– Дэнис, сізді көпшілік монументтік бейнелеу өнері саласының зерттеушісі ретінде біледі. Жалпы, Қазақстанда қашаннан бері тұрасыз?
– Алғаш 17 жасымда студент алмасу бағдарламасы арқылы Алматыға оқуға келіп, қазақ тілі мен орыс тілін үйрене бастадым. Кейін туып-өскен жерім АҚШ-тың Калифорния штатына оралған соң, лингвистика саласына ден қойдым. Қазір бес жылдан бері Алматыда тұрып жатырмын. Қала архитектурасы мен инфрақұрылымындағы, тіршілігіндегі кей жайттар мені қызықтыра түсті. Алайда ағылшын тілінде мардымды дерек табу қиынға соқты. Қаланың көрікті жерлерін жаяу аралап, фотосуретке түсіріп, қала туралы блог жүргізе бастадым. Осылайша Walking Almaty жобасы туристер мен алматылықтар арасында кең танылып, таралып кетті.
– Жақында ғана әлеуметтік желіде мозаикамен безендірілген ескі ғимараттың бұзылғалы жатқанын айтып көмек сұраған едіңіз. Ол іс қалай реттелді?
– Қарасай ауданы, Теректі ауылындағы мозаиканы сақтап қалу туралы соңғы сәтте әлеуметтік желіге көмек сұрап жазуыма тура келді. Мекеменің иесі мозаиканы тездетіп шешіп алмасақ, ғимаратты құрылыс мақсатында бұзып жатқанын хабарлаған еді. Қайда хабарласпадық. Әкімдікке де шықтық. Ақыр соңында желідегі жазбамызды көрген бір кәсіпкер қажетті техника беріп, мозаиканы шешіп алу үшін әлгі жерге бардық. Бір қабырғасын әлдеқашан бұзып тастаған екен. Кешкісін мекеменің қожайыны мозаика өзіне керек екенін айтып, айнып қалыпты. Қабырғадағы ірі панноның құрдымға кеткені өкінішті, дегенмен екінші қабырғадағы суретті сақтап қалуға титтей де болса ықпал еткенімізге қуаныштымыз. Бұл 1981 жылы жасалған Борис Чувылконың мозаикалық шығармасы болатын.
– Жалпы, монументтік бейнелеу өнері саласына қызығушылығыңыз қалай басталған еді? Monumental Almaty жобасы сізге неліктен қымбат?
– Алматыға алғаш келген күнім әлі есімде. Кеңестік монументтік реализмнің қазақстандық дамуы мен монументтік нақыштағы сәулет құрылыстары мені ерекше таңғалдырды. Мұндай тамаша өнер туындыларын Америкада еш жерден көре алмайсыз. Қараусыз жатқан көркем туындыларды сақтап қалғым келді. Осы мақсатта Monumental Almaty сайтын құрып, 100-ден астам фреска, мозаика, витраж сынды кескіндеме жұмыстары туралы деректерді топтастырдым. Мен болмасам да, өнерге бейжай қарамайтын өзге біреу жанашырлық танытқан болар еді.
– Қандай монументтік кескіндемені ерекше айтар едіңіз?
– Ең сүйікті композициялардың бірі ретінде «Алматы» қонақүйінде орналасқан «Еңлік-Кебек» панносын (Молдахмет Кенбаев, Николай Цивчинский, 1965 жыл) айтар едім. Мұнда тарихи жырдың бар болмысы айшықталған, анық көрінеді. Солдан оңға қарай екі жастың таныстығынан басталып, ғашықтық күресі жолындағы сын-қатер түгел баяндалған. Қиымыл-қозғалыстары қандай шынайы, дәл жанды сурет сияқты.
– Жұмыс барысында қандай кедергілер жиі кездесті?
– Қандай қиындыққа тап болмадық дейсіз. Байқауымша, Қазақстанда зерттеу жұмыстарын жүргізу, яғни тиісті ақпаратқа қол жеткізу оңай емес. Әсіресе Ұлттық кітапхананың жұмыс істеу жүйесі көңілімнен шықпады. Қызметкерлер тапсырыс берген кітаптың жоғалып кеткенін айтты. Бұл Ұлттық қор емес пе, кітаптың жоғалып кеткені қалай? Мені аса таңғалдырған осы жайт болды. Екінші жиі кездескен мәселе, ғимарат иелерімен тіл табыса алмадық. Олар монументтік туындыларды суретке түсіруді ерекше құпия санап, рұқсат бермейтін. Мәселен, Н.Сац атындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған мемлекеттік академиялық орыс театрының маңдайшасындағы кескіндемені фотоға түсіре алмадық. Мекеме басшылығы жата кеп, қарсылық танытты. Жалпы идеямызды бірден түсіне қоятындар аз.
– Қолдаушылар болды ма?
– Бастапқыда жобаны өз қаржыммен жалғыз атқарып жүрдім. Әйткенмен соншалықты қалталы адам емеспін. Уақыт өте келе тиісті орындарға хат жолдау кезінде Қазақстан Суретшілер одағы, Алматы әкімдігінің туризм басқармасы қолдау көрсетіп, бірқатар жұмысымызды жеңілдетіп бергені рас.
– Қала әкімдігіне аталған жобаңызды ұсынып көрмедіңіз бе?
– Әзірге әкімдіктің туризм басқармасымен ғана жұмыс атқарып көрдік. Алдағы күндері Мәдениет басқармасымен жолығып, осы мәселені күн тәртібіне қойғымыз келеді. Өйткені тарихи маңызы бар ұлттық мұраларды сақтау жұмыстары олардың тікелей міндеті. Қаншалықты құнды дүниелердің қараусыз жатқанын түсінсе екен дейміз.
– Қазірге дейін қанша монументтік-сәндік кескіндеме туындыларын сақтап қала алдыңыздар?
– Алғашқы жақсы естеліктердің бірі Достық – Қажымұқан көшелері қиылысындағы жерасты өткелімен байланысты. Аудан әкімдігімен келісімге келіп, осы жерасты өткелінің қабырғасына қашалған туындыны сақтап қалуға уағдаласқан болатынбыз. Илья Малков бастаған жас суретшілер қол ұшын созып, кескіндемені реставрациядан өткіздік. Естеріңізде болса жоғалып кетіп, қайта табылған Молдахмет Кенбаев пен мүсінші Николай Цивчинскийдің «Сұлушаш» панносы суретшінің ұлы Алпамыс Кенбаевтың арқасында Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен Көктөбеге қойылған болатын. Бұл бір ғана мысал. Қала билігі өзге де артефактілерге назар аударып, сақтаудың заңды жолдарын ойластырса екен. Меніңше, бұл бағыттағы жұмыстар енді ғана басталды. Алдымен көпшілікке мұндай тарихи туындыларды сақтап қалудың не себепті маңызды екенін түсіндіріп алуымыз қажет. Қазіргі уақытта осы салаға қатысы бар тиісті ұйымдармен бірлесіп, зерттеу жұмыстарын бастадық. Яғни, кескіндемелердің туу тарихын, авторын анықтау тәрізді жұмыстарды жүйелеп жатырмыз.
– Ал Қазақстанның өзге қалаларындағы монументтік картиналардың жайы қалай?
– Келешекте өзге қалалардағы мұралардың сақталуы бойынша жұмыстарды қолға алғымыз келеді. Алайда өзге аймақтарды аралау үшін қосымша қаржы мен уақыт керек. Әрине, өзге қалаларға қарағанда мұндай арт объектілер Алматы аумағында жақсы сақталған. Астана, Қарағанды қалаларындағы нысандардың басым көпшілігі қаладағы құрылыс жұмыстары кезінде жойылып кеткен тәрізді.
– Алдағы жұмыс жоспарыңызды қай тарапта жалғастырмақсыз?
– Назардан тыс қалған монументтік кешендерді іздестіріп, бір жүйеге түсіру басты мақсатымыз болып қала бермек. Одан бөлек Қазақстандағы нақыш, фреска, мозаика және витраж картасын жасап, монументтік-сәндік кескіндеме туындылары туралы кітап жазғым келеді. Елдің тарихы мен дәстүрін баяндайтын монументтік өнер композицияларын мемлекет өз бақылауына алуы тиіс. Замандастарыма, мұның маңызды іс екенін түсіндіргім келеді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Ая ӨМІРТАЙ,
«Егемен Қазақстан»
