Өткен жылдың тамыз айында ел Президентінің «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы шыққан болатын. Осы Жарлыққа сәйкес Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет таратылып, оның орнына Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаменті құрылған еді. Бұрынғы комитеттің құзырындағы сот актілерін орындау құжаттары, мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және одан әрі пайдалану жөніндегі функциялар Әділет министрлігінің құзырына берілді. Осы орайда біз жаңадан құрылған департаменттің атқаратын қызметі және міндеттері туралы осы департаменттің басшысы Бауыржан ЖҰМАҒҰЛОВҚА жолығып, әңгімелескен едік.
– Бауыржан Тұрсынұлы, өзіңіз басқаратын Жоғарғы Сот жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаментінің (Жоғарғы Сот аппараты) құрылғанына аса көп уақыт бола қойған жоқ. Дегенмен, бұл мүлдем жаңа құрылым деуге де болмас. Сұхбатымызды осы құрылымның жұмысы туралы әңгімеден бастасақ.
– Еліміз егемендік алған кезден бастап жүзеге асырыла бастаған саяси, әлеуметтік және экономикалық өзгерістер ұлттық құқықтық жүйенің, соның ішінде сот құрылымы мен сот ісін жүргізудің жаңадан қалыптасуына жол ашты. Сол жылдардан бастап сот саласында мемлекеттік биліктің өз алдына дербес бір тармағы – сот билігінің қалыптасуына бағытталған түбірлі өзгерістер жүзеге асты.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен құқық қорғау жүйесін реформалау жөнінде арнайы мемлекеттік комиссия құрылуы да осындай үлкен мақсатты, яғни соттарды, ішкі істер органдарын өздеріне тән емес қызметтерден босатуды көздеген еді. Комиссия құқық қорғау органдарының қызметіне талдау жасап, олардың жұмысындағы өзекті мәселелер мен кемшіліктерді анықтады. Жан-жақты сараптаудың нәтижесінде еліміздің сот-құқық қорғау жүйелерін жаңартудың бағыттары айқындалды. Осының нәтижесінде Президент 2010 жылғы 17 тамызда «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Сөйтіп, тамыз Жарлығының негізінде Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет таратылып, Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаменті құрылды. Ал сот актілерін орындау құжаттары, мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және одан әрі пайдалану жөніндегі функциялар Әділет министрлігінің құзырына берілді.
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңның 4-бөлімінде көзделгендей, республика соттарының қызметін ұйымдастыру, материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету жаңадан құрылған департаментке жүктелді.
Тағы бір айта кететін мәселе, департаменттің құрылуы Елбасының 2010 жылғы 1 қарашадағы мемлекеттік қызметкерлерді қысқарту жөніндегі Жарлығын тиімді орындауға, кадрлар санын ықшамдауға да ықпал етті. Кезінде Жоғарғы Сот аппараты мен Сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің құрылымы 237 қызметкерден тұрса, қазір департаменттің құрылымында 170 адам қызмет етеді.
Департамент жалпы республика соттарының материалдық-техникалық, кадрлық және ұйымдастыру мәселелеріне қатысты бар шаруаны жүзеге асырады. Әрбір облыстық және оған теңестірілген сотта осы департаментке қарасты «Облыстық сот кеңсесі» атты мемлекеттік мекеме қызмет етіп, жергілікті жерде әрбір аймақ соттарының қызметін қамтамасыз ету мәселесімен айналысады. Қалам мен қағаздан бастап, түпкірдегі аудандық сот ғимаратының жылумен уақтылы қамтылуы – мұның барлығы біздің жұмысымыз.
– Бүгінгі сот жүйесінде болып жатқан өзгерістер мен толықтырулар Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығындағы сот саласы дамуының белгілі бір кезеңі екені рас. Сот жүйесінің жұмысын одан әрі жетілдіру ісінде департаменттің атқаратын қызметі және алға қойған міндеттерін қалай түсіндіріп берер едіңіз?
– Сот-құқықтық реформасының жаңа міндеттерін басшылыққа алып, сот жүйесінің жұмысын одан әрі жетілдіру үшін департамент атқаратын шаралар мен шешімін күткен мәселелер жетерлік.
Атап айтқанда, сот жұмысын тиімді ұйымдастырудың ұйымдық, материалдық-техникалық шараларын кеңейту, судьяларды заңнамаға сәйкес материалдық және әлеуметтiк жағынан қамтамасыз ету.
– Сот жүйесін жетілдірудегі негізгі талаптың бірі – судьяларды мамандандыру ісі деуге болады. Бұл бағытта атқарылған шаруа аз емес. Дегенмен, әлі де шешімін күткен мәселелер бар ма?
– Еліміздің сот жүйесінде жүзеге асырылған соттар мен судьяларды мамандандырудың тағылымдық тәжірибесі өзінің оң нәтижесін көрсетіп келеді. Мәселен, мамандандырылған экономикалық, әкімшілік, қылмыстық істер жөніндегі соттарда қызмет ететін судьялар өз саласының білікті, тәжірибелі мамандары деуге болады. Мамандандырылған экономикалық соттарда миллиондаған теңге көлеміндегі қаржыны қамтитын даулар уақтылы қаралып, жоғары кәсіби деңгейде өзінің шешімін табуда. Бұл сауда-саттық, кәсіпкерлік, экономика саласындағы заңды тұлғалар арасында туындаған күрделі мәселелердің оңтайлы шешілуіне ықпал етеді. Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған соттарға әлеуметтік және материалдық тұрғыдан барлық жағдайлар жасалған. Бұл соттар халықтың тікелей араласуымен сот төрелігін жүзеге асыратындығын ерекше атап өту қажет. Алқа билерге үміткерлерді іріктеп, істерге қатысуға дайындау мұнда қызмет ететін судьялар мен сот қызметкерлерінің ерекше дайындығы мен психологиялық жағынан мықты болуын талап етеді. Келер жылдан бастап еліміздің барлық облыс орталықтарында, Қаскелең мен Семей шаһарларында кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттар ашылатын болады. Мұндай соттар Алматы мен Астана қалаларында құрылып, бүгінгі таңда жақсы нәтиже көрсетуде. Мәселен, 2008-2010 жылдар аралығында Астана қаласының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған соты 338 тұлғаны жауапкершілікке тартса, оның ішінде 35-ін ғана бас бостандығынан айыру жазасына кескен. 207 жасөспірім шартты түрде жазаланса, 86 тұлғаға қатысты істер бітімгерлікпен аяқталған. Бұл дегеніміз жасөспірімдердің құқықтары мен заңды мүдделерінің жоғары деңгейде қорғалатындығының кепілі. Жалпы мұндай соттардың бірі – Астана қаласындағы кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған сотында жуырда Ел Үкіметінің басшысы К.Мәсімов пен Жоғарғы Сот төрағасы Б.Бекназаров, бірнеше министрлерден, Бас Прокуратура өкілдерінен тұратын делегация болған-ды. Сол кезде аталмыш сот тарапынан жасалып жатқан жұмыс, жастығына, кейбір жәйттерді білмеуіне байланысты қылмысқа барған жеткіншектерді жай ғана жазалап қоймай, сара түзеу жолына қайта бұруға қатысты әдістемелер, арнайы психолог мамандар сияқты оң қадамдар аталмыш делегация құрамындағылардың көңілінен шықты.
2012-жылдан бастап жоғарыда аталған 16 соттарда 40 судья мен 114 сот қызметкері жұмыс жасайтын болады. Сонымен қатар, өзіңіз білетіндей мамандандырылған салық даулары бойынша соттарды да құру туралы соңғы кезде түрлі талқылаулар орын алды.
– Сот саласын реформалаудағы жетістіктің бірі – бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық-талдау жүйесін енгізу. Бұл жүйенің жетістігі неде деп білесіз?
– Сот билігінің халық үшін ашық әрі қол жетімді болуы – Елбасы мен мемлекет тарапынан қойылып отырған басты талап. Бұл бағыттағы жұмыстар бір мезетке де тоқтатылған емес. Сот үрдісіне жаңа ақпараттық технологиялардың енгізілуі әділ сот пен ел азаматтарының конституциялық құқықтарының сақталуының негізгі кепілі. Жоғарғы Сот тарапынан енгізілген сот істерінің анықтамалығы, анықтама дүңгіршектері, облыстық соттардың ресми сайттары, сенім телефондары, сот жүйесіндегі үн-бейне жазба құрылғылары, сондай-ақ, Жоғарғы Сот төрағасының ел азаматтарын онлайн қабылдау жобасы қазіргі күні халық тарапынан ерекше қолдауға ие болып отыр. Өйткені, төрағаның жеке қабылдауына келе алмайтын азаматтар өз аймағындағы облыстық сотта отырып, интернет желісі арқылы Жоғарғы Сот төрағасымен онлайн режимдегі қабылдауға қатыса алады. Бұл соттардың халыққа бір қадам жақын болуы бағытында жасалған шаралардың бірі. Сонымен қатар, Ақтөбе облысы соттарында енгізіліп, өзінің тиімділігін көрсеткен сот залдарындағы бейнебақылау жүйесін алдағы уақытта республиканың барлық өңірлеріндегі соттарға орнатсақ деген жоспар бар.
Автоматтандырылған құжат айналымын жүргізу Жоғарғы және облыстық соттардың интернет-ресурстарын қалыптастыру, сот процестерінде бейнеконференц байланысты пайдалану, соттарда ақпараттық дүңгіршектер орнату толық жүзеге асты.
Бұл жүйе қазіргі күні Астана мен еліміздің түпкір-түпкіріндегі аудандық және оған теңестірілген соттармен арадағы қарым-қатынас мәселесін өте жеңіл етті десем артық болмас. Соттармен арадағы құжат айналымы мәселесі бірте-бірте қағаздан электрондық форматқа ауыстырылып, судьялар мен сот қызметкерлері жаңа заман талаптарына сай жұмысын жүзеге асыруда. Қазіргі күні аталмыш жүйені білмейтін судья немесе сот қызметкері кемде кем. Өйткені, біздің тарапымыздан мемлекет қаражатын, халықтың уақытын үнемдейтін бұл жүйе бойынша арнайы оқу дәрістері тұрақты түрде өткізіліп, технологиялар күн сайын жетілдіріліп отырса, біз де одан қалыс қалар емеспіз. Қазіргі күні өзіңіз білетіндей «электрондық үкімет», «электрондық сот өндірісі» деген ұғымдар біздің санамызға толыққанды еніп, енді міне Үкімет пен өзге мемлекеттік органдармен арадағы құжат айналым толыққанды электрондық форматқа көшірілуде.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Шарафаддин ӘМІРОВ.