С.Алексиевич есімінің жаһан жұртына танымалдығын, ал оның қаламынан туған дүниелерде оқырманды иектеп алар әлдебір күштің бар екендігін мойындамасқа әддіңіз қала қоймас.
Бұл қандай күш, қандай тылсым? Алексиевич қаламының миллиондаған оқырманды баурап әкеткен «сиқыры» неде?
Бұл «сиқыр» – бүкпесіз шындық деп аталатын құдіретті күш.
Оның құдіреттілігі сонда, сіздің иланбауыңызға, зәредей күмәндануыңызға жол қалдырмайды. Өйткені бұл шындық ой-сезімін оқ тескен, сенімдері отқа қарылған жандардың азапты сырларынан түзілген. Сіз Алексиевич шығармаларындағы кейіпкерлердің өз бастарынан өткерген, бастан өткергелі бері айықпас жан азабына айналған шындықпен бетпе-бет кезіккеніңізде өзіңіздің өткеніңіз бен бүгініңізге, ертеңгі тірлігіңізге, айналадағы өмірге, адам баласына бұрынғыдан басқаша көзбен, басқаша түсінікпен қарай бастағаныңызды сезінесіз. Сезінесіз де, шошып кетесіз. Бұл шындықты қабылдағыңыз келмейді. Себебі бұл шындық сіз бен біз мойындап жүрген шындықпен іргелесе қоймайды.
Мәселен, «Соғыстың сұрқы әйелге жат» деректі повесіндегі кейіпкерлердің бірі, соғыс жылдары атқыштар ротасының санинструкторы болған Ольга Яковлевна Омельченконың шындығы: «...мен осы уақытқа дейін тірі қалғаныма сенбеймін. Жарақат та, контузия да алдым, бірақ аман қалдым. Көзімді жұмсам – бәрі де алдыма жетіп келеді. Бірде снаряд қару-жарақ қоймасына түсті де, от лап ете қалды. Күзетші солдат жақын тұрған, оны да жалын орап алды. Енді ол адам емес, еттің қап-қара кесегіне айналып бара жатты... Ол тек секектеп жүр, ал елдің бәрі шұңқырларынан көріп отыр, бірақ ешкімнің қолынан ештеңе келмей, абдырап қалды. Мен ақжаймамды ұстай сала жүгіріп бардым, әлгі солдатқа жаба салып, үстіне жата қалдым. Ол жүрегі жарылып кеткенше тыпырлаумен болды да, ақырында тыныш тапты...
Жынданып кете жаздадым, әбден қанға малындым. Байырғы солдаттардың бірі келіп құшақтай алды, естіп жатырмын: «Соғыс та бітер, егер бұл қыз тірі қалса, бәрібір адам болмайды, бітті дей бер» – деп жатыр. Мынадай сұмдықты, осындай жас кезінде жеңе алмас дегені шығар. Өзім жын ұрғандай қалшылдап кеттім, мені қолымнан ұстап, жеркепеге апарды...»
Бұл үзінді оқырманды баурап алу үшін қиыстырылған қисынды оқиға емес, бір ғана майдангер әйелдің сағатқа толар-толмас уақыт аралығында басынан кешірген шындығы. Аз ғана сәтте осынша азапты сезімдерді жүрегінен өткерген осы жанның қан-қасап соғыс аяқталғанша, тіпті аяқталғаннан кейін де қаншама қиямет-қайым сезімдерге төтеп беруіне тура келгенін бағамдай алар ма едіңіз? Мүмкін емес-ау...
Алексиевич кейіпкерлері – шеберлікпен шыңдалған көркем бейнелер емес, олар – өлімнің дәмін өз тіршіліктерінде татып көрген, соғыс атаулының жалғыз «сыйы» – өлімнің өз пешенелеріне бұйырған қияметтерін ес білгелі арқалап келе жатқан, арқалап өткен замандастарымыз.
Кітап кейіпкері, гвардия лейтенанты, штурман Александра Семеновна Попова: «...Біздің организміміз жаңа жағдайға орай ыңғайланатыны сондай, біз соғыстың өне бойында өзімізді әйелміз деп есептегеніміз жоқ... Бізде әйелге тән «шаруа» болған емес... Енді сіз оны түсінесіз ғой...» – десе, медбике, аға сержант Нина Васильевна Ильинская (Чирва): «...Еркек оралса – міне, ол батыр... Ал қыз болса, оған кекірейе қарайды: «Білеміз, сендердің онда не тындырғандарыңды!..» Шынымды айтайын, біз майданда болғанымызды жасыратынбыз, ол жайында айтқымыз келмейтін...» – деп, ерлікке толы өмірін мақтан етудің орнына, көміп тастағысы келеді.
Осы Ильинская сияқты, өзгелері де қырғын ортасында төгілген қып-қызыл қандарын, жанкешті ерліктерін айғақтайтын орден, медальдарын кеуделеріне жарқырата тағып, ел ішінде жадырай жүруге жасқанғанын қалай түсінуге болады? Қаһармандарды аспандатудың орнына, қара жерге тыққымыз келгені неліктен?!. Ерліктеріне тәу етудің орнына, жылдар бойы еш орайсыз қаралауға құмартқанымыздың сыры неде?!.
Бұл – Алексиевич кейіпкерлерінің өміріне куә бола отырып, көңіл түпкірінде қабыздайтын, ой-сезіміңді шырқырата, жаныңды азапқа салатын сауалдар.
Жалпы, біздің қолымыздағы осы кітап аманат кітап тәрізді. Мұндай ойға келуіміздің себебі Алексиевич шығармаларын қазақ оқырмандарына жеткізуді мақсұт тұтқан белгілі аудармашы, публицист Марал Хасеновтің ниетіне де байланысты.
Кейінгі уақытта аударма ісімен айналысып, қазақ қаламгерлерін орыс тілді оқырмандарға таныстырып, орыс тіліндегі туындыларды қазақ жұртына жеткізіп келген Марал ағамыздың көңіліндегі үлкен арманы Нобель сыйлығын иеленген қаламгерлердің шығармаларын ана тілімізде сөйлетіп, олардың тағылым алар ерекшеліктерін әдебиетпен тыныстаған қауымға таныстыру болғандай көрінеді. Соның бір дәлелі – «Нобель сыйлығы лауреаттары» айдарымен он төрт жазушының дүниесін топтастырып, 2015 жылы «Ұршықтайын иірген сөз мәйегін...», І кітап» деген атаумен жарыққа шығаруы.
Бұдан кейінгі кезекте Светлана Алексиевичтің кітабын қолға алып, «Соғыстың сұрқы әйелге жат» аталатын еңбегін тәржімалап бітіріп, осы автордың Ауған соғысында мерт болған жауынгерлердің аналарымен әңгімелесуі нәтижесінде жазылған «Цинковые мальчики» атты дүниесін қолға алуға оқталып жүрген мезгілде ажал мүмкіндік бермей кетті.
Егер ағамыздың көзі тірі болғанда, ойдағы ниетін өзі іске асырып, жоғарыда аталған І кітаптың ІІ кітабын да өзі оқырман қолына тигізер еді. Бірақ, бұл ниеті кейінгілерге аманат болып қана қалды. Бұл аманатқа Мәкеңнің абзал жары Рымбала Смаилова апайымыз адалдық танытып, көпшілікке ұсынып отыр.
Аудармашы ағаның осынау арман-ниеті иыққа артылған аманаттай тым салмақты және оны арқалауға бірдің шамасы жете бермесі де анық. Алайда құзыреті жететін мемлекеттік ұйымдар ден қойып, арнайылап қолға алса, ұлт мәдениетіне қосылар маңызды іс болар еді.
Кенжебай АХМЕТОВ,
жазушы, аудармашы