Патшалар жазығындағы аспан асты музейі
Бүгінде сақ бабаларымыз жерленген сақи мекенді көруге келетін жұрт қатары қалың. Алтай бауырындағы Патшалар жазығы ала жаздай адам аяғынан арылмайды. Тұмса табиғат аясындағы тарихи ескерткіштерді көздің қарашығындай сақтауға айрықша көңіл бөлінген. «Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Жангелді Ахмадиевтің айтуынша, музейдің инфрақұрылымын жақсартуға соңғы 3 жылда Мәдениет және спорт министрлігінен 200 миллион теңгеден астам қаржы бөлініпті. Сол қаражатқа сақ қорғандары орын тепкен Патшалар жазығы, яғни 174 гектар аумақ түгелдей темір қоршаумен қоршалыпты. 1998 жылы сақ патшаларының бірі жерленген қорған ішінен ер-тұрманымен қоса қойылған 13 бірдей жылқы шығып, әлемдік археология тарихына алтын әріптермен жазылған №11 қорғанға аспан асты музейі салыныпты. «Әйгілі №11 қорғанды музейлендіру және жәдігерлерді қою жұмыстарына министрліктің қолдауымен жалпы құны 100 миллион теңгедей қаржы жұмсалды. Ерекше атап өтерлігі, қорған толық қалпына келтіріліп, қорым ішінен табылған жәдігерлердің көшірмесі қойылды. Бұрын қалай табылды, сол қалпында. Бұл – республикада теңдесі жоқ дүние. Реті келгенде мақтанышпен айта кетейін, Астанадағы Ұлттық музейдің Алтын залындағы жәдігерлердің 70 пайызы – Берелдікі», дейді музей директоры.
Тағы бір жағымды жаңалық, соңғы бір-екі жыл мұғдарында Мәдениет және спорт министрлігінің келісімімен №11, №36 қорғандардан шыққан жәдігерлердің түпнұсқасы осындағы музейге қайтарылыпты. Берелге жан-жақтан ағылған жұрт сақ қорғандарынан табылған әрі шірімей сақталған органикалық заттарды, яғни киім, ат әбзелдері, ағаш бұйымдары, ер тоқым, тері мен киізден жасалған дүниелерді тамашалай алады. Қазір музейде 7 экспозициялық зал, археологиялық технологиялар зертханасы мен 5 қор сақтау орны жұмыс істеп тұр. Музейдің ішінде шағын Алтын залы да бар.
Берелдегі музей қызметкерлері бүгінде бабаларымыздың бекзат болмысын, біздің тарихымыздың тамыры тереңде екендігін танытатын құнды дүниелерді сақтаумен, қорғаумен ғана емес, қазба жұмыстарымен де шұғылданып жатқан көрінеді. «Облыс әкімі Даниал Ахметовтің бастамасымен «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында археологияны дамытудың 2016-2018 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасы қабылданып, Зайсан ауданындағы Шілікті қорғандары, Ұлан ауданындағы Аблайкит қорған-монастырі, Тарбағатай ауданындағы Елеке сазы мен Абай ауданындағы Қырықүңгір ескерткіштері зерттеліп, зерделенген еді. Осы ескерткіштермен қатар Берелге де қазба жұмыстары жүргізілген болатын. Біздің музей қызметкерлері белгілі археологтар Зейнолла Самашев пен Әбдеш Төлеубаевпен бірлесе жұмыс істеп, Зайсан және Тарбағатай аудандарындағы қазба жұмыстарына қатысып, екі жобаны жүзеге асырды. Өскемендегі Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің студенттері жыл сайын бізден тәжірибеден өтіп, барлық қазба жұмыстарына қатысады. Биыл Семейдегі Шәкәрім университетінің студенттері тәжірибеден өтті. Алматыдағы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің студенттері де қазба жұмыстарына атсалысады», дейді Ж.Ахмадиев.
Шілікті мемлекет қамқорлығына алынды
Зайсан ауданындағы Алтын адам шыққан атақты Шілікті жазығы Берел музейіне филиал ретінде қосылып, республикалық мәртебе алғанын бүгінде біреу білсе, біреу білмеуі мүмкін. Алдағы уақытта бұл жерде Берелдегідей аспан асты музейі салынады деген жоспар бар. Қазір министрлікте Шілікті жазығының даму жобасы жасалып жатқан көрінеді. «Жақында Берел қорғандарында қазба жұмыстарының басталғанына 20 және «Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің құрылғанына 10 жыл толуына орай «Алтай жауһарлары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция өткіздік. Шараға еліміздегі қорық-музейлердің директорлары, Зейнолла Самашев, Виктор Зайберт, Жолдасбек Құрманқұлов, Ғани Омаров, Арман Дүйсенбаев сынды танымал археологтар, Мәскеуден арнайы келген антрополог ғалымдар Егор Китов, Александра Китова, сондай-ақ, Мәдениет және спорт министрлігінің өкілдері қатысты. Конференция аясында қатысушыларға жуырда Тарбағатай тауларындағы Елеке сазы жайлауынан табылған тоналмаған екінші «Алтын адам» киімінің алтын бұйымдары мен әшекейлері, Берел қорымының б.з.д. II-I ғасыр кезеңімен белгіленген №36 қорғаннан табылған сүйектен ойылып жасалған, бір-біріне қарама-қарсы қойылып бейнеленген бұлан-грифон ат әбзелінің әшекей бұйымдары, сол кезеңге жатқызылатын №16 қорғаннан табылған ер және әйел адамның бас сүйегі негізінде жасалған антропологиялық реконструкциясы, №2 қорғаннан табылған зооморфты сабы бар қола айна, әйел адамның әшекей бұйымдары және тағы басқа құнды жәдігерлер көрсетілді», дейді музей директоры.
Биыл Берелдегі баға жетпес мұраларымызды тамашалауға еліміздің барлық облыстарынан бөлек Түркия, Сауд Арабиясы, Еуропа мемлекеттерінен ұзын саны 10 мыңнан астам турист келіпті.
Азамат ҚАСЫМ,
«Егемен Қазақстан»
Шығыс Қазақстан облысы,
Катонқарағай ауданы