Елбасы биылғы Жолдауында бес жылда ауылшаруашылық өнімін 2,5 есе көбейту міндетін қойды. Бүгінгі таңда мал басы әжептәуір азайып, өткен ғасырдағы межеге жете алмай келеміз. Ветеринарлық жұмыс та аяғынан тұра алмай келеді. Білікті, тәжірибелі мал дәрігерлері басқа салаларға ауысты. Жоғары оқу орындарында мал дәрігерлерін даярлау азайды. Елбасымыз қойған межеге қайтсек жетеміз? Қазіргі бағытымыз қандай? Ойымызды ортаға салып, ынталы адамдармен бөлісуді жөн көрдік.
Кеңес одағы ыдырап, оның құрамында болған әр ел көрпесін өзіне қарай тартып, өз жағдайын күйттеп кеткен заманда елімізде мал басы күрт азайып, коғамның иелігіндегі мал жекеге таратылып, оның дені біржолата жойылып, аз-мұзы ғана жекеменшіктің қолында қалғаны белгілі. Мал кеткен соң бұрынғы қалыптасқан малдәрігерлік жүйе де жойылып, аталған жұмысқа сұраныс азайып, білікті мамандар күнкөріс іздеп басқа салаларға кетті.
Бүгінгі таңда шаруалар ес жиып, атакәсібімізге қарай бет бұрып, мал өсірумен айналыса бастады. Осы кезеңде малдәрігерлік жұмысқа деген сұраныс та, оларға қойылар талаптар да күшейді. Әсіресе шетелдерден келген малдармен бірге елімізде бұрын-соңды тіркелмеген белгісіз індеттер де кіріп жатса, өзімізде бұрыннан жүйелі түрде күресіп келе жатқан аса қауіпті індеттер де бас көтеріп, жаңадан құрылып жатқан шаруашылықтарға зиян келтіре бастады.
БҰҰ мәліметі бойынша, ветеринарлық жұмыс дамыған елдерде аурудан мал өнімдерінің 12-13 пайызынан, дамымаған елдерде 30-40 пайызынан айырылады екен.
Қазіргі кездегі елімізде кең тарап бара жатқан індеттердің ішінде аса қауіптісі бруцеллез болып отыр. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысында мемлекеттік тапсырысқа сәйкес 2015 жылы бруцеллезді (сарып) анықтау үшін тексерілген ірі қара малдың 0,64 пайызы індетке шалдыққаны білінсе, 2016 жылы 0,53 пайызы, ал 2017 жылы 0,8 пайызы ауруға шалдыққаны анықталған. Осындай жағдай басқа облыстарда да байқалады. Егер осы қарқынмен індет тарай беретін болса, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келетіні анық.
Кеңес өкіметі тұсында негізгі жүкті аудандағы жалғыз ветеринарлық мекеме көтеріп келді. Ол кезде сыннан өтіп қалыптасқан жүйе бойынша әрбір ауылдық округтен ветеринарлық участке, ауданда ветеринарлық стансалар болды. Барлық малдәрігерлік жұмысты осы ұйым жүргізетін еді. Ал ветеринарлық зертхана ветеринарлық стансаның қарамағында болды. Бүгінгі таңда әр ауданда ветеринарлық жұмысты бірнеше мекеме жүргізеді. Атап айтқанда АШМ Ветеринарлық қадағалау және бақылау комитетінің аудандық инспекциясы, аудан әкімінің қарамағындағы аудандық ветеринария бөлімі, жергілікті атқарушы орган құрған «Аудандық ветеринарлық станциялар» шаруашылық жүргізу құқығы берілген коммуналдық мемлекеттік кәсіпорыны АШМ Ветеринарлық қадағалау және бақылау комитетінің шаруашылық жүргізу құқығы бар «Аудандық ветеринарлық зертханасы» РМК және «Індеттерге қарсы күрес тобы» РМК.
Бұл мекемелер бір малдәрігерлік қызметті ертегідегі аққу, шортан һәм шаян секілді жан-жаққа тартып, қажеті бар-жоғына қарамай ақпараттарды жинап, бірінің жұмысын екіншісі қайталап, бір-біріне кедергі жасауда. Мысалы, ветеринарлық инспекция қанша қаңғып жүрген иесіз иттер ұсталып жойылды, қанша індетке қарсы шаралар өткізілді, қанша залалсыздандыру шаралары өткендігін сұраса, көп ұзамай осы ақпаратты аудан әкімінің ветеринарлық бөлімі тағы сұратады.
Аудандық ветеринарлық станса мамандарының көп уақыты сұраған мекемелерге ақпарат жинаумен өтеді. Аудандағы малдәрігерлік зертхана мен «Індетке қарсы күрес тобы» РМК мекемелері аудан мен облыста ешкімге бағынбайды. Жергілікті мамандар бактериологиялық зерттеулер сынамасы мен сараптамаға қан тапсыруда қөптеген қиындықтарға кездеседі. АШМ 2014 жылы 30 шілдеде шығарған бұйрығына сәйкес әр ауладағы малдардан қан алғанда, еккенде түліктің әр түріне жеке-жеке төрт тізім жасалуы керек, егер аулада малдың екі түрі болған жағдайда сегіз тізім жасау керек және мал иесі тізімдегі әр бас малға қол қойып растауы керек.
Сонымен қатар әр ауладағы қан алынған малдың тізімі ауылшаруашылық малдарын бірдейлендіру (АШМБ) базасындағы мәліметпен сәйкес келуі керек. Мал дәрігерінің бір күні уақыты малдан қан алуға кетсе, үш күні уақыты сол малдың тізімін тексеріп, базасындағы мәліметке сәйкестендіруге кетеді. Бұл арада егер малдың сырғасы түсіп қалып басқа сырға салынған жағдайда немесе сырғасы жоқ болса, мал дәрігері базада тіркелмеген малдан қан алып тексермейді. Себебі зертхана ол малдың қанын қабылдамайды. Мал маманына мал иесі арыз бергеннен кейін ғана малды АШМБ есебінен шығара алады. Яғни қағазбастылық шаш етектен.
Мемлекет ветеринаралық қызмет көрсету саласына қыруар қаржы бөлгенімен, жергілікті жердегі материалдық базасы әлсіз. Көп жағдайда олардың кеңселері, биопрепараттар сақтайтын тоңазытқыш, техникаларын қоятын орын, мамандардың жұмыс орны ветеринарлық талапқа сай емес. Олардың көбі ауыл әкімдігінің бір бөлмесінде сығылысып отырады. Құны 20 миллион тұратын инсенераторлық (өлген малды өртеп жіберетін пеші бар) пешінің кемшіліктері көп. Бір өлген итті жағу үшін 3 сағат уақыт пен 30 литр жанармай керек. Малға екпе жұмыстарын жүргізуге пайдаланатын құны 1,3 миллион тұратын станок пайдалануға қолайсыз және шаруа қожалықтары оны алмайды.
Шағын тоңазытқыш ішінде бірер шыны минералды су сақтауға ғана орын бар. Сондықтан мамандар амалсыздан биопрепараттарды жертөледе сақтауға мәжбүр. Ауылдарда малға жасалатын шараларды өткізетін арнайы орын болмағандықтан мамандарға үй жағалап жүруге тура келеді. Мал иелері малдарын ветеринарлық шаралардан өткізіп отыруға немқұрайлы қарап, тексеру мен егуден өтпей қалуына, ауру малдың аулада қалып, індеттің әрі қарай таратуына жол береді.
Еліміздегі ең өзекті мәселенің бірі – мал дәрігерлерінің жетіспеуі. Оған себеп, жоғары оқу орындарын бітірген мамандарды ветеринарлық қызмет қызықтырмайды және еңбекақының аздығы, жұмыстың ауырлығы, бір маманға түсетін жұмыс көлемінің айқындалмағандығы. Кеңес өкіметі кезінде бір маманға жүктелетін мал саны 850 бас ірі қара болатын. Басқа мал түрлері коэффициентпен есептеліп, аталған цифрға теңестірілетін. Қазіргі кезде мал дәрігерлерінің еңбекақысы мемлекеттік тапсырыс көлемі мен оның орындалуына байланысты. Мемлекеттік тапсырыс ақпан айында басталып қараша айында аяқталады. Арадағы 2-3 айда маманға еңбекақы, демалыс ақы есептелмей оларды ақысыз демалысқа кетуге мәжбүрлейді. Мал дәрігерінің еңбекақысы 70-80 мың, санитардікі – 30-35 мың теңге.
Бүгінгі таңда індетке қарсы шаралар мемлекеттік тапсырысқа сәйкес орындалады. Жаңадан мал келген жағдайда жоспарға кірмегендіктен індетке қарсы шаралардан өткізілмей қатер тудырады. Індет болжалмаған, мемлекеттік тапсырыста қаралып, жоспарға кірмеген жерде туындап, жедел қарқынмен тарап кетуі әбден ықтимал.
Елімізде бруцеллез індетімен күресте ғылыми негізде жасалған жүйе жоқ. Бұрынғы жүйе қажет болмай қалды. 2000 жылдардың бас кезінде бруцеллезбен күрестің жаңа ережесі жасалып, шетелдіктердің тәжірибесі мен бруцеллезді анықтау тәсілдері мен тексеру аппараттары ИФА сынақсыз енгізіліп, бұрынғы жылдары бруцеллезге қарсы тірі вакцинамен егілген малдар ауруға жатқызылып жойылып шаруаларға есепсіз зиян келтірілді. Шетелдіктердің зерттеу тәсілінің еліміз жарамсыздығына мамандардың көзі жеткеннен кейін ертеден келе жатқан, қолмен істеп көзбен қарайтын індетті анықтау тәсілі қайта енгізілді.
Бруцеллезге қарсы егу жұмысында нақты бекітілген жүйе жоқ. Қазіргі кей жерде қолданылып жүрген АҚШ, Испаниядан әкелініп жүрген РБ -51 вакцинасы күтілген нәтижені бермей жүр. Қазір кең пайдаланылып жүрген Ресейге шығарылған штам 19, штам 82, штам 7579, РЕВ-1вакциналары мал басы көп шаруашылықтарда пайдалануға есептелген, ал шағын шаруашылықтар мен жеке аулалардың малына пайдалану туралы жүйе ойластырылмаған. Бұл вакциналардың тиімділігі сараптамадан өтпеген. Осы жайды саланың білікті ғалымдарының тұжырымдасымен пайдалану тәсілін жүйеге келтіру керек. Бұл жұмыс атқарылмаса малдың ағзасындағы бруцеллездің ізі вакцина қолданғаннан пайда болған иммунитет, әлде бруцеллез індетінің микробы екенін анықтау қиын болады.
Бруцеллез індеті тұтанған елді мекенге шектеу қоюға шешім шығару үшін бірнеше бюрократтық кедергілерден өту қажет. Жыл басында жоспарланған мемлекеттік тапсырыс орындалғаннан кейін, бруцеллез өрті тұтанған жердің малының сынамасын ветеринарлық зертхана қабылдамайды. Қайтадан мемлекеттік тапсырыс қаралып, қаржы бөлініп, індет дәлелденгеннен кейін әкімнің елді мекенге шектеу немесе карантин қоюға шешімі қабылданып, әділет басқармасында тіркелуі керек. Осы екі арада уақыт 1 айдан 3 айға дейін созылып, індеттің тарауы тоқтаусыз жүріп жатады.
АШМ жұмысындағы ең маңызды мәселе – ветеринарлық комитет басшылығына ветеринарлық мамандығы жоқ, бұл саланың жұмысынан бейхабар адамдардың келуі және жиі ауысуы үрдіске айналып барады. Білікті, тәжірибесі мол, жұмысын жетік білетін маман басқармаған соң қателіктер көп жіберіліп, мал шаруашылығына үлкен зиян келуі мүмкін.
Мал басын көбейтіп, мол өнім аламыз десек, алдымен індеттерден қауіпсіздікті қамтамасыз етуіміз керек. Бұл үшін ветеринарлық жұмысты жолға қою қажет. Яғни бұл сала бір-біріне тәуелсіз атқарушы орган және қадағалаушы орган болып екіге бөлінуі керек.
Атқарушы орган Астанадан бастап облыстарды, аудандар мен ауылдардағы ветеринарлық шараларды жүзеге асыруды, халыққа қызмет жасауды мойнынан алуы керек. Мал түрлерінің есебі, індеттерге қарсы күрес шараларын орындау, анықтама беру, ветеринарлық стансалар мен ауылдардағы бекеттердің жұмысын ұйымдастыру, аудандағы зертхананың жұмысын үйлестіруі тиіс. Ал қадағалаушы орган Астанада, облыста және аудан шегінде қызмет жасауы керек, мобильді көлігі болуы, білікті тәжірибелі мамандармен қамтылуы қажет. Бұл органның міндеті – індеттің алдын алуды және індет шыққан жерде оны жою шараларының ережеге сәйкес мұқият орындалуын қадағалап, індеттің мүлде тыйылып қайталап шықпауын қамтамасыз ету және кепілдік беріп жауапкершілікті мойнына алу болса дейміз.
Есенкелді БӘКІМБАЕВ,
«Шығыс Қазақстан облысының ветеринар дәрігерлері» қоғамдық бірлестігінің төрағасы