Мен еңбек жолымда қарапайым мал шаруашылығындағы жұмыстан бастап, аудандық қаржы бөлімінің ауыл шаруашылығын қаржыландыру және бақылау аға экономисі қызметіне дейінгі аралықта біраз сатыдан өттім. Осы саланың ыстық-суығын көрген адам ретінде оның қыр-сырын бір кісідей білемін деп есептеймін. Кеңес одағы кезіндегі жүйенің, кейінгі тәуелсіздік тұсындағы қайта құру кезеңдерінің реформаларына куә болдық. Қай жерде қандай олқылық кеткенін, қандай оңтайлы тәсілдер қолданылғанын көрдік. Көп жылғы тәжірибеміздің арқасында қай бағытқа басымдық беру керектігін түсінетін деңгейге жеткендейміз. Сол себепті ауыл шаруашылығын дамытуға қатысты бірқатар ұсынысымды ортаға салсам деймін. Ел экономикасының тірегі – ауыл шаруашылығына қатысты білгенімізді кейінгі буынға үйрету біздің парызымыз.
Жалпы, аграрлық экономиканы дамыту еліміздің табиғи ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілгені жөн. Бұл сектор өзіндік құнын ақтайтын бірегей өнім шығаруға, экологиялық таза өнімді молайтуға бағыт ұстанып, шаруа қожалықтарын, серіктестіктерді реформалау одан әрі тереңдетілуі керек.
Ол қалай жүргізілмек?
Біріншіден, аграрлық аудандарда орталықтандырылған мемлекеттік «Ауылшаруашылық банкін» ашу қолға алынса, саланы оңтайлы несиелеуге және бюрократиялық кедергілерден арылтуға жол ашар еді. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиенің жылдық үстемеақы мөлшері 5-6 проценттен аспағаны дұрыс. Қазір шаруашылықтарды екінші деңгейлі банктер қаржыландырады, олар несиені 17-18 процент жылдық үстемеақымен береді. Ал мемлекет несиенің 50 процентін субсидиялап, шаруашылықтарға мемлекеттік бюджет арқылы проценттік жеңілдік береді. Мемлекеттік «Ауылшаруашылық банктері» әрбір аудан орталығында ашылып, тауар өндіруші шаруашылықтарға несие беру, лизинг алу, субсидия төлеу, күрделі қаржыландыру әдісі бір жерден беріліп орталықтандырылса, онда біраз бюрократиялық кедергілер жойылады.
Екіншіден, әр бастаманы қолға алған кезде жемқорлық фактілеріне жол ашатын тетіктер жойылуға тиіс, әйтпесе бұл дерт әр атқарылатын істің баянсыздығын дәлелдейді. Одан құтылудың негізгі жолдарының бірі – электронды қызметке толық ауысу. Әр шаруашылықтың паспортындағы көрсеткіштер бірегей электронды базаға толық тіркелсе, осы бағытта маңызды жетістікке жетеміз деп ойлаймын. Шаруашылықтар туралы тиісті мәліметтер, ондағы мал басы, егін еккен алқабы, өндірген өнімі, өнімнің сапасы және тағы басқа көрсеткіштер тиісті деректер қорында болуы керек. Жергілікті атқарушы органдар аумағындағы шаруашылықтың берген мәліметін толық куәландырып, кепілдік беріп, үнемі қадағалап отырса, берілетін субсидиялар мен қаржылай көмектер электронды қызмет арқылы төленеді.
Үшіншіден, шаруашылықтарға өндірген өнімдеріне субсидия төлеу, несие беруде, жанар-жағармай тарату, тұқым материалдарын, тыңайтқыштарды бөлуде әділеттікті сақтау үшін ауылшаруашылық саласы толық мемлекеттік электронды қызметке көшкен жағдайда, шаруашылықтардың осы айтылған көмектер мен субсидияларды барынша жеткілікті деңгейде алуына мүмкіндік туады.
Тағы бір айта кетерлігі, бүгінгі таңда кейбіреулер шетелдің жетістіктеріне қызығушылық танытады. Оның бізге тиімді және тиімсіз жақтары көп жағдайда назардан тыс қалады. Жалпы, шетелдерден келетін тұқымдарға ерекше сақтықпен қарау керек. Олай дейтінім, шетелден гендік-модификациялық өнім келген оқиғалар жиі кездеседі. Бұл адам ағзасына өте зиян. Шетелден асыл тұқымды мал әкелу, сол арқылы елімізде асыл тұқымды малдардың әлеуетін көтеру әдетке айналып барады. Асыл тұқымды түлік жергілікті климатқа бейімделе ала ма, жоқ па, соған көз жеткізіп алу жағы назардан тыс қалып жүр. Қазақстанда білікті ауылшаруашылық ғалымдары бар, олардың көп жылғы ғылыми жұмыстарының арқасында қазақтың ақбас тұқымды сиырлары шығарылды. Ақбас тұқымы – отандық асыл тұқымды малдың бірегейі. Етінің сапасына шетелдік ірі қара еті бәсекелес бола алмайды. Оның үстіне, ақбас сиырлар Қазақстанның суық ауа райына, жем-шөбіне бейімделген, өте төзімді.
Бесіншіден, отандық өндірілген ауылшаруашылық тауарларының бағасын тұрақтандырып, қайта өңдеу өнеркәсіптерін қорғау үшін көршілес елдерден келетін өнімдердің көлемін, бағасын реттеп отыру саясатын жүргізу артық болмайды. Бағаны реттеу саясатында шеттен келген арзан өнімдердің отандық тауар өндірушілерге кедергі келтірмеуі үшін оларға демпингтік салық салу қажет деп санаймын. Сондай-ақ отандық шаруашылықтардың өнімдерін қала нарығына жеткізу процесінде делдалдықты жою керек.
Алтыншы мәселе – өсімдік және мал шаруашылығын табиғи апаттардан, төрт түлікті эпизотиядан сақтау ауылшаруашылық мүліктерін, негізгі өндірістік қорларды, мал мен егістік алқаптарын, сол салада еңбек ететін адамдардың мүліктерін сақтандыру үшін Ұлттық банктің қаржыландыру қөзінен мемлекеттік міндетті сақтандыру қорын ашқан жөн.
Жетіншіден, елімізде бос жатқан жайылым жерлерді және оның құнарлығын ескере отырып, толық түгендеуден өткізу керек. Бос жатқан жерлерде жылқы мен түйе түлігін өсіруге жағдай жасауға болады. Бұл үшін жайылымдық жер телімдерінің құжаттары дайындалып, мемлекет арқылы үй, қоражайлар салынуы, инфрақұрылымдар мал алуға, егіншілікпен шұғылдануға несие беру мүмкіндіктері қарастырылып, жан-жақты жағдай жасалуы қажет. Жаңадан шаруа қожалығын ашуға ниет білдіргендерге ауылдық әкімдіктер арқылы конкурс жарияланса құба-құп.
Шаруаларға малды Қытай халық республикасында қолданып жүретін «темір мал» өсіру әдісін енгізсе де артық болмас еді. Аталған әдіс бойынша, мемлекет шаруаларға малды үш жылға басы бүтін береді. Шаруа үш жылдың ішінде төлін алып болғаннан кейін ғана мемлекетке бастапқы 1 малдың ақысын төлейді немесе малдай қайтарады. Бұл шаруашылықтарда жұмыс істейтін жұмыскерлердің де қатарын көбейтуге ықпал етер еді.
Тағы бір қолға алынуға тиіс шаруа – шекаралас аудандарда тұратын халықтың қалаға көшу үрдісін тоқтату үшін ондай аудандарға ерекше мәртебе беруді қолға алу керек. Мәселен, сол жерлерде шаруашылық ашамын деген адамға жеңілдетілген несие ұсынуға басымдық беруге болады. Қайта өңдеу кәсіпорындары мен шағын кәсіпорындарды ауылда және аудандарда ашылуын шоғырландыру және жандандыру жұмыстары да артықтық етпейді. Жаңадан ашылатын ірі кооперативтерге, шаруа қожалықтарына, қайта өңдеу кәсіпорындарына инфрақұрылым жүйесін салуға республикалық бюджеттен мақсатты қаржы көздері бөлініп, қолдау көрсетілсе тіпті жақсы.
Әрине бұл айтылған ұсыныстардың бірқатары қазір мемлекет тарапынан қолға алынып та жатыр. Бірақ өкінішке қарай, нақты нәтижелері мардымсыз. Жұмысты әлі де жүйелендіре түсу қажет. Бастысы, ауыл шаруашылығы саласын дамыту мәселесі күн тәртібінен түспеуі керек. Ауыл шаруашылығы секторында жұмыс көзін ашуға, мол табыс түсіруге мүмкіндік жеткілікті. Еңбек етемін, табысқа кенелемін дегенге жұмыс та, бастапқы қаржы да табуға болады.
Игілік ӘМІРҒАЛИН