Алдымен, бір ауыз сөз Ботай мәдениетінің мәйегі жайында. Археолог ғалымдардың пайымдауынша, Солтүстік Қазақстан облысына қарасты Айыртау ауданының Никольское ауылынан бір жарым шақырым жердегі сонау энеолит дәуірінде Қазақстанның солтүстігін мекендеген тайпалар мәдениетінен тылсым сыр шертетін көне қоныс – талай құпияны қойнына тығып жатқан ежелгі мекен. Жалпы аумағы 15 гектар жерді алып жатқан ежелгі адамдар қонысынан 150-ден астам үйдің орны табылған. Ғалымдар ежелгі тұрғынжайларды қазып, қайта тұрғызуға мүмкіндік алған. Ежелгі тұрғынжайлардың қабырғасының ені бір метр шамасында, ал, биіктігі 70-90 сантиметр мөлшерінде. Қабырға периметрлері бойынша бөренеден өрілген, түтін шығатын шаңырақ пішіндес тесік жасалған. Кәдімгі қазақтың киіз үйлері кейпінде.
Осы жерден ежелгі адамдардың құрал-жабдықтары, ыдыс-аяқтары, кәдімгі тастан жасалған жебе, садақ, қанжар, пышақ тәрізді аңшылық қарулары табылған. Ең ғажабы және ғалымдарды таң қалдырған дүние – жылқы сүйектерінің орасан көптігі. Осы орайда, арнайы шақыртумен келген ғалым-остеологтар адам айтқысыз ауқымды шаруалар атқарған. Барлығы 133 мыңға жуық жылқы сүйектері зерттеліпті. Бір айта кетерлігі, Ботай жылқысының сүйегі өзге де ежелгі аттардың сүйегінен ерекше. Осыған орай, ғалымдар, Ботай жылқысы қолға үйретілген жылқы деген түйінге келген. Өткен жылдан бері Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің қатысуымен Ботай мәдениетіне қатысты «EQUUS» (Жылқы) ғылыми деректі фильмі түсірілуде.
– Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласынан туындайтын міндеттерді жүзеге асыру барысында ауқымды жоба қолға алынып отыр, деді министр Дәурен Абаев,– «EQUUS» (Жылқы) тарихын қамтитын деректі трилогиясы түсірілуде. Еліміздің тылсым тарихы мен тамаша дәстүрін қамтып, халықаралық аренадағы имиджін қалыптастыруға мүмкіндік беретін жоба өте маңызды. Алаш жұрты Ұлы Далада сағыммен жарысқан жылқыны алғаш қолға үйретіп, өркениеттің өріне бағыт алған ел. Шетел ғалымдарының Қазақстанға осы тараптан қызығушылық туғызуы жайдан-жай емес. Тарпаңға тақым тигізіп, тағыны тізгіндеген ата-бабаларымыз өркениеттің өрге шығуына үлес қосты. Егер есте жоқ ескі заманда адамдар атқа отырмағанда қазіргі өркениетіміз болмас еді. Жылқы қазіргі қазақ жерінде үйретілген соң ғана атқа отырған адамның барыс-келісі көбейді, аттылы адам жаңа мәдениеттерді таныды, жаңа жерлерге қоныстанды, сөйтіп, адамның өмірі жаңалықтармен толығып, өркениетіміз дамып отырды. Фильмде жылқының адамзат тарихындағы рөлі туралы баяндалады. Жобаға Қазақстан, Канада, АҚШ, Франция мен Германия елдері қатысуда. Деректі трилогия келесі жылы аяқталып, 50 елге тарайды.
Бурабай баурайындағы Ботай қонысының бар көне бейнесін баяндайтын мұражай жеті тұрғынжайдан тұрады. Өлкетанушы ғалым Виктор Зайберттің айтуына қарағанда, ежелгі адамдар қонысында әулеттің отағасы жайғасатын салтанатты жай, ас үйі, қымыз баптайтын, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарын қоятын қойма іспеттес бөлмесі болған екен. Мұның барлығы қиял-ғажайып дүниелер емес, ғалымдардың нақты болжамдары бойынша дәлелденген жайлар.
Жерді орлап қазып, оқтай түзу бөренеден өріп, іші-сыртын майлы балшықпен сылап көтерген тұрғынжайлар жазда кәдімгідей қоңыр салқын, қыста құрқылтайдың ұясындай жып-жылы болса керек. Ал кейбір бөлмелердің шаңырағына дейін көтеріліп, бекітілген ағаш басқыштар сайын Сарыарқаның атан түйені алып жығатын ақ түтек боранында тұрғынжайдың кірер есігін қар басып қалса, сыртқа шығуға мүмкіндік беретін қосалқы жолы. Әр бөлмеде Айыртаудағы ежелгі қоныстан табылған жәдігерлер хатталған. Сол қымбат жәдігерлерге қарап, осыдан алты мың жыл бұрын Ұлы Даланың ұландары қандай затты тұтынғанын аңғаруға болады.
Ғалымдар Ботай қонысын отыз жылға жуық зерттеді. Археологиялық зерттеулердің жетекшісі Виктор Зайберт Англияның Кембридж университетінде Ботай қонысы туралы әлемге әйгілеп лекция оқыды. Ежелгі қонысты зерттеуге Ресей Англия, Германия ғалымдары атсалысты. Ұзақ уақыт сараптай келе, Ботай қонысы Еуразия даласындағы мал шаруашылығының орталығы болған деген тұжырымға келген.
Келген қонақтар Бурабай баурайына көшірілген Ботай мәдениетінің жауһар жәдігерлерін, көне мекеннің көмескі тартып барып қайта жаңғырған сұлбасын аралап көріп, таң-тамаша қалды. Археолог Виктор Зайберттің айтуына қарағанда, жеті бөлмелі қоныстың бір бөлмесі діни дәстүр мекенжайы екен. Сол жерден табылған адамның бас сүйегінің ДНК-сы қазіргі Қостанай өңірін мекендеген жергілікті жұртқа сәйкес келетін көрінеді. Бұл – бұлтартпайтын ғылыми болжам.
Министрлік тарапынан қолға алынған маңызды шараға Ақмола облысының әкімдігі де қолғабысын тигізген. Қысы-жазы келушілерден бір арылмайтын Бурабайдың баурайындағы ежелгі адамдар мекені жалпақ жұрттың рухани жан-дүниесіне өз үлесін қосып, өткеннің тарихын ұғындырып тұратын болады. Өздеріне ғана емес, Мәңгілік елдің алтын айдарлы жеткіншектеріне де.
Байқал БАЙӘДІЛ,
«Егемен Қазақстан»
Ақмола облысы
