлі тілдер» деп аталатын қатарға кіретін үлкен топ осының айқын дәлелі. Олардың ішінде адамзат тарихында мәңгі өлмес әдеби, тарихи мұра қалдырған санскрит, копт, авеста, тіпті латын мен ғұн тілдері де бар. Олардың көпшілігі бүгінде қолданыстан қалғанымен, көптеген жаңа тілдердің өркендеуіне жол ашты.
Мың жылдан астам билік құрып, әлем тарихының дамуына өшпестей із қалдырған ежелгі Римнің ресми тілі болған латын тілі бүгінде алақандай Ватиканның ғана мемлекеттік тілі қызметін атқарғанымен, дәл осы тіл бүгінде Батыс өркениетінің басым көпшілігі сөйлейтін испан, француз, португал және итальян тілдеріне ғұмыр сыйлады.
Қытайдың бес мыңжылдық тарихы алуан тілде сөйлейтін, сансыз көп тайпалардан тұратын халықтардың бірте-бірте бірігу тарихынан тұрады. Қазірге дейін қытай тіліндегі он түрлі диалекті мен қытай әдеби тілінің (путунхуа) арасындағы айырманың жер мен көктей екендігін ескерер болсақ, қытай диалектілерінің басын біріктіру XXI ғасырда да жалғасу үстінде екендігін көреміз.
Түрік қағанаты дәуірлеген кезде түрік тілінің де мейманасы тасыды. Кирилл мен Мефодийдің дүниеге келуінен мың жыл бұрын түркілер өз заманының ең озық жазуын ойлап тауып, ата тарихын өшпестей етіп тасқа қашап кетті. Бүгінде түрік, қазақ, өзбек, әзербайжан, қырғыз, түркімен сияқты алты тәуелсіз, отыздан астам ірілі-уақты ұлыстар ұстанып отырған, жалпы саны 200 миллионға жуық адам сөйлейтін түркі тілдерінің түп атасы – осы көне түрік тілі. КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты 1969 жылы «Древнетюркский словарьды» шығарды. Негізінен VII-ХІІ ғасырдағы тек көне түркі жазба ескерткіштерінен алынған осы сөздікте 20 мыңнан астам сөз бен сөз тіркестері қамтылған болатын. Егер ХVІІ ғасырда дүние салған, шығармалары күні бүгінге дейін сахнадан шығып, баспадан түспей келе жатқан әлем әдебиетінің ұлы классигі У.Шекспирдің барлық шығармаларында 15 мың ғана сөз пайдаланылғанын ескерер болсақ, көне түркі тілінің өз заманындағы ең бай тілдердің бірі болғанын аңғару қиын емес.
Жетінші ғасырдан бастап жер жаһанда Мұхаммед пайғамбардың жасыл туын көтерген мұсылмандар шеру тартқан кезде әлемнің әр түкпірінде араб тілінің дәуірлеу кезеңі басталды. Бүгінде 300 миллионға жуық адамның ана тілі саналып, мұсылман дінін ұстанатын 1,5 миллиардтан астам халықтың тілдерінен берік орын алған араб тілінің де қазақ тілінің дамуына қосқан үлесі аз емес.
Тарихын біздің заманымызға дейінгі ІІ мыңжылдықтан бастау алатын парсы тілі де қазақ тілі дамуына игі әсерін тигізді.
Тіл тарихына қысқаша экскурс жасап отыруымыздың басты себебі, тіл оны дүниеге әкелген халық тарапынан қолдау, қорғау көрген кезде ғана дамиды. Тіпті 18 ғасыр бойына өлі тілдер қатарынан берік орын алған иврит тілі осындай қамқорлықтың арқасында феникс құстай қайта жаңғырып, ХХ ғасырда Израильдің мемлекеттік тіліне айналды. Сондықтан өз тілін ата-бабадан қалған ең асыл жәдігердей сақтап, оның өзге тілдермен бірдей өсіп-өркендеуі мен үздіксіз дамып отыруына қамқорлық жасау әрбір ұлттың ең абзал борышы болуы тиіс.
Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінің жарық көргеніне аз-кемі жоқ тұп-тура 25 жыл уақыт өтіпті. Сонымен, ширек ғасыр ішінде ана тіліміз қандай асулардан асып, қай белеске шықты? Оның бүгінгі хал-күйі нешік және болашағы қандай? Өзге жұрттың тілдерімен салыстырғанда, қай деңгейде? Енді осы сұрақтарға да жауап бере кетелік.
Дәл бүгінгі кезеңде қытай тілінен кейінгі әлемдегі ең көп тараған тіл – ағылшын тілі. Бұл тілді дүниедегі 500 миллионға жуық адам өзінің ана тілі деп қабылдаса, 1 миллиардтан астам адам үшін өздері еркін сөйлейтін екінші тіл болып есептеледі. Ағылшын тілі бойынша ең беделді сөздіктердің бірі 1989 жылы жарық көрген әйгілі 20 томдық «Оксфорд сөздігінде» 600 000 сөз қамтылған. Ағылшындар кейінгі 20 жыл бойы осы сөздікті барынша толықтырып, жаңа нұсқасын дайындау үстінде. 2017 жылы аяқталады деп отырған бұл басылымда миллионға жуық сөз бен сөз тіркесі қамтылады деп күтілуде. Бір ғажабы, ағылшын тіліндегі сөздердің 70 пайызы кірме сөздер.
ХХ ғасырдың басына дейін «әлемдік тіл» функциясын атқарып келген француз тілінің «Үлкен сөздігінде» 86 мың сөз бен оның 800 мыңға жуық мағынасы берілген. Дүниеде кең тараған ұлы тілдер қатарындағы неміс тілінің жағдайы да ешкімнен осал емес. Неміс ғалымдары шығарған он томдық «Неміс тілінің үлкен сөздігінде» 200 000 сөз бен оның 300 мыңдай мағынасы қамтылыпты.
Жоғарыда келтірілген үш тілдің даму деңгейінен шығар қорытынды: әдебиеті мен өнері, ғылымы мен білімі озған жұрттың тілі де озық. Басқаша айтсақ, елі байдың тілі де бай.
Әлемдегі ұлы тілдер қатарында орыс тілі де бар. Орыс тілінің барынша толық күйінде жарық көрген алғашқы түсіндірме сөздігі 1789-94 жылдар арасында басылып шыққан «Словарь Академии Российской» сөздігінде небәрі 40 мың сөз қамтылған екен. Ал араға екі ғасырдай уақыт салып, 1948-65 жылдарда жарық көрген 17 томдық «Словарь современного русского языка» деген сөздігінде 120 мың сөз қамтылыпты. Ал 2009 жылы жарық көрген «Большой толковый словарь современного русского языка» сөздігіне 180 000 сөз бен сөз тіркесі енгізілген. Бір сөзбен айтқанда, орыс тілі екі ғасырдан астам уақыт ішінде 4,5 есеге өскен. Бұл өсу – өзге тілдерден енген сөздерді жатсынбай орыс тіліне батыл енгізуден туындаған. Орыс тілінің дамуына түрік тілдері де өз әсерін тигізді. Ол кейбір орыс ғалымдары айтып жүргендей, «ватага», «атаман», «кумыс» сөздерімен ғана шектелмей, екі мыңнан астам сөзден еркін асады екен. Мысалы, Е.Н.Шипованың «Словарь тюркизмов в русском языке» атты сөздігінде (1976) түркі тілдерінен орыс тіліне енген 2000-нан астам сөздердің тізбесі келтірілген.
Енді қазақ тілінің жаңа ғасырда бағындырған межесі қай дәрежеде? Осы сұраққа жауап іздеп көрелік.
Ана тіліміздегі ең соңғы толық нұсқадағы түсіндірме сөздік 1974-1986 жылдар аралығында 10 томдық іргелі еңбек ретінде жарық көрді. Онда 66 994 атау сөз бен 24 508 тіркес, барлығы 91 502 лексикалық бірлік қамтылып, олардың 103 мыңнан астам мағыналық сипаттамасы берілді. Сөздікте мыңнан астам автордың 2,5 мыңнан астам кітаптарынан жалпы саны 250 мыңға жуық мысалдар мен дәйектемелер келтірілді. Бүгінде әлдеқашан сирек кездесетін басылымдар қатарынан орын алған түсіндірме сөздік қазақ қоғамы алдындағы өзінің тарихи миссиясын толық орындап шықты.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін еліміздің саяси-экономикалық, әдеби-рухани, ғылыми өмірінде елеулі өзгерістер орын алды. Қоғамдық өмірдің сан алуан саласында түрлі ұғымдар мен терминдер қалыптасты. Ақпараттық технология өмірімізге мықтап енді. Жаһандану толқыны тіл мұхитын да сапырып, тілдер арасында алмасуды бұрын-соңды болмаған деңгейге жеткізді. Мұның бәрі қазақ тілін байытып, оның сөздік қорын кеңейте түсті. Осы кезде қазақ тілінің жаңа әдеби сөздігін даярлау мақсаты алға қойылды. Сол кездегі Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі Тіл білімі институтымен бірлесіп 2002 жылы қолға алған осы бір игілікті іс ел Тәуелсіздігінің 20 жылдық торқалы тойы қарсаңында сәтімен аяқталып, қазақ халқының ғасырлар бойы жасаған ең ұлы қазынасы 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» түрінде жарық көріп отыр.
Арысы Күлтегін мен Тоныкөктен тартатын, берісі Бұқар жырау мен Махамбетпен жалғасатын, кешегі Абай мен Мұхтар Әуезов шығармалары арқылы әлемдік аренаға шыққан қазақ тілі азат заманда жаңа биікке көтерілді. Өнер, білімі өсіп-өркендеген жұртпен бірге қанатын кеңге жайып, құлашын көкке сермеді. Салыстыру үшін айта кетейік, осыдан бірер жыл бұрын, дәлірек айтқанда, 2008 жылы 80 мың сөз бен сөз тіркесін қамтыған 5 томдық «Өзбек тілінің түсіндірме сөздігі» шыққанда, іргедегі көршілеріміз ала тақиясын аспанға атқан. Биыл қырғыз ағайындардың 50 мың сөз бен сөз айқышын қамтыған екі томдық «Қырғыз тілінің сөздігі» жарық көргенде, айыр қалпақты көршілеріміз алақайлап қуанған. Өткен жылы Түркияда 92 292 сөзді қамтып, 122 423 сөз мағынасы келтірілген «Түрікше сөздіктің» 11 басылымы қайта басылғанда, Анадолыдағы ағайындармен бірге біз де бек қуанышта болғанбыз.
15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» 92 201 сөз бен 57 856 сөз тіркесі барлығы 150 057 лексикалық бірлік қамтылды. Сөздікте 166 612 сөздің мағынасы ашып көрсетілген.
Ел тәуелсіздігінің, ұлт тұтастығының бірден бір тірегі тіл десек, осы баға жеткісіз асыл қазынаның басты көрсеткіші – сөздік қор, ал алдарыңыздағы сөздік – сол асыл қазынаның жиынтығы.
Сөздіктің құндылығы – оның қажеттілігінде. Дүниеде жанды, жансыз атаулының барлығы тілмен таңбаланып, сөзбен анықталатыны сияқты мемлекет пен адам өмірінің бар саласы, бүкіл қызметі сөзбен сипатталады. Демек, ана тіліміздің сөз байлығы – әр қазаққа ортақ құндылық.
Халық өмірімен тығыз байланысты медицина, қаржы, нарық экономикасы, саясат пен құқықтану сияқты салалардың терминдеріне сөзтізбеде біршама орын берілген. Олардың ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында жиі қолданылатын түрлері сөздікте көбірек қамтылған.
Этномәдени мәнділіктерді аңғартатын, эмоциялық мағынаны білдіретін, белгілі бір аймақтың шаруашылық жүргізу, жер бедері, өсімдігі және т.б. тәрізді ерекшелігі, халық ауыз әдебиетінде, көркем әдебиетте жиі кездесетіндігі негізге алына отырып, жергілікті сөздердің (диалектизмдердің), байырғы қарапайым сөйлеу тілі лексикасының едәуір бөлігі іріктеп алынған, фразеологизмдер де сөздікті пайдаланушыларға қолайлы етіп берілген.
Сөздік мақаланың ең түйінді де күрделі бөлігі – сөз мағынасының түсіндірмесі. Сөздікте 20 мыңға жуық әртүрлі типтегі анықтама (белгі) беріліп, 250 мыңға жуық дәйексөзден тұратын дәйектемелік қор жинақталған.
Сөздіктің әлеуметтік маңыздылығының келесі бір көрінісі – өсімдік, жан-жануар мен қоғамдық-саяси атаулардың жалпыхалықтық қолданыстағы лексикалық мағынасымен қатар, ғылым-білім саласында қолданылатын ғылыми атауларының берілуі. Бұл сөздіктің ғылыми құндылығын да арттыра түседі. Сөздікті дайындаған институт ұжымы тілдік материалдарды жинақтап қана қоймай, олардың мән-мағыналарын жүйелеу арқылы, әдеби тілдің нормалық сипатын, мәдениетін тағы бір сатыға көтерді деуімізге болады.
Бұл лексикографиялық басылым ұлт тілі дамуының бірнеше кезеңдерін қамтыған, өзінің ауқымы, мазмұны, пайдаланылған иллюстративті материалдары жағынан да қазақ тілінің бүгінгі таңдағы ең толық, көлемді түсіндірме сөздігі болып табылады. Орыс тілінің үлкен түсіндірме сөздігін жасауға ғалымдар отыз бес жыл еңбек еткен және бұл сөздік 180 мың сөзді, оның ішінде диалектілерді қоса қамтыған болса, 150 мыңнан аса сөзден тұратын қазақ тілінің әдеби сөздігінде негізінен әдеби тілдің аясындағы сөздер қамтылғанын ескерер болсақ, сөздікті әлі де толықтыра түсіп, сөздік қорды кеңейтуге мол мүмкіндік барын айқын аңғаруға болады.
Сөздікті дайындаған авторлар ұжымы қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде мәртебесін көтеру, қоғамның әлеуметтік тілдік сұранысын өтеу, қазақ тілінің тілдік қорын байыту, тілге қатысты зерттеулерге негіз болатын мол материалды жүйелеу, т.б. міндеттерді тиісті деңгейде орындай отырып, алға қойылған мақсаттарға қол жеткізді.
Сөз соңында, осындай бірегей сөздікті құрастыруда үлкен еңбек сіңірген Тіл білімі институтының ұжымына, сөздіктің жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор Нұргелді Уәли мырзаға, министрліктегі Тіл комитеті ұжымына, оның төрағасы филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлы мырзаға, сөздікті басып шығарған «Дәуір», «Арыс», «Қазақ энциклопедиясы» баспаларына, әсіресе сөздіктің әсем безендірілген толық нұсқасын басып шығаруға үлкен үлес қосқан Светлана Мырзахметқызына шын жүректен алғысымды білдіремін.
Сөздіктің бүгінгі таңдағы ғылыми-теориялық талаптарға жауап беретін құнды лексикографиялық еңбек екендігін айта отырып, оның халқымыздың игілігіне айналуын тілеймін.
Мұхтар Құл-МҰХАММЕД, Мәдениет министрі, заң ғылымдарының докторы, профессор, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
Рудный ұлт ұйытқысына айналды
Осыдан 20 жыл бұрын Рудный қаласында қазақ мектебі, бала бақшасы атымен жоқ еді. Қазақ тіліндегі газет-журнал деген де болмайтын. Жергілікті халықтың үлес салмағы өзге ұлттарға қарағанда тым аз болса да, олардың өз жерінде балаларын ана тілінде оқытуына құқы бар еді ғой. Бірақ олай болмаған. Рудный қаласында тұратын ағайындардың өзі қазақ тілін өгейсіп қалған еді. Қала ішіндегі автобустарда зәуіде бір-екі қазақ өз тілінде шұрқыраса қалса, айналасындағылардың барлығы да оларға едірейе қарасатын. Өйткені, уақыттың, заманның желі солай соқты. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң-ақ, Рудный қаласында қазақ тілінің, ділінің рухы аспандады. Тәуелсіздік келіп, тақыр жерге гүл шыққандай болды. Омар Төртбаев ақсақал бастаған белсенді топ «Қазақ тілі» қоғамының қалалық филиалын ұйымдастырды. Ана тілінің уызына шөліркеген жұрт мінберден қазақ тілінде сөз сөйлейтін, қазақша концерт тыңдайтын болды. Қазақ мектебінің іргетасы қаланды. Халқымыз өз тілінен безінбейтінін, оған содыр саясат қана өктемдік жасайтынын тарих үшін қамшының сабындай жиырма жыл көрсетті.
Қазір кеншілер қаласы қалай дейсіз ғой?! Рудныйда 4 қазақ мектебі бар. Оның екеуі соңғы екі жылда ашылды. Себебі, қазақ мектебіне бала сыймаған соң облыс басшылығының шешімімен тағы да 900 орындық және 480 орындық екі мектеп салуға тура келді. Жаңадан салынған 900 орындық қазақ мектебінің жабдықталуы мен құрылыс ерекшелігі облыс түгілі республикада жоқ, бар болса бірен-саран шығар. Қазір кеншілер қаласында 2577 бала мемлекеттік тілде білім алады. Бұл Рудный қаласында тұратын мектеп жасындағы барлық қазақ балаларының 58,4 пайызын құрайды. Қалада №1 және №20 мектептерде жыл сайын қазақ сыныптарының саны көбейгендіктен, олар бүгінде «аралас мектеп» мәртебесін алды. Қалалық білім беру бөлімінің мамандары болашақта олар да таза қазақ мектебіне айналатынын айтып отыр.
Мұның сыртында қаладағы №5 балабақша бүлдіршіндерге тек мемлекеттік тілде тәрбие береді. Қазақ тілі мұнда балаларға тереңдетіліп оқытылады. Тағы да төрт балабақша «аралас балабақша» мәртебесіне ие. Рудныйдағы № 11, 15, 19 және Качар кентіндегі мектептер жанындағы шағын орталықтарда бүлдіршіндерге оқу-тәрбие ісінің барлығы қазақ тілінде жүргізіледі. Демек, мектепке дейінгі мекемелерге барып жүрген 853 бала ертеңгі қазақ мектебінің оқушылары деген сөз.
– Рудныйда осыдан 20 жыл бұрын қазақ мектебінің ашылуына мұрындық болған марқұм Омар Төртбаев ақсақалды ұмытпау үшін, оған арнап қалада мемориалдық тақта ілдік. Міне, бұл да Тәуелсіздікке деген құрмет емес пе? –дейді Рудный қалалық білім беру бөлімінің меңгерушісі Эльдар Ғизатуллин.
Қазір кеншілер қаласында айтыс өтіп жатыр десе, ешкім таңғалмайтын болды. Осы жылдың басында марқұм, ақын Гүлнар Қалқаеваны еске түсіруге арналған айтыс өтті. Оған қатысқан ылғи өрімдей жас ақындардың кеншілер қаласындағы ұлттық рухты көтеруге атсалысқан және өздерін айтыс өнеріне баулыған ақын апалары Гүлнар туралы жүректі тіліп айтқан сөздері мен өзара әзілмен сөз қағыстырулары жарасымды шықты. Жақында Ы.Алтынсариннің туғанына 170 жыл толуына байланысты мектеп оқушылары арасында өткен облыстық айтыста Рудный қаласындағы №7 орта мектептің 9 сынып оқушысы бас жүлдені жеңіп алды.
Өзбекстаннан көштің басын ата жұртқа бұрған оралман ағайындар ай құрғатпай кеншілер қаласына келіп, қоныс теуіп жатады. Бұл Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта үйреншікті көрініске айналды. Ал осыдан жиырма жыл бұрын ғана ол жақтағы ағайын өзбекше, Рудныйдағы қазақтар орысша амандасып қалған еді-ау... Бүгін олар Тәуелсіздікке тәубе етеді.
Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА,
Рудный.
Тіл тынысы: Бүгін және ертең
«Әр қазақстандықтың қазақ тілінде сөйлеу ынтасы табиғи болуы үшін біз барлық мүмкіндікті жасауымыз керек. Қазақстанда тұратын барлық этностардың ана тілі, мәдени мұрасы және салт-дәстүрінің дамуына барлық жағдай жасауды біз әрі қарай да жалғастыра беретін боламыз».
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.
Қазақстанның ұлттық игілігі – оның көптеген ұлттардың мәдениеті мен тілдерін тоғыстыра білуінде. Тәуелсіздігіміздің алғашқы күндерінен мемлекетіміз Қазақстанның бүкіл халқының мүдделеріне сай үйлесімді тіл саясатын жүргізіп келеді. Ол еліміздегі барлық этностардың тілдік құқығын сақтауын, қарым-қатынас, тәрбие, оқыту, шығармашылық тілін еркін таңдауын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мемлекеттік тіл – рухани және ұлттық бірлігіміздің басты факторы болып табылады. Оны меңгеру әрбір Қазақстан азаматының міндеті мен парызы, ол әрбір жеке тұлғаның қоғамдық өмірге белсенділігі мен бәсекеге қабілеттілігін анықтайды. Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев «Болашақты бірге қалаймыз!» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстандықтар өзіміз өмір сүріп, елімізді жақсылықтарға бастап бара жатқан туған жерге атауын берген мемлекеттік қазақ тілін құрметпен және лайықты оқып-үйрене бастады» деп атап көрсетті. Бүгінде мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесі басым көпшілікті құрайды (2009 жылғы халық санағы мәліметі бойынша 74%). Бұл Тәуелсіздіктің зор жетістігі болып табылады. 1997 жылдан бастап «Тілдер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануы және 1998-2000 жылдары Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының бекітілуі қоғамдық өмірдің негізгі салаларында тіл құрылысының құқықтық негізін қалыптастырды. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру барысында тіл құрылысы стратегиясы мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайтуға, орыс тілінің мәдени қызметін сақтауға, Қазақстан халқының тілдерін дамытуға бағытталды. Үстіміздегі жылы бекітілген Тілдерді дамыту мен қолданудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асырылуының басты мақсаты – Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілдерін сақтай отырып, ұлт бірлігін нығайтудың аса маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің кең ауқымды қолданысын қамтамасыз ететін үйлесімді тіл саясатын жүргізу. Елбасы айтқандай: «Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 %-ға дейін жеткізу. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 %-ды құрауы тиіс. Енді он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 %-ы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады». Мемлекеттік тілде оқыту инфрақұрылымы Соңғы 10 жылда айтарлықтай кеңіді: қазақ тілінде білім беретін балабақша саны – 1178-ге (2001 жылдан бастап 876 бірлікке), мектептер саны – 3821 немесе жалпы білім беретін мектептердің 50%-дан астамы (2001 жылдан бастап 173 бірлікке) артып, мемлекеттік тілді оқытатын 132 орталықтар құрылған.Мемлекеттік тілде білім берілетін мектептердің саны
Ісқағаздарын мемлекеттік тілге көшіру
Бұл үдеріс жүйелі жүзеге асырылуда. 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап барлық орталық және жергілікті атқарушы органдарға мемлекеттік тілдегі іс қағаздарының мониторингін жүргізудің автоматтандырылған жүйесі енгізілді. Бүгінгі күні орталық және жергілікті атқарушы органдардағы мемлекеттік тілдегі іс қағаздарын жүргізу үлес 
салмағы 85 % -ды құрап отыр.
Мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелік базасы қалыптасты
Көп деңгейлік оқу-әдістемелік кешендер, жалпы 720 мың таралыммен 10 түрлі сөздіктер, жалпы 260 мың таралыммен 8 саладағы екі және үш тілді сөздіктер шығарылды.
Үстіміздегі жылы жаңа бағдарлама аясында тілдік құзырет стандарттарын жетілдіру жұмыстары басталды: 
үздіксіз білім беру жүйесі арқылы мемлекеттік тілдің деңгейін бағалау және стандарт жүйесіне сәйкес жетілдіру жұмыстары жүргізілді (А1-А2 деңгейлері бойынша қарапайым түрде пайдалану, тілді В1-В2 деңгейлері бойынша өз бетінше пайдалану және тілді С1-С2 деңгейлері бойынша біліктілікпен пайдалану), оқу-әдістемелік құралдардың 25 мың данасы басылып шығарылды.
10 түрлі орысша-қазақша көпсалалық тілашарлар миллиондық таралыммен шығарылды, «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» 15 томдық түсіндірме сөздігі, «Әлем балалар әдебиетінің інжу-маржандары» кітаптар топтамасы (15 том), «Әлемдік классика» (25 том), «Ертегілер елінде» (60 том), «Қазақ балалар әдебиетінің классикалық үлгілері» (5 том), «Мен оқығанды ұнатамын!» балаларға арналған ғылыми-танымдық әдебиеттер (64 том), аудиокітаптар, инновациялық оқу-әдістемелік бағдарламалар, т.б. өнімдерді шығару қамтамасыз етілуде.
Мемлекеттік тілдің коммуникативтік қызметі мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары контентінде орныққаны байқалады. Бүгінде электронды БАҚ-тың қазақ тіліндегі таратылу көлемі, сондай-ақ мемлекеттік тілдің баспасөз беттеріндегі үлесі 50%-дан асып отыр.
Шет елде тұратын отандастарымызбен мәдени байланыстарды нығайту мен дамыту бойынша жоспарлы жұмыстар жүргізілуде.
Қазақстанда тұратын этностардың тілдеріне мемлекеттік қолдау көрсетудің тиімді жүйесі қалыптасқан. (7516 жалпы білім беретін мектептің 1524-і орыс, 58-і өзбек, 14-і ұйғыр, 2-уі тәжік тілінде білім беретін мектептер, 2097 мектеп –аралас; 2261 мектепке дейінгі мекемелердің 272-сі орыс, 3-еуі басқа тілдерде оқытылады; екі тілде оқытатын 808 балаларға арналған оқу орындары; этномәдени орталықтардың жанынан ашылған 190 жексенбілік мектепте 30-дан аса этностардың ана тілдері оқытылады; 50 театрдың 9-ы аралас,15-і орыс,1 корей,1 неміс,1өзбек және 1 ұйғыр).
Баламыз өз тілінде оқиды
Еліміз егеменді ел атанып, билік тізгінін қолға алған сәтінен бастап кең ұғымды Тәуелсіздік құндылықтары алдымыздан шығып жатыр. Соның ең қымбаттысы – ана тіліміздің өз тұғырына қайта қонуы. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстанның болашағы қазақ тілінде» деуінде терең мағынасы бар. Өйткені, адам баласы дүниеге келген сәттен бастап айналасындағы жаңа ұғымдарды, табиғат құбылыстарын ана тілінде ұғына бастайды. Ана әлдиіне ұйыған перзент халқымыздың қоғамдық-саяси, мәдени, рухани мол мұрасын бойына сіңіріп, жүрегінде Отанға деген сүйіспеншілік алауын жағады. Ұлттық тілді жасаушы – халық. Сондықтан тіл халыққа қызмет ететінін, өзі сол халықтың үміт күтер ұрпағы екенін сезінген адам игі мұрат жолынан адаспайды. Бұл орайда алдымен ата-аналардың, білім ұяларының мойнындағы жүктің жауапкершілігі ауыр.
Осы орайда Елбасының: «Кез келген ел өз келешегін болашақ ұрпағымен байланыстырады» деген сөздері ойға оралады. Кеңес кезінде көпшілігіміз, оның ішінде өзіміз де бармыз, балаларымызды орыс мектебіне беру арқылы болашақты қамдаған болдық. Ол кезде Көкшетауда жалғыз қазақ мектебі қалқиып тұратын. Екінші болып біздің балалар оқитын №18 қазақ орта мектебі ашылды. Алғашында орыс мектебінің құрамынан бөлінген білім ошағы бүгінде еңсесін нық тіктеді десек, артық айтқандық емес. Мектепте бір мың үш жүздің үстінде оқушы білім алады. Көкшеліктер құрметіне бөленген Манар Рысбаеваның табандылығы мен еңбекқорлығының арқасында білім ордасының аты республика көлеміне тарап отыр. Әр пәнге арналған жеке бөлме бар. Ғаламтор ғажайыптарына қол жетті. Оның сыртында 8 кабинетке интерактивті тақта орнатылған.
Ата-аналар жиналыстарында болып тұрамын. Қазір көзқарас өзгерді. Бүгіндері 9 сыныпта оқитын Гүлденімді алғаш жетелеп келгенімде әрқилы ойда болғанымды жасыра алмаймын. Құдайға шүкір, ешқандай өкінішім жоқ. Оқушылар туған халқының өткені мен бүгінгісін өз тілінде оқып, біліп жатыр. Балалармен бірге өзіміз де өскендейміз. «Ұлымның немесе қызымның арқасында қазақ тілін үйреніп қалдым» деушілер қатары сиреді.
Биылғы күзде Көкшетауда халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрылтай жиналысы өткізілуі үлкен мағыналы оқиға болды. Қазақтың әдебиеті мен мәдениетінің кәусар бұлағы саналатын өлкеміз қуаныш құшағына бөленді. Одан көп тәлім алып, мектебімізде ашық сабақтар өткізілуде. Бірақ, болдым-толдым деу ертерек. Мемлекетіміз бұл бағытта тиянақты жұмыстар жасап жатыр. Жолымыз айқындалды. Жемісіміз молынан болатынына сенімдімін.
Тілеулес ОСПАНОВА. Көкшетау.
Осылай басталған еді...
1993 жылғы сәуір айының басы болатын. Алматыда ағаш бүр жарып, жер дүние жасыл желекке енді-енді орана бастаған шақ. Түскі үзіліске шығып, үйге кіргенім сол еді, телефон безек қаға жөнелді. Құлағын көтерісімен ар жағынан таныс дауысты естідім. Премьер-Министрдің орынбасары Қуаныш Сұлтанов екен.
– Ал, Сұлтеке, құтты болсын, тілектеспін! – деді ол.
– Не үшін құттықтап тұрғаныңызды түсінсем бұйырмасын!
– Онда айтайын. Көптен бері сөз болып жүрген Тіл жөніндегі комитет таяу күндерде құрылады. Бүгін Президентте жиын болды. Жаңа комитеттің төрағалығына сізді лайық деп таптық.
– Рахмет! Бірақ осының өзі піскен әңгіме ме...
Қуаныш сөзімді бөліп жіберді.
– Бұл шешілген мәселе. Өйткені, ұсыныс Президенттің өзінен болды, – деді ол әдеттегісіндей нық сөйлеп. – Бүгін жұмыстың аяғына қарай Президенттің көмекшісіне баруыңыз керек. Ертең сенбі күні сізді Елбасының өзі қабылдайды.
... Сол күні кешке қарай Президенттің көмекшісі Нұртай Әбіқаевпен кездестім. Бұрыннан таныс, сыйлас едік, ол жылыұшырай қабылдап, тілектестігін білдірді.
– Ертең телефоннан көп ұзап кетпеңіз. Үйде, не жұмыста болыңыз. Өзім тауып аламын, – деді қоштасарда. – Президенттің қай сағатта қабылдайтынын сонда айтармын.
...Президент кең кабинетінің орта тұсынан қарсы алып, сәлемдесті.
– Ал, енді қайталап жатпайық, әңгіменің мәнісін жігіттер айтқан шығар, осындай бір үлкен істі бастайық деп отырмыз, – деді Нұрекең амандық-саулықтан кейін. – Жағдайдың қиындығына қарамастан, туған тілімізді сақтап қалу үшін осы комитетті құрғалы отырмыз. Мұндай мекеме дүние жүзінде некен-саяқ. Қытайда тіл жазу комитеті, Францияда Миттеран құрған француз тілін дамыту комитеті бар, басқасын білмеймін. Енді осы комитет тілді дамытуға байланысты дүние жүзінің тәжірибесін жинақтап, қорытып, қажеттісін пайдалануы керек. Тыңға түрен салғалы отырмыз, оңай болмайды. Тіл төңірегінде байбалам салып жүргендер де жетерлік. Олармен де сабырлы жұмыс істеу керек. Тіл бұл күнде үлкен саясатқа айналды. Дүниеде, оның ішінде бұрынғы одақтас республикаларда не болып жатқанын көріп отырсыз. Сондықтан батылдықпен қоса байыптылық, өткірлікпен қоса икемділік қатар жүруі керек. Осы ауыр жүкті тәжірибесі бар, өнер мен әдебиет саласында аты мәлім азамат деп сізге сеніп, тапсырғалы отырмын. Қалай қарайсыз?
Оның жүзі нұрланып, маған жадырай қарады. Президенттің көзіндегі шуақты көрген соң бойым жеңілдеп, еркінсіп қалдым.
– Рахмет, Нұреке! Сенімнен артық не бар?! Тіл үшін де, ел үшін де бойдағы барымды іркіп қалмаспын.
– Олай болса, құттықтаймын! Қазір комитет туралы және сіз туралы құжаттарға қол қоямын. Дүйсенбі күні жарияланады.
Президент Жарлығы шығысымен жаңа комитеттің құрылуына қазақ қауымынан қуанбаған адам кемде-кем шығар. Әсіресе, көрнекті қаламгер Тахауи Ахтановтың қуанышында шек болмады.
– Президентіміздің бұл Жарлығы өте игілікті іс болды. Ал сені қойғанына, тіпті, ризамын. Елге, тілге жаның ашитын адамсың. Енді аянба! Қолдау, қорғау керек болса, бармыз ғой. Тіл үшін күрескен бабаларымыздың аман қалғаны жоқ еді, бірақ сенің заманың басқа. Досың да, дұшпаның да көбейер, тек сақ бол, бауырым! – деді ол.
Осындай жанашыр, тілектес сөздерді Ә.Әбішев, Ә.Нұрпейісов, Қ.Мұхамеджанов, З.Қабдолов, Ә.Қайдар, Ж.Абдилдин, С.Қирабаев, М.Қозыбаев, З.Ахметов, тағы басқа ағаларым мен замандас достарымнан, қанаттас інілерімнен де көп естідім. Сол тілектестерім айтқандай, жұмысты жолға қою расында да өте қиынға түсті. Кезек күттірмейтін басты мәселелер: қаражат, штат, ғимарат, мүлік мәселесін шешу, комитеттің құрылымын, ережесін жазып, бекіту де оңай шаруа емес. Міне, осының бәрін реттеп, алпыс адамдық штатқа қол жеткіздік. Енді барлық облыстар мен қалаларда, аудандарда тіл жөніндегі басқармалар мен бөлімдер құруға кірістік.
Иә, біртіндеп қызметке адамдар келе бастады. Бұлардың ішінде өз ісіне жетік, ел арасында беделі бар, жазушы, ғалымдар мен іскер ұйымдастырушыларға ерекше көңіл бөлдім.
Мен іріктеген адамдардың ішінде орынбасарлық қызметте болған А.Волков, И.Саттаров, Қ.Матыжановтармен бірге, белгілі жазушылар В.Владимиров, Б.Тілегенов, Т.Тобағабылов, журналистер Н.Канафин, М.Нұртазин, т.б. көптеген талантты адамдар тіл мәртебесін көтеруге жан сала еңбек етті. Облыстағы басқармаларды да сайдың тасындай азаматтар басқарды. Сөйтіп, алғашқы 3-4 айдың ішінде қарамағында жеті жүздей қызметкері бар ұжым болып ұйысып, республикамыздың тіл саясатын жүргізетін ықпалды күшке айналдық.
1993 жылдың күзіне дейін комитет ұйымдастыру шараларын аяқтап, жыл соңына қарай жарты жылдың қорытындысын шығаратын кеңейтілген алқа мәжілісін шақыруды қолға алдық. Осы үлкен шараға байланысты облыстық басқармалар өз аумақтарында, орталық аппарат министрліктер мен ведомстволарда кең ауқымды тексеру, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Тіл заңы мен бағдарламаның орындалу барысына есеп беруін өтінген біздің хаттарымыз бен қызметкерлеріміздің табанды жұмысы көптеген басшыларды қолайсыз жағдайда қалдырды. Шын мәнінде құр сөзден басқа, тілді дамытарлықтай іс мардымсыз еді. Тіпті, барымыздан айырылуға айналыппыз. Бұрынғы аударма бөлімдерінің, балабақшалар мен мектептердің саны күрт азайып кеткен. Тіл үйренетін топтар қожырап, тарай бастапты. Комитеттің дүниеге келуі, оның істі қолға алып, талап етуі біреулердің ұйқысын ашса, енді біреулердің жүйкесіне тие бастады. Ал әлі де жығасы жығылмаған шовинистік топтар бұрынғы шуын үдетіп, байбаламға көшті. Бірақ бізді қолдаушылар да аз емес еді. Халық тілегі қорғанымыз болды.
Міне, осындай жағдайда тұңғыш рет кеңейтілген алқа мәжілісін Парламент үйінде өткіздік. Оған Үкімет өкілдері, министрлер, қоғамдық ұйымдар мен партиялардың басшылары, облыстық тіл басқармаларының жетекшілері, тіл жанашырлары қатынасты. Жиын қызу пікір сайысымен өтті. Тұңғыш рет тілге қатынасты жалпылама сөз емес, нақты деректер, ашық сындар айтылды. Бұл жаңа комитеттің сөзден гөрі іске бейім екенін айқындаған еді. Ең бастысы, – осы уақытқа дейін қараусыз, қолдаусыз, панасыз қалған қазақ тілінің алдағы тағдырын жас мемлекет өз қолына алып, кімнен болса да ашық сұрайтынын аңғартты. Сондықтан мемлекеттік тілге менсінбей қарайтындар заманның, уақыттың өзгергенін, бұрынғы дәуреннің қайтып келмейтінін айқын сезінді. Тіліміз батпандап кірген дерттен мысқылдап болса да айыға бастады.
Сұлтан ОРАЗАЛЫ, жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Президент сыйлығының лауреаты.
Қуат береді
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орындағы ұлан-байтақ даланы бүгінге дейін саны 6 миллионнан аспаған қазақ иеленіп отыр. Қазақстанның қай бұрышына барсаң да қазақ бір-бірімен диалектісіз тілде сөйлейді. Мұндай ұлы қасиет әлем халықтарының арасында өте сирек құбылыс деуге болады. Алысқа бармай-ақ көрші Өзбекстанды алып қараңыз. Территориясы Қазақстанның 4/1-дей де болмайды. Соған қарамастан, әр аумағы әр түрлі диалектіде сөйлеседі. Бұл олардың бөлек-бөлек хандық құрамында, әрі бір аймақтың екінші аймақпен ешқандай қатынассыз өмір сүргендігінен болар. Ал қазақ халқының тіліндегі диалектінің жоқтығы бабаларымыздың барыс-келісін, алыс-берісін үзбегендіктен екені айдай анық.
Осыған орай бір айтарым, кейбір замандастарымның өз қағынан өзі жеріп, ана тілін менсінбей жүргендігі елдігімізге сын, абыройымызға мін десем, ештен кеш жақсы деген ғой. Ұлтын сүйген ұланның өз тілін үйреніп алғанына не жетсін. Мен ауылда жүрген адаммын. Бірақ тіл десе, бойымды қуат кернейді. Мұндай сезім әр қазақтың бойынан табылуы тиіс. Сонда ұлт тілінің абыройы асады, мерейі өседі.
Мекебай ОҢАЙ.
Солтүстік Қазақстан облысы,
Мағжан Жұмабаев ауданы.
Айқарма беттің материалдарын ұйымдастырған Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан».
