Материалдық тұрғыдан алғанда ол елдегі мемлекеттік құрылымдар, жеке адамның құқылары мен міндеттері, мемлекет пен жеке адам араларындағы қоғамдық қатынастар мен өкілеттіктерді айқындайтын барлық құқылық нормалардың негізгі өзегі болып табылады. Сондықтан Конституцияны ел тұрғындары мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастарды айқындайтын келісімшарт деп те бағалауға болады.
Барлық елдердің конституцияларының мәтіндері әртүрлі болғанымен негізгі сипаты халық билігін қамтамасыз етуге, сонымен бірге ел азаматтарының құқығын қорғауға бағытталған. Әлемдегі конституциялар мәтіндерінің ішіндегі үздіктері елдің мақтанышы болып саналады. Ал әлсіз мәтіндер сол мемлекет тұрғындарының бір-бірінен бөлектенуіне, ішкі жаулықтың тууына соқтырады. Конституция көп жағдайда елдегі бұрынғы саяси режімнің бұзылып, жаңа қатынастардың орнағанын көрсету және оның қандай болмағын айқындау үшін жасалады.
Қазақстанда Конституция алғаш рет 1926 жылғы 18 ақпанда қабылданды деп есептеледі. Бұл кезде қазақ атауы да жоқ, халқымыздың «киргиз» аталып, 1920 жылы автономия болып құрылғанда ол Қырғыз АКСР болып РКСФР-дың құрамына енген. Халқымыздың айтулы тұлғаларының бірі Сәкен Сейфуллиннің «Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік» деген бастамасымен халқымыздың өз атауы қайтарылып, 1926 жылғы автономиялық республиканың Конституциясына алғаш рет қазақ деп жазылған. Осы Конституция Қазақстандағы басқару жолдарын, мемлекеттік құрылысты, саяси режімді, мемлекеттік билік органдарының құрылымын, атқарушы билік органдарын бекітті. Сайлау құқығының, бюджеттік құқықтың негізгі бастаулары белгіленді. Осы Конституцияға сәйкес Қазақстан РСФСР құрамындағы толық құқықты республика болып танылды.
Сол кезде қолданыста болған латын әліпбиімен жазылған екінші Конституция 1937 жылдың 26 наурызында Кеңестердің Бүкілқазақстандық Х төтенше съезінде қабылданып, 1978 жылға дейін 41 жыл қолданыста болды. Бұл Конституция Қазақстанды толыққанды одақтас республика деп танытқан, маңызы зор құжат еді. Онда Қазақстан аумағының Қазақ КСР келісімінсіз өзгертілмейтіндігі де атап көрсетілген (16-бап). 1961 жылы Н.Хрущев қазақ жерін бөлшектеп, солтүстіктегі бес облысты РКСФР-дың құрамына қосуды көздегенде қасқайып қарсы тұрған қазақтың аймаңдай азаматы Жұмабек Тәшенов осы Конституцияға сүйенген.
Бұл Конституция 11 бөлім мен 125 баптан тұрды. Онда «КСРО Конституциясының 14-бабынан тыс Қазақ КСР өзінің егемендік құқықтарын толық сақтай отырып, мемлекеттік билікті өздігінен жүзеге асырады» делінген де сөздер болды. 1937 жылдың Конституциясында экономикалық, саяси қорғаныс салалары бойынша өзара ықпалдастықты іске асыру мақсатында басқа да тең құқылы республикалармен еркін түрде одақтасуға құқылығы (13-бап), жоғарғы республикалық және мемлекеттік биліктің жергілікті органдары қалыптастыратын, заңнаманы жүзеге асыру, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті және де азаматтар құқығын, салық салу т.б. мәселелерді қорғау бойынша республика саясатын жүргізу құқықтары бекітілген (19-бап).Сонымен қатар сот пен прокуратура жүйесі қамтылған. Халық соттары аудан азаматтарының тарапынан құпия сайлау жолымен жалпы, тікелей және тең сайлау құқығы негізінде сайланып, сот ісін жүргізу қазақ тілінде, ал басқа ұлт өкілдері шоғырланған аудандарда олардың ана тілдерінде жүргізілуі тиіс болған.
Қазақ жерінде өмірге келген үшінші Конституция 1978 жылдың 20 сәуірінде бекітілді. Бұл Конституцияны ІХ шақырылған республика Жоғарғы Кеңесі өзінің кезектен тыс VII сессиясында қабылдады. Социалистік мұратты мақсат етіп, коммунистік қоғамның діңгегі болуға тырысқан бұл құжат еліміз өз тәуелсіздігін алып, жаңа Конституция қабылдаған 1993 жылға дейін қолданыста болды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда ХІІ шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің ІХ сессиясында қабылданды. Ал Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданды. Қабылданар алдында ол бүкілхалықтық талқылауға ұсынылып, оған 3 млн-дай адам қатысып, олар 33 мыңнан артық талқылау жасады. Осының нәтижесінде 30 мыңдай ұсыныс пен пікір жарияланды, соның ішінде 55 бапқа 1100 қосымша мен түзету енгізілді. Ата заңымыз күшіне енгеннен бері оған төрт рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Соның ішінде 1998 жылы 19-бапқа түзету енгізілді, олар Президенттің, Парламент депутаттарының сайлану мерзімі мен өкілеттігін қайта қарауды қамтыды. Сондай-ақ мемлекеттік қызметкерлердің жоғары жасын шектеу алынып тасталды. Сондай-ақ Мәжіліске сайланатын 10 депутат партиялық тізім бойынша пропорционалдық жүйемен сайланатын болды. Бұл сайлау көрігін қыздырып, халықтың демократиялық өзгерістерге белсене қатысуына жол ашты. Алайда бұл өзгеріс 2007 жылы енгізілген өзгерістермен алынып тасталып, Мәжіліс депутаттары ендігі жерде тек партиялық тізіммен пропорционалдық жүйе бойынша сайланатын болды. Бұл өзгерістің де өзіндік жетістіктері болды. Елдегі демократиялық институттардың бірі – партиялық жүйе жетілдіріліп, белсенділігін арттырды.
Осы 2007 жылы енгізілген толықтырулар мен өзгерістер Парламенттің мәртебесін де арттырды. Ендігі жерде Премьер-Министрді парламент бекітетін болды. Сонымен қатар осы енгізілген өзгерістер арқылы ҚХА-ның мәртебесі арттырылды. Арнайы енгізілген квотаға сәйкес Ассамблея өз құрамынан Мәжілістің 9 депутатын сайлау құқына ие болды.
Қолданыстағы Конституцияға 2011 және 2017 жылдары да өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, ол жетілдіріле түсті. Мәселен, 2017 жылғы өзгерістер қоғамды демократияландыру ісін күшейтіп, халық билігін нығайта түсуге, парламенттің рөлін, үкіметтің президенттік басқару нысаны алдындағы дербестігі мен жауапкершілігін арттыруға, Астана қаласының шегінде қаржы саласы бойынша айрықша құқылық режім енгізуге бағытталды.
Жақсыбай САМРАТ,
«Егемен Қазақстан»
