Дегенмен осынау өзекті мәселеде ойландыратын жайттар да жоқ емес. Біріншіден, құрылыстың айтарлықтай дәрежеде жүріп жатқанына қарамастан, Қазақстанның көп деп айтуға келе қоймайтын халқын пәтермен қамтамасыз ету әзірге мүмкін болмай отыр. Рас, кешегі кеңестік заманда да республика тұрғындарын пәтермен қамту үлкен проблемаға айналды. Соның салдарынан халық ондаған жылдар бойы кезек күтуге мәжбүр болды. Өзге амалдары қалмаған кейбір отбасылар шағын жатақханаларды қанағат тұтты. Бірақ, ол кезде жағдай мүлде басқаша еді. Ол уақыттары мемлекет тұрғын үйді салып, халыққа тегін тарататын, яғни барлық шығынды өз мойнымен көтеретін. Бүгінде құрылыс компаниялары үйді ешкімге тегін бермейді, керісінше үш есе бағасына сатады. Мәселен, үш бөлмелі пәтердің заңды құны 10 миллион теңге болады деп есептесек, құрылыс компаниялары оны 30 миллион теңгеге саудалайды. Демек шамамен алғанда 20 миллион теңге таза пайда табады. Бұл цифрлар әрине, мысал ретінде алынып отыр. Егер үш бөлмелі пәтердің заңды құны 15 миллион болса, ол нарықта 45 миллион теңгеге айналып шыға келеді. Осылай кете береді. Әйтеуір құрылыс компаниясының зиян шекпейтіні анық. Сөйте тұра тұрғын үй жетіспейді. Неліктен?
Бұл жерде басты мәселе пайдалануға берілген пәтерлерді бөлудегі әділетсіздікке келіп тірелетін сияқты. Өйткені бүгінде Қазақстанда бір өзі бірнеше пәтер ұстайтын (коттедждері оның сыртында), оларын жалға беріп пайда тауып отырған адамдар көп. Бұлай жасайтындар негізінен дәулетті азаматтар. Ал қалталары жұқалар болса, сол баяғы қалпында үйсіз-күйсіз жүр. Олар жаңағы өзіміз айтқан байшікештердің пәтерлерін жалдауға мәжбүр.
Келесі проблема, өзіміз жоғарыда тоқталып кеткендей, тұрғын үйлердің бағасына қатысты. Қазіргі таңда нарықта бір шаршы метрі 260-270 мың теңгеден кем үй жоқ, кейбір үйлердің шаршы метрі тіпті 360-370 мың теңгеге дейін жетіп жығылады. Бұл сонда қайдан шыққан баға? Әлде ондай шаршы метрге кеткен материалдар алтынмен апталып, күміспен қапталған ба? Қалай есептесең де үйдің бір шаршы метрінің құнын 500 доллардан асыру мүмкін емес деген бір құрылысшы маманның сөзін кезінде өз құлағымызбен естігенбіз. Ал ол дегеніңіз теңгеге шаққанда әрі кетсе 170 мың теңге болуы керек. Бағалары аспанға шыққан үйлер соған лайық болса жақсы ғой. Іс жүзінде олай емес. Жаңа үйлерден пәтер алғандардың өз баспаналарының сапасыздығы туралы айтқан шағымдарын естіп те, біліп те жүрміз. Тіпті Қазақстандағы ең атақты деген құрылыс компаниясы тұрғызған үйіңіздің өзінен ақау табылып жатады екен. Олай болса, 360-370 мың теңге дегенің халықты қанау.
Осындай пайда тауып отырса да құрылыс компанияларының нарықты тұрғын үймен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ете алмауын түсіну қиын. Олай дейтініміз, алда-жалда жарнамадағы саудаға түсіп жатқан үйлерді қарай қалсаңыз, жылдың үшінші тоқсанында немесе төртінші тоқсанында пайдалануға беріледі деген сөзді оқисыз. Үй сақадай-сай дайын тұр, ақысын төлесеңіз бүгін болса да көшіп келе аласыз деген сияқты хабарды кездестіру өте қиын. Оның сыртында Астанада қаңқасы тұрғызылып, аяқсыз қалған құрылыстар да көп. Бұл да тұрғын үй құрылысы саласындағы шешімін күткен түйткілдердің бірі.
Құрылыс компанияларының ашкөздіктері аздай, несие беретін екінші деңгейлі банктер де қарапайым халықтың қалтасына қол салуын тоқтатар емес. Біріншіден, пайыздық ставкалары өте жоғары. Тіпті жеңілдікті деген Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің өзі 5 пайыз үстеме алады. Онда да ақшаны үш жыл бойы тапжылмастан жинасаңыз ғана. Егер одан ертерек несие алуға ниет білдірсеңіз онда бақандай 7 пайыз үстемеақы төлейсіз. Ол аз десеңіз, ол үстемені сіз банктің берген ақшасына ғана емес, өзіңіздің жылдап жиған ақшаң үшін де төлеуіңіз керек. Айталық, сіз пәтер алу үшін 5 миллион теңге қаржы жинадыңыз делік. Ал қалған соманы, яғни 5 миллион теңгені белгіленген тәртіп бойынша банк береді. Сонда барлығы 10 миллион теңге болады. Банк осы 10 миллион теңгенің бәрінен де үстемеақы алады. Не үшін? Неліктен сен өзіңнің маңдай теріңмен тауып, аузыңнан жырып жинаған өз ақшаң үшін тағы да үстеме төлеуге тиіссің? Ол банк онсыз да сенің депозитке салған ақшаңнан белгілі бір дәрежеде пайда тауып жатыр емес пе? Баяғы замандағы «берсең де 5 теңге, бермесең де 5 теңгенің» кебі.
Егер әлемдік тәжірибеге жүгінер болсақ (бізді шенеуніктер Батыстан үлгі ал деп үгіттейді ғой) несиенің үстемеақысы Швейцарияда – 1,40, Финляндияда – 1,50, Словенияда – 1,92, Чехияда – 1,99, Литвада – 2,03, Австрияда 2,10 пайыз екен. Ал, бізде, жоғарыда айтып кеткеніміздей, ең төменгі үстемеақы – 5 пайыз.
Үй іздеген міскіннің күйін осыдан-ақ түсіне беріңіздер...
Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
