Мырза Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты жауһар еңбегі туралы бұған дейін де бірнеше мақала жазып, конференцияларда баяндамалар жасаған болсам да, оны қайта парақтап зерделей оқуыма себеп болған Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық еңбегінде көтерілген көкейкесті ой-пікірлер еді.
Тарихи сана дегеніміз ғасырлар қойнауынан бүгінге жеткен тарихи әдебиеттер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа бағдаршам болып алды-артымызды жарқыратып тұратын мәңгілік құбылыс. Тарих тек тарих үшін жазылмайды. Оның түпкі әрі белсенді қызметі ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыруға ықпал етіп, болашаққа бағдар сілтеу болса керек. Ендеше, «Тарих-и-Рашиди» – мән-мағынасы мәңгі өлмейтін, бүгінгі жас тәуелсіз мемлекетіміздің көсегесін қайтсек көгертеміз деп толғанатын барлық қазақтар үшін тағылымдық-тәрбиелік маңызы орасан зор жәдігерлердің бірі. Рухани жаңғырудың тарихи қайнар көзін осы асыл мұрадан тапқандай болдым.
Мырза Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде жазылуынша, «1514 жылы ережеп (раджип) айында Сұлтан Саид хан Қашқарда таққа отырған». Ол өзін Моғолстанның ұлы ханы деп жариялады, астанасы Қашқар қаласы болды. Көп өтпей астанасын Жаркент қаласына ауыстырды. Осыған орай бұл хандық «Жаркент хандығы» деп те, «Саидия хандығы» деп те аталатын болған.
Сұлтан Саид хан шағатайлық Моғолстан ханы Тұғлық Темірдің 8-ұрпағы еді. Саид хан Қашқардың билігін М.Х.Дулатидің немере ағасы Әбубәкір сұлтаннан тартып алған болатын.
Жаркент хандығының алғашқы кезіндегі аумағы «Тарих-и-Рашиди-де» Шығыста Қытай (Қытайды билеген Чың, Миң династиясы) шекарасынан, Оңтүстігі Қотанға дейінгі ұлан даланы қамтитындығы, ал хандық дәуірлеген тұста Тәңірі тауының түстігі мен терістігінен асып, Ыстықкөлді Балқаш көлінің оңтүстігінен Ферғана ойпаты мен Бадахшана және Уаханды көктей өтіп, Тибет пен Кашмирге дейін-
гі кең-байтақ өңірге билік жүргізгендігі белгілі. «Жаркент хандығы» дәуірлеген заман Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығының да барынша күшейіп, Орталық Азиядағы әскери-саяси, экономикалық және мәдени оқиғаларға тікелей ықпал етіп отырғаны «Тарих-и-Рашидиде» ұдайы сөз болып отырады.
Тарихтан белгілі болғандай, «Жаркент хандығы» құрылудың алды-артындағы Орталық Азиядағы Шайбан мен Шағатай сұлтандарының арасындағы тақ таласы қоздырған қанды қырғын тұтастай 3 ғасырға созылып, қалалар қаңырап, далалар аңырап, халық барынша күйзелді.
Моғолстан аумағының терістігі мен батысында күшейе бастаған Қазақ хандығы мен оның шығыс-оңтүстігінде бой көтерген «Жаркент хандығының» тарих сахнасына шығуы Орталық Азияны жайлаған осындай күйзелісті жағдайды тоқтатуға тікелей әсер етті.
164 жылға созылған (1514-1678 жылы) Жаркент хандығы тұсында жағдай түбірінен өзгерді. Ең маңыздысы, хандық аумағында тыныштық орнады, шаруашылық жолға қойылып, халық тұрмысы жақсарды. Оқу-ағарту, мәдениет қарқындап өсті, дамыды. Осындай игілікті істердің басы-қасында өз заманының аса білімдар, көреген әрі иманды көсемі, әкелі-балалы Сұлтан Саид хан мен Әбдрашид хандар болғанын, сол бір игілікті бастаманы жүзеге асыруға өзі де барынша ат салысқанын Мырза Хайдар Дулати тебірене жазған болатын.
М.Х.Дулати тарихи оқиғаларды, тарихи тұлғалардың бет-бейнесін қалай ашып, қалай бергендігі жөнінде былай дейді: «...Біздің шежірешілердің салты – ұрпақтардың шежіресін қалай болса дәл сол қалпында баяндап беру керек. Өйткені біз патшалардың тек жақсы әдеттерін ғана жазып, жөнсіз қылықтарын бүгіп қалмай, әлем жұрты туралы тарих сақталып қалу үшін, барлық оқиғаны түгел баяндап қалдыруға тиіспіз. Кейінгі ұрпақ өз ата-бабасын әріден (қайдан таралатынын) біліп қана коймай, сонымен қатар жақсы мінез бен ұнамсыз қылықтың қандай пайда-зиян әкелерін бағамдап отыратын болуы керек. Бәлкім, бұл насихатты қабылдап, ізгі істерге кірісер, әрі кейін өзін құран оқып, еске алуы үшін тентек қылықтардан бойын аулақ ұстар».
Мырза Хайдар Дулати тарих жазуда өзі ұстанған осы қағидаға барынша адал болды. Өзінің немере ағасы болса да, зұлымдығымен аты шыққан Сұлтан Әбубәкір (48 жыл Қашқарды билеген) қатарлы қатыгез хандарды аяусыз әшкерелеп отырады. Басқаларға қылған жамандық өзін таппай қоймайтынын сан тағдырлармен дәлелдейді.
М.Х. Дулати патшалар жөнінде былай ой толғайды:
«Шын мәнінде опасыз дүние байлыққа сүйенбеген патша нағыз патша, өйткені опасыз дүние өтпелі, тұрақсыз. Байлық дегеніміз – әділеттілік пен игіліктің салтанат құруы, әрі имандылық бақыты – жұмақ бағына осы әлемнен жетеді».
«Жаркент хандығын» құрып, оны гүлдендірген Сұлтан Саид хан мен оның тақ мұрагері Рашид Сұлтан (1533-1569 ж.) жөнінде сөз болғанда тарихшы Мырза Хайдар ерекше құрмет, мадақ-марапаттармен аспандата әспеттейді.
«Тарих-и-Рашидидің» 68-тарауында: «Сұлтан Саид хан қадірлі, бақытты және қуатты патша еді. Әртүрлі қасиет дарыған, мақтан етерлік мінез-құлық бойына біткен. ...Әңгімесі өте айшықты, түрікше де, парсыша да сөзге шешен болатын. ...Оның жомарттығында шек жоқ еді. Мен 24 жыл оның қызметінде болдым. Ол ержүректігімен де өз қатарластары арасында ерекшеленетін. ...Мен өз басым Моғол ұлысында да, өзбектер мен шағатайлардан да, сол сияқты құралайды көзге ататын мерген жанды көрген емеспін. ...Мен мұндай жаратылысы мәрт жанды сирек кездестірдім. ...Ал білімдарлығына келгенде мен оған тең келер кісі көрмедім. ... Парсыша, түрікше, арабша өте сауатты, дұрыс, мінсіз жазатын.
Түркі тілінде мінсіз, әдемі инша-шығарма жазғанда оған басқалардың теңесуі мүмкін емес еді. Өлең шығарғанда оның күш-қуаты мен дарынына тең келер адам өте сирек кездесетін», деп ағынан ақтарыла сыр ашады.
Біз көркем әдебиетті 70 жыл бойы Қазан төңкерісінің тетігі мен тегершігіне байлап берген социализм догмасы бойынша бағалап келдік.
Мырза Хайдар Дулати тамсана ұлықтаған Саид хан, Рашид хандар деңгейіне жеткен сегіз қырлы, бір сырлы ұлы патшалар әлем тарихында өте сирек кездесетінін бүгінгі ұрпақ енді біле бастады. Тарихшы мен сыншылар, әдетте, өз замандастары жөнінде онша әділ бола бермейтіні белгілі. Ал М.Х.Дулати керісінше, оның Сұлтан Саид ханның бойындағы ерекше қасиеттерін санап тауыса алмай қиналғандай болады.
Осындай ерекше қабілет пен кісілік нұрына бөленген Саид хан «Жаркент хандығын» аз ғана жылдар ішінде өркендеудің шегіне жеткізе алды. Хандық аумағында диханшылық пен мал шаруашылығы барынша дамыды. Қалалар көркейтіліп, жолдар, көпірлер, бекіністер қайта жасалып, бау-бақшалы салтанат сарайлары бой көтерді. Мектеп-медреселер көптеп ашылды. Олар негізінен мемлекет пен уәхіпәлердің қаражатына сүйенді.
Саид хан өзі оқымысты, жан-жақты жетілген өнер иесі болғандықтан, Жаркент хандығы аумағында тұратын әйгілі ақын-жазушыларды, өнерпаз музыканттарды, хаттаттар мен сәулетшілерді хан ордасына алдырып, олардың шығармашылықпен еркін, алаңсыз айналысуына барлық жағдайды жасап береді. Сондықтан ол заманда хандық шегінен шалғайда жатқан Бұхара, Самарқанд, Кашмир, Үндістан қалаларынан оқымыстылар мен өнерпаздар және білім, өнер жолын қуған жас таланттар Қашқар мен Жаркентке ағылып жататын болған.
Орталық Азияға даңқы кеткен Қашқардағы «Хандық медресе» мен Жаркент қаласындағы «Хандық медресе» және сондағы «Диуанхана» (мемлекеттік кітапхана) дәл осы Жаркент хандығы тұсында бой көтерген білім, ғылым ордалары еді. Бұл білім ордаларында өз заманының әйгілі ғұламалары Қыдырхан Яркенди қатарлы ғалымдар сабақ беретін. Олар араб тілі, парсы тілі, ұрду тілі, есеп, тарих, әдебиет, мәдениет, медицина, астрономия, ауыл шаруашылығы саласы білімдерін кеңінен оқытып, мамандар дайындайтын.
Дін ғұламалары Ислам негіздері мен Құран кәрім, хадис, шәріптерден жан-жақты хабардар Ислам философтары мен білгір теологтарды тәрбиелеп шығарды. Саид ханның мұрагер баласы Рашид хан тұсында бұл үрдістер барынша көркейіп, кемелдене түсті.
М.Х.Дулати ол жөнінде былай деп жазды: «Бүгінде, 453 (1546-1547 ж.) жылы, мәртебелі Саид ханның орнына хан тағына мұрагері Әбдірашид хан отырып, билік етуде. Бұл «тарихты» мен, Мұхаммед Хайдар пақыр, оған арнап мұхабасында қадірлі есімін әспеттеп жаздым».
Әбдірашид ханның сөзге ергіштігінен мемлекеттің талай көрнекті тұлғалары зардап шеккенін, өзінің де Кабул мен Кашмирге кетуіне себепші болғанын өкіне еске алса да, Мырза Хайдар тарихи шындық алдында адал, әділ, шыншыл, иманды қайраткер ретінде өзін көрсете біледі. Ол бұл туралы былай дейді:
«Хан істерді талдап шешуде, кісі таңдауда осалдық көрсеткенімен, денсаулығы мықты, сөз орайын тауып сөйлеуден қатарларынан алда болатын.
...Оның мәрт қолдары алуан түрлі саз аспаптарын шебер жандандырып орындайтыны соншалық, оның жанында Шолпан Ечангі әуендері солғынданып (Шолпан – бақыт жұлдызы, автор оны әнші-сазгер деп алған, ауд.) һәм саз бағында сайраған бұлбұлдар әуені көмескі тартып қалатын. Шарапатты шабыты қарасөздің өзін жақұт жырға айналдыратын. Оның қабілет дарыны нәзік те талғампаз сипат байқататын».
Әр ел тарихшылары «Қашқар хандығы», «Жаркент хандығы», «Саидия хандығы», «Саидия Моғол мемлекеті» деп атаған елдің мемлекеттік құрылымы мен саяси, мәдени ахуалы және халқының этникалық құрамы жөнінде бір-біріне мүлдем кереғар пайымдаулар мен топшылаулар айтып келеді. Әсіресе шығыстүркістандық тарихшы, әдебиетші ғалымдардың пікірлері тым оқшау әрі барынша оғаштау қалыптасқанын байқаймыз. Енді сондай пікірлердің бір-екеуіне тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз.
Біріншісі – Мырза Хайдардың өзіне ататек ретінде қолданған Дулати – Доғлат атауы жөнінде Үрімжіде 1993 жылы жарық көрген «Ұйғыр әдебиеті тарихының» II томында былай деп жазылған: Хижраның 615 жылы (1218 ж.) Шыңғыс хан Алтыншаһар районына ұйғырлардан Маңлай Сувие деген бір адамды уәли етті. Маңлай Сувиенің бір аяғы ақсақ (кемтар) болғандықтан, Шыңғыс хан оны «Доғлат» дейтін. (Доғлат – моңғол тілінде «ақсақ» деген сөз – Ә.Р.). Осыған орай 1224 жылға дейін алты шаһарды билеген Маңлай Сувие әулеті тарихта Доғлат әулеті (династиясы) деп аталады. Демек, Доғлат әулетінің 1-билеушісі – Маңлай Сувие. Маңлай Сувие Доғлат болады. Ол адам ұйғыр болып Шыңғыс ханның жақын адамы еді».
Бұл жазбалар тарихи шындыққа сай келмейтінін басқа емес «Тарих-и-Рашидидің» авторы М.Х.Дулатидің өзі былайша жоққа шығарған болатын.
Шыңғыс хан төрт баласына үлес бергенде: «Моғолстанды толық, қара қытайды, Түркістан мен Мәуренахрды Шағатай ханға берді... Сол бөлінген үлесте Дулаттардың үлесі Шағатай ханға тиді. Шағатай хан Дулаттарға Маңлай Сүбені тапсырды. «Маңлай Сүбе» – «Күнгей жақ» деген мағынаны білдіреді». Маңлай Сүбе бір жағы Шашпен, екінші жағы Шалыш, Ыстықкөл және бір тарапы Сары ұйғырлармен шекараласып жатыр. Осы төрт тараптың шегінде Қашқар мен Қотан орналасқан. Дулаттардың осы өлкесіне алғаш билік еткен Әмір Байдахан (Байдоған) еді. Әмір Байдоханнан (бұл жер) рудан-руға, ғасырдан-ғасырға, перзенттен-перзентке мұраға қалып, жоғарыда баяндалған Мырза Әбу Бәкірге өткен».
Тасқа басылған осы жазбаларға қарсы қандай уәж айтуға болады? Осыншама бұра тарту кімге, неге керек болды екен? Кезіндегі және бүгінгі таңдағы империялардың «бұратаналарды бұратаналарға қарсы айдап салу арқылы бөліп ал да билей бер» саясаты біздің түркі халықтарына әбден сіңіп кеткені өкінішті-ақ.
Тарих ғылымында қалыптасқан осындай ұсақ, қисық, сондықтан да аса залалды пікір ағымы тәуелсіздікке қолы әрең жеткен бүгінгі түбі бір туысқан делінетін түркі халықтары ғалымдары арасында да жиі бой көрсетіп келе жатқаны өкінішті-ақ.
2002 жылы Түркістан қаласында өткен «Бірінші халықаралық түркология конгресі» қабылдаған қаулыда түркі халықтарын бір-біріне жақындастырып, ортақ тарих жасауға шақырған салдарлы ұсыныстардың кейбірін естеріңізге салайық. Онда: «бір жүйеге келтірілген ежелгі түркі халықтары тарихы мен көне әдебиеті оқу бағдарламаларында көрініс тапсын. Ежелгі түркілердің тарихы мен әдебиеті бойынша тарих, философия, филология факультеттерінде арнайы курстан дәріс берілсін. Орта ғасырлардағы ортақ әдебиет туралы әртүрлі зерттеулерді орталықтандыруға, зерттеу жемістерін бірлесіп пайдалануға назар аударылсын».
Ғылыми конференциялар мен дабыралы конгрестер өткізудегі мақсат – туысқан түркі халықтарының басын қайтсек қосамыз, ортақ ғылыми міндеттерімізді қалай жұмыла атқара аламыз деген ізгі ниеттен бастау алса, басқосулар арасындағы сабақтастық пен дәстүр жалғастығы айқындалуы керек болмай ма? Әр жылдары өтіп жататын М.Х.Дулати оқулары арасында сондай дәстүрлі сабақтастық бар ма? Болса қайсылар? Келешек Дулати оқуларында қандай жаңалық болады деп күтеміз? М.Х.Дулатидей ортақ мақтанышымызды өз деңгей-дәрежесінде танып білдік пе? М.Х.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты ұлы еңбегін зерттеп-зерделеу арқылы жас тәуелсіз түркі республикалары бүгінгі өмірімізге қандай тағылым-тәрбие ала алады? Орта ғасырда Еуро-Азия мен Үнді-Қытайды дүр сілкіндірген ұлы түркі қағанаттары қайда кетті?
«Кеден кеден болды, кедергі неден болды» дейтін аталы сөзге бүгінгі түркі тумалары байсалды анықтама таба алса ғана «Дулати оқулары» өз мақсатына жеткен болар еді.
Ұлы ойшыл Мырза Хайдар тарих жазуда болсын, басқа істерде болсын ұстанар қағидасын былай түйіндейді: «...Шындықтан шегіну қателік болмақ. [әңгімені баяндауда] артық нәрселерге ұстамдылық жасау, сонымен қатар [оқиғаны] жазуда үнсіз қалмау – шындықты айтудағы парыз».
Тарих тек тарих үшін емес, біздің бүгініміз бен ертеңіміз үшін қызмет еткенде ғана құнды әрі мәнді болмақ.
Бір ғанибеті, «Тарих-и-Рашидиді» оқып-зерделеу, танымдық-тағылымдық үлгі-өнеге алу жолындағы «Дулати оқулары» текке кетпегені, өз жемісін бере бастағаны еді.
Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен Астанада шаңырақ көтерген Халықаралық түркі академиясы қолға алған игі істер оған дәлел бола алады. «Түркі халықтары тарихы» оқулығының дүниеге келуі, ортақ «Түркі халықтары әдебиеті» атты оқулық пен хрестоматиясының жарыққа шығуы, М.Х.Дулатидің қайта басылған «Тарих-и-Рашидидің» көп таралыммен шығуы, Түркі академиясы басшылығының жігерлі жастар қатарынан толығуы, т.б. игі істер қуантады.
Ұлы бабамыз бүгінгі ғылым жолына түскен ұрпақтарына былайша тіл қатып: «Сондықтан ғылымды күнкөрістің құралы ретінде пайдаланып, оны жоғары дәрежеге жетуге қолданатын ғалымдардан аулақ болу керек. ...Ал зікір салып, билейтін, қолына түскен кез келген нәрсенің бәрін алып, талғаусыз жейтін дәруіштерден сақ болған жөн. Суннит сеніміне нұқсан келтіретін Мағрифат пен таухидті тыңдаудан қашық болған ләзім. Ақиқатты тану нұрының пайда болуы үшін Алланың елшісі Мұхаммедтің [Алланың оған сәлемі болсын] ұстанған жолымен жүру керек».
Бұл үндеу сөзді барлық уақыттағы барша ғалымдар мен мүміндерге айтылған ғибрат деп қабылдаған жөн болар.
Әлімғазы ДӘУЛЕТХАН,
тарих ғылымдарының кандидаты